Patrimonio Cultural dos concellos de Ponte Caldelas, Fornelos e A Lama
1. O patrimonio cultural: un recurso endóxeno esquecido
Premio da Fundación Antonio Fraguas.2006
Introdución
IES Ponte Caldelas Quen somos?
Onde estamos?
Que pretendemos?
Que temos? Tipoloxía dos elementos patrimoniais
Do Camiño: sendas, pontes, pontellas,
pasos, valados.
Dos animais: foxos, currais, sesteiros,
pombais.
Da auga e vida: presas, levadas,fontes,
lavadoiros
De produción e almacenamento: hórreos,
palleiras, muíños, eiras, batán.
Desta vida e da outra:torreiros,
cruceiros,petos
As ameazas
Un futuro posible
Quen nos axudou?
2. Quen somos?
IES Ponte Caldelas
O IES de Ponte Caldelas é un centro de ensino secundario e bacharelato que comezou a súa
existencia no curso 98-99. Na actualidade hai 375 alumn@s e 46 profesor@s.
A súa actividade docente abrangue tres concellos: Ponte Caldelas, onde se sitúa o edificio, A
Lama e Fornelos de Montes. En total, 281 km²habitados por 11.577 persoas que se distribúen en
26 parroquias e 178 entidades de poboación, datos que evidencian unha notable dispersión do
poboamento.
Un dos puntos fortes do proxecto de centro é o de reforzar a nosa acción educativa dentro do
contorno máis próximo ao alumnado. Somos conscientes da necesidade de revalorizar os sinais de
identidade e formar cidadáns críticos para garantir un futuro sostible e respectuoso cara ao
patrimonio herdado. A actualización na defensa do propio, inserta nun mundo globalizado,
convértese en imprescindible e contribúe a presentar unha oferta máis creativa.
3. Froito da preocupación por unha educación en
valores e por unha potenciación daqueles
elementos configuradores da paisaxe,
historia e identidade, este centro
significouse no traballo sobre o Camiño Real
de Ribadavia a Pontevedra ata convertelo nun Camiño Real perto de Forzáns
dos eixes vertebradores do desenvolvemento
rural da comarca de Pontevedra.
Outra actuación importante foi a denuncia
sobre o estado dos petroglifos de Tourón e o
seu contorno, que derivou na creación dun
parque arqueolóxico a cargo da Consellería de
Cultura. Ponte de Berducido
Pontillón nos arredores da Laxe
Quen somos?
4. Continuando nesa liña, o IES de Ponte
Caldelas durante o curso 2006-07
estivo traballando para ofrecer a
todos os interesados un estudo sobre
o seu patrimonio cultural.
Entendemos que estes elementos
poden constituír un bo recurso para
capitalizar o despegue dunha
sociedade rural respectuosa e
orgullosa do seu pasado. Os
magníficos exemplos que expoñemos Muíño en Gramil
corren perigo. De nós depende o seu
futuro.
Lavadoiro en Gramil Pasadoiro entre Antas e Covelo
Cruceiro en Covelo
Quen somos?
5. Onde estamos?
Os concellos de Ponte Caldelas, A
Lama e Fornelos de Montes están
situados no interior da provincia de
Pontevedra. Delimitados, no oeste,
por municipios costeiros das Rías
Baixas e, no leste, pola serra do
Suído son terras de transición nas
que paulatinamente se perde a
influencia da costa.
3.022 hb.
Ponte Caldelas e A Lama están 75 27 hb//km²
dentro da comarca de Pontevedra, hb/km²
mentres que Fornelos pertence á 6.513 hb.
comarca viguesa. 24’5
hb/km²
Dos tres, Ponte Caldelas é o
concello máis poboado e de maior 2.042 hb.
densidade. Pola contra, A Lama e
Fornelos presentan unhas cifras
moi modestas tanto en poboación
absoluta como en densidade, o que
denota unha maior dificultade na
ocupación do territorio. A presenza
da Serra do Suído, a maior altura,
os numerosos desniveis e o
histórico illamento de
comunicacións explican estes
datos.
6. Dous elementos configuran a nosa paisaxe:
os ríos e o monte.
