Bespreking van het inventariseren van houtig erfgoed op het netwerkmoment voor IOED's en OEgemeenten

1. Inventariseren
van houtig
erfgoed
Anse Kinnaer en Koen Smets
14 november 2016

2. Inhoud
Inventaris houtig erfgoed
Inleiding
Hoe beschrijven we houtig erfgoed in inventaris
Zoeken in de inventaris
Methodologie
Opname, waardering en selectie voor de inventaris
houtig erfgoed
Samenwerking met lokale besturen

3. Inventaris
van houtige
beplantingen

4. Erfgoedinventaris
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/
LANDSCHAP (ILE)
Landschapsatlas
Inventaris houtige beplantingen met erfgoedwaarde
Inventaris historische tuinen en parken
BOUWKUNDIG ERFGOED (DIBE)
Gehelen (gemeenten, gehuchten, tuinwijken,…)
Relicten
ARCHEOLOGIE
Archeologische zones
Vindplaatsen archeologie (CAI) – niet publiek toegankelijk

5. Houtige beplantingen met
erfgoedwaarde
Het werk van de mens (vb. zeldzaam gekweekte
cultuurvariëteit) of de natuur (vb. zeldzame autochtone plant)
of beiden samen (meestal)
Geven ons een beeld van hoe houtige beplantingen vroeger
gebruikt werden:
Veekeringen
Geriefhout
Symboliek
Sierobject
…

6. Inventaris houtige beplantingen
met erfgoedwaarde
Geen gebiedsdekkende
inventaris (m.u.v. 5
proefgemeenten)
Spoedinventarisatie
Vooral registratie (soort,
locatie, afmetingen)
Weinig historisch onderzoek

7. Bronnen onderzoek
Veldwerk
Belangrijkste bron (snelinventarisatie)
Beschrijving van soort, typologie, afmetingen, fysische
toestand
Evt. datering dmv. boringen
Achtergrondinformatie aan de hand van andere
bronnen
Fototheek, oude foto’s en prentkaarten
Kaarten (vooral om continuïteit of perceelsgrenzen na te gaan)
Literatuur en archief (enkel i.f.v. beschermingen)
Andere inventarissen
Inventaris autochtone bomen en struiken
Inventarissen dendrologische verenigingen o.a.
Kampioenenlijst)
Mondelinge informatie
Eigenaars, buurtbewoners (vaak oude generatie)

8. Vier hulsten in Genk: oude foto als historische bron

9. 2747 fiches geactiveerd in databank

10. Enkele cijfers - 2016
Aantal fiches per provincie
Antwerpen: 252
Vlaams-Brabant: 415
West-Vlaanderen: 399
Oost-Vlaanderen: 1297
Limburg: 1113 (waarvan 806 in Voeren)
Types houtig erfgoed:
1002 hagen
1181 opgaande bomen
881 knotbomen/gekandelaarde bomen/hakhout
72 boomgaarden
389 houtkanten
48 bosjes
149 dreven

11. Enkele cijfers
Erfgoedfunctie/erfgoedcontext
Ca 200 kapelbomen/kruisbomen
716 erfbeplantingen
422 tuin- of parkbeplantingen
865 perceelsrandbeplantingen

12. Hoe wordt deze inventaris verder
aangevuld?
Thematisch onderzoek
Herdenkingsbomen
Geografisch onderzoek
Ankerplaatsen
5 proefgemeenten
Combinatie
Hoogstamboomgaarden in Haspengouw
Ad hoc (op basis van beschermingsaanvragen)

13. Hoe beschrijven we erfgoed in de
inventaris?

15. Hoe beschrijven we erfgoed in de
inventaris?

19. De thesaurus
Een thesaurus is een hiërarchische woordenlijst die wordt
gebruikt om terminologie te standaardiseren.
Door het toekennen van thesaurustermen aan items kunnen
we de databank makkelijk doorzoeken
Aan de databank Inventaris Onroerend Erfgoed zijn
meerdere thesauri gekoppeld:
Typologie
Context
Soort (planten)
Personen (abdijen, adellijke families,…)
Gebeurtenis
http://inventaris.onroerenderfgoed.be/thesaurus

20. Wat staat er in de thesaurus?
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/thesaurus/typol
ogie
Als je wilt zoeken in de typologie gebruik je best deze
link:
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/thesaurus/typolo
gie/lijst
Houtig erfgoed
Houtige beplantingen naar groepering
Individuele bomen, bomenrijen, bomengroepen, hagen
Houtige beplantingen naar beheersvorm
Gekandelaarde bomen, knotbomen, leibomen,…
Houtige beplantingen naar functie
Welkomstbomen, devotiebomen, fruitbomen,
grensbomen, herdenkingsbomen,…