Unha enorme rede de drenaxe, pertencente
ás cuncas dos ríos Verdugo e Oitavén,
articula todo o territorio. Isto orixina un
numeroso repertorio de vales de maior ou
menor amplitude que obrigan a unha
dispersión do poboamento humano e marcan
profundamente o sentir das súas xentes.
Río Verdugo
Se a auga dos regatos é un constante fluír,
a nobre presenza do Suído transmite
permanencia e solidez. A vella resistencia
desta suave mole granítica exerce de
barreira para as frontes húmidas que nos
chegan do Atlántico. Isto converte esta
terra nunha das máis regadas de Galicia. Val
e monte como positivo e negativo dunha
fermosa película natural que introduce ao
ser humano nun territorio á vez hostil e
amable.
A Laxe e A Airoa ( Fornelos de Montes) vistas dende o Suído. No fondo os
relevos costeiros que delimitan a Depresión Meridiana.
Onde estamos?
7. Moitas son as pendentes e pouca a superficie apta
para ser cultivada. Condicións naturais difíciles ás
que tivo que adaptarse unha economía agro-gandeira
e forestal de corte autosuficiente. A emigración e
o final do ciclo produtivo tradicional trouxeron a
decadencia e o abandono. No seu lugar apareceron
os cultivos forestais e unha prolífica matogueira de
degradación que converte os campos en almacéns de
biocombustible. A economía actual orbita arredor
do sector servizos, industria e construción, dándolle
as costas a séculos de economía rural.
Onde estamos?
8. A pesar de estar moi próximos ao dinámico Eixo
Urbano Atlántico, a complicada orografía e as
seculares dificultades de comunicación illaron
esta zona sumíndoa nun proceso semellante ao
experimentado polas terras do interior de
Galicia:
•Abandono progresivo de moitas aldeas.
•Regresión demográfica.
•Desorientación e perda de identidade ante
os cambios operados nunha sociedade
netamente urbana.
•Incapacidade para vender os seus recursos agás
para servir aos intereses da produción
Casas do lugar do Campo en Covelo ( A Lama) enerxética.
Onde estamos?
9. Sen embargo, tamén é un territorio que garda lugares cun
encanto incrible que orgullosamente pide respecto e
admiración. Fervenzas que loitan por manterse vivas,
carballeiras protectoras dun microcosmos militante na
resistencia e na biodiversidade, ríos limpos nos que continúan
a habitar as troitas, e máis aínda, un patrimonio
arquitectónico de grande calidade resultado do vagar do
tempo e a intelixencia humana.
Carballeira en Taboadelo
Río Parada Pontillón sobre o
río San Vicente
Camiño de Laxoso
Muíño de Arriba. As Redondas Río Verdugo en Abelaído
Onde estamos?
10. Que pretendemos?
1. Potenciar o coñecemento do patrimonio etnográfico entre o alumnado.
2. Facer un achegamento a un inventario dos elementos patrimoniais existentes en
cada parroquia.
3. Introducir ao alumnado no uso das técnicas da investigación social.
4. Propiciar un achegamento á realidade, utilizando un enfoque máis científico, pero
sen esquecer a importancia fundamental dos aspectos afectivos ou emocionais.
Neste senso é vital redescubrir a paisaxe.
5. Denunciar as agresións que padecen estes elementos.
6. Favorecer o coñecemento e diálogo interxeracional entre o noso alumnado e os
seus maiores.
7. Valorar este tipo de elementos culturais e patrimoniais como dinamizadores dunha
política de desenvolvemento rural harmónica.
8. Recuperar a memoria. Fomentar o orgullo de ser herdeiros dunha cultura secular
que no seu proceso de adaptación a un medio complicado foi decantando unhas
formas e unha sabedoría que se debe valorar.
9. Elaborar unha modesta relación de ideas para afrontar mellor os retos dunha
sociedade globalizada.
12. Os camiños
A enorme dispersión dos núcleos de poboación e do parcelario
agrícola precisa dunha rede viaria bastante tupida que conecte os
espazos domésticos cos espazos de produción. A pesar de que na
actualidade quedan poucas corredoiras a salvo da invasión do
asfalto, na nosa zona, en especial nas áreas máis illadas, aínda se
conservan numerosos camiños rurais empedrados e limitados por
muros de cachotería e noutras ocasións por cómaros. A beleza e a
integración destas modestas realizacións nun marco natural
moitas veces espectacular debería facernos reflexionar sobre a
necesidade de restauralos e potenciar as actividades de
Camiño de Gramil
sendeirismo.
Camiño de Laxoso
Camiño de Abelaído
13. De entre todos destaca o Camiño Real dos Arrieiros.
Durante moitos anos foi ruta do transporte do viño dende a comarca do Ribeiro ata Pontevedra. O
seu trazado é rectilíneo e corta transversalmente o Suído e varios cursos de auga. Este camiño
carreteiro dun ancho aproximado de 2’50 metros e flanqueado por muros grosos de cachotería
percorre pola aba media dos relevos, evitando así as pendentes e fuxindo da humidade dos regatos.
O seu firme non presenta empedrado salvo nos lugares onde haxa perigo de enlamarse. Varias pontes
e pontellas permítenlle salvar os ríos e regatos. O seu estado de conservación varía moito, pero os
exemplos seleccionados amosan a beleza dalgúns tramos que deberían ser preservados para sempre.
Camiño Real entre Verducido e Forzáns Camiño Real chegando á ponte de Verducido.
Perto de Forzáns
Camiño Real entre Verducido e Forzáns Ponte Casariños, en pleno Suído
14. Os valados
Demostración dunha técnica
depurada no traballo de asentar
pedras de diferente tamaño, os
valados son hoxe algo máis que un
límite. O esforzo paciente de
colocar miles de cachotes coa
forma precisa para que aquel
muro fora consistente convértese
co paso do tempo nunha obra
admirable, integrada na paisaxe e
digna de recoñecemento. Na
Valados na parroquia de Calvos ( Fornelos)
zona consérvanse diferentes
tipos de valados.
Resto dun valado en Taboadelo ( Ponte
Caldelas)
Valados na Insua ( Ponte Caldelas)
15. Os muros de cachotería adoitan ter uns 50 cm de largo e
entre 1 m. – 1’5 m. de altura. Construídos a maioría quizais a
base dun simple amoreamento de pedras de diferente forma
e tamaño, hainos tamén máis consistentes e elaborados.
Algúns presentan dúas ringleiras exteriores de cachotes
culminados por laxes de maior tamaño sobre as que ás veces
aparece unha levada de auga. Se o camiño ten tendencia a
Muro en Cuñas (Ponte Caldelas)
enlamarse, acostuma incluír pasos.
Na actualidade, a falta de mantemento de moitos destes
muros pon en perigo a súa supervivencia. Estamos ante un
dos elementos que máis encanto dá á paisaxe rural galega.
Pasos nun muro nos arredores de Laxoso
(Ponte Caldelas)
Muros en Regodobargo (Ponte
Muro nos arredores de Verducido Caldelas)
16. Os pontillóns
A presenza de numerosos regatos nas nosas
terras obríganos a ter que salvalos a través
da construción de diferentes obras de
enxeñería popular. Unha destas realizacións
son os pontillóns. Repartidos por todo o
territorio, hainos de diferentes tamaños.
Están construídos a base de grandes e
alongadas lousas graníticas e os seus
soportes ou cepas presentan o mesmo deseño
que os tallamares das pontes. Os mecanismos
utilizados para neutralizar a forza da auga
son dous: unha proa recortada en ángulo e
enfrontada á dirección da corrente, e unha
popa redondeada no lugar onde se crean os
remuíños. A calzada leva as lousas dispostas
de modo transversal ás cepas.
Pontillón sobre o río Couñago. Nos arredores de
Verducido, entre os concellos da Lama e Fornelos de
Montes. Obsérvese o mal estado da cepa.
17. Pontillón de Campo do Río
De entre todos os
exemplos posibles
debemos destacar
catro pontillóns sobre
o regato de San
Vicente, no concello de
Ponte Caldelas. De
diferentes tamaños,
Ruína pontillón de San Vicente estes pontillóns
presentan un estado
de conservación Pontillón pequeno do Campo do Río
bastante bo. Agás o
pontillón de S. Vicente,
hoxe convertido nunha
morea de pedras
tiradas no leito do río,
os demais demostraron
unha forte resistencia
Pontillón do Piornal (fronte) ante as últimas
enchentes. Sen Pontillón Porto a Canedo
embargo, os troncos
arrastrados pola
corrente e atrapados