21. Houtige beplantingen naar groepering

22. Houtige beplantingen naar beheersvorm

23. Houtige beplantingen naar functie

24. Zoeken in de inventaris
Geografisch zoeken: Geoportaal: https://geo.onroerenderfgoed.be

25. Zoeken in de inventaris
Thematisch zoeken op https://inventaris.onroerenderfgoed.be/

26. Methodologie
Erfgoedwaarden en selectiecriteria

27. Methodologie inventarissen OE
Zie voor een overzicht van de inventarissen en
inventarismethodologieën:
https://www.onroerenderfgoed.be/nl/bescherming/vastg
estelde-inventarissen/
de methodologie voor de inventaris van houtige
beplantingen met erfgoedwaarde vind je via deze link:
http://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/2015/08/03_1.p
df#page=51
Deze methodologie werd vastgesteld door de minister
(MB 17/07/2015)

28. Wat houdt de methodologie in?
Waarderend onderzoek: vaststellen wat precies
erfgoedwaarde heeft en hoe die waarde concreet
afleesbaar is in het landschap
Erfgoedwaarden
13 waarden vastgelegd in het onroerenderfgoeddecreet
Erfgoedkenmerken en erfgoedelementen
Concrete uiting van de erfgoedwaarden (o.a.
thesaurustermen)
Evaluerend onderzoek: selecteren van de relicten die
we opnemen in de inventaris op basis van 5 in de
methodologie vastgelegde selectiecriteria

29. 13 waarden vastgelegd in het
onroerenderfgoeddecreet:
Archeologische waarde
Architecturale waarde
Artistieke waarde
Culturele waarde
Esthetische waarde
Historische waarde
Industrieel-archeologische waarde
Technische waarde
Ruimtelijk-structurerende waarde
Sociale waarde
Stedenbouwkundige waarde
Volkskundige waarde
Wetenschappelijke waarde

30. Wat houdt de methodologie in?
Waarderend onderzoek: vaststellen wat precies
erfgoedwaarde heeft en hoe die waarde concreet
afleesbaar is in het landschap
Erfgoedwaarden
13 waarden vastgelegd in het onroerenderfgoeddecreet
Erfgoedkenmerken en erfgoedelementen
Concrete uiting van de erfgoedwaarden (o.a.
thesaurustermen)
Evaluerend onderzoek: selecteren van de relicten die
we opnemen in de inventaris op basis van 5 in de
methodologie vastgelegde selectiecriteria

31. Architecturale waarde
Definitie: Een onroerend goed heeft architecturale waarde als het
getuigt van een fase of aspect van de (landschaps)architectuur of de
bouwkunst in het verleden. Het kan gaan om typologie, stijl, oeuvre
of materiaalgebruik.
Houtig erfgoed:
Structuurbepalende elementen van een (tuin-)architecturaal
ensemble.
Beeldbepalend onderdeel van een (tuin-)architecturaal concept.

32. Structuurbepalende elementen van een (tuin-)architecturaal
ensemble.

33. Structuurbepalende elementen van een (tuin-) architecturaal
ensemble.

34. Beeldbepalend onderdeel van een (tuin-)architecturaal concept.

35. Beeldbepalend onderdeel van een (tuin-) architecturaal concept.

36. Artistieke waarde
Definitie: Een onroerend goed heeft artistieke waarde als het
getuigt van het kunstzinnige streven van de mens in het verleden.

37. Esthetische waarde
Definitie: Een onroerend goed heeft esthetische waarde als het de
waarnemer zintuiglijke schoonheid laat ervaren.
Kan zowel natuurlijk als cultureel aangelegd zijn
Zo objectief mogelijk beschrijven:
Als beeldbepalend object (baken in het landschap, landmark, …)
De hoogste, dikste, oudste in de regio.
Bijzondere groeivorm als gevolg van natuurlijke oorzaken
(tweestammig, meerstammig)
Heeft een mooie representatieve groeivorm
…

38. Dorpslinde van Itegem

44. Historische waarde
Definitie: Een onroerend goed heeft historische waarde als het
getuigt van een (maatschappelijke) ontwikkeling, gebeurtenis,
figuur, instelling of landgebruik uit het verleden van de mens.
Bomen die herinneren aan historische
gebeurtenis (herdenkingsbomen):
Voorbeeld: vrijheidsboom in
Morkhoven
Historische locatie (gerechtsboom,
Historische eenheid met bouwkundig en/of
landschappelijk erfgoed)
Bomen die al van oudsher op kaarten aan-
geduid staan

45. Herinnering aan plaats uit het verleden (gerechtsboom, boom
bij vierschaar, …)
Zottegem (Strijpen): Vierschare - Gerechtsboom op de
Vollanderkouter

46. Tjenneboom (Borgloon) – plaats waar Tjenne de heks verbrand
werd

47. Markering - vastleggen van kadastrale en administratieve
grenzen (grensboom, hoekboom, bakenboom, …)
Lennik (Sint-Martens-Lennik) Tombergstraat. Eik. Hoekboom

48. Vormt historische eenheid met religieus bouwkundig element
(kerkhofboom, kruisboom, kapelboom, …)
Hoegaarden (Meldert), Oude (>400 jaar) gekandelaarde winterlinde met veldkapel.

50. Het afsluiten van het erf, tuin, moestuin, boomgaard, weide en bos
Heuvelland (Loker). Zandberg. Gelegde meidoornhaag.

52. Industrieel-archeologische waarde
Definitie: Een onroerend goed heeft industrieel-archeologische
waarde als het getuigt van een ambachtelijk of industrieel verleden.
Voorbeeld: schermboom bij molenrad Pedesmolen (Zwalm)

53. Technische waarde
Definitie: Een onroerend goed heeft technische waarde als het de
ontwikkeling van de (cultuur)techniek in het verleden illustreert. Het
gaat om technische toepassingen als illustratie van zowel
traditionele als innovatieve technieken en materialen.

54. Voorbeeld: boomgaard Oplinter

55. Ruimtelijk-structurerende waarde
Definitie: Een onroerend goed heeft ruimtelijk-structurerende
waarde als het de ruimte ordent, afbakent, structureert of de blik
leidt.
Voorbeeld: dambordvormig drevenpatroon nabij de Munkbossen

56. Volkskundige waarde
Definitie: Een onroerend goed heeft volkskundige waarde als het
getuigt van gebruiken en gewoonten, voorstellingen en tradities van
een specifieke bevolkingsgroep of gemeenschap in het verleden

57. Voorbeelden
Nagelboom ‘s Gravenvoeren

58. Voorbeelden
Kaphaag in
Maarkedal

59. Voorbeelden
Hakhout

60. Wetenschappelijke waarde
Definitie: Een onroerend goed heeft wetenschappelijke waarde als
het potentie heeft voor kennisontwikkeling en kenniswinst over een
bepaald thema, een periode of een fenomeen, als het een bijzondere
bijdrage geleverd heeft op dat vlak of als het een typevoorbeeld is.
Bijzondere soort, variëteit of kloon
Zuivere vertegenwoordiger van een
soort (genenreservoir) – vb zwarte
populier Muizen)
Zeldzame (beheers)vorm waar minder
kennis over is/overblijft
Plakhagen
veteraanbomen

61. Wetenschappelijke waarde

62. Wetenschappelijke waarde

63. Selectiecriteria voor opname
relicten in de inventaris
Om af te wegen of de erfgoedwaarde voldoende is om opname in
de Vlaamse inventaris te verantwoorden,
Zeldzaamheid
Herkenbaarheid
Representativiteit
Ensemblewaarde
Contextwaarde
Opname als het aan meerdere criteria voldoet of maar ook als het
in hoge mate aan slechts één criterium voldoet
Dezelfde criteria worden nog strenger toegepast voor
beschermingen

64. Zeldzaamheid
Geeft aan in hoeverre het onroerend goed uitzonderlijk voorkomt
in relatie met de geografische context, de historische context, de
typologie of het oeuvre.

65. Herkenbaarheid
Geeft aan in hoeverre het onroerend goed een goed herkenbare
uitdrukking is van zijn oorspronkelijke functie, uitzicht of
vormgeving, of van een belangrijke fase in de latere ontwikkeling
daarvan.
Mate waarin de karakteristieken van een bepaald “ideaal”
landschap/element bewaard zijn
Volledigheid, weinig ingrijpende veranderingen
Aantasting, fragmentatie, …

66. Voorbeeld: boomgaarden Borgloon

67. Voorbeeld:
dreven

68. Representativiteit
Geeft aan in hoeverre het onroerend goed typerend is voor een
geografische of historische context of een welbepaalde typologie of
een oeuvre.
Rol van ‘identiteit’ van het landschap
‘Typevoorbeelden’: dries, soortgebruik in afsluitingshagen

69. Representativiteit
Geeft aan in hoeverre het onroerend goed typerend is voor een
geografische of historische context of een welbepaalde typologie of
een oeuvre.
Rol van ‘identiteit’ van het landschap
‘Typevoorbeelden’: geriefhoutbosje? Kapelbomen?

70. Welkomstbomen

71. Ensemblewaarde
Geeft aan in hoeverre het onroerend goed een sterke samenhang
vertoont tussen de verschillende elementen.
relatie tussen verschillende erfgoedelementen (vb kapel en
kapelbomen), evt. in combinatie met de samenhang tussen
abiotische en cultuurhistorische elementen: vb. grienden in
valleigebieden
Voorbeeld: kapelbomen, bomengroepen

72. Contextwaarde
Geeft aan in hoeverre er tussen het onroerend goed en zijn
directe of ruimere omgeving een sterke relatie is op landschappelijk,
stedenbouwkundig of esthetisch vlak.
Bewaringstoestand/herkenbaarheid van de historische context
van een landschapselement speelt mee (landschappelijk,
stedenbouwkundig)
Beeldbepalende waarde van een element binnen zijn omgeving
(esthetisch)

73. Contextwaarde

74. Contextwaarde: Erfbeplanting huis Peters Voeren

75. Contextwaarde
perceelsrandbeplantingen

76. Samenwerking
met lokale
besturen

77. Samenwerking met lokale
besturen
Kerntakenplan RWO
Gemeenten/IOED’s:
geografische inventarisatie
advisering over geïnventariseerd erfgoed
Agentschap Onroerend Erfgoed:
handleiding en begeleiding inventarisatie
juridische verankering (vaststellen inventaris,
beschermen)
Uitdagingen
Afstemmen planning
Integratie data (IT)
Lokale initiatieven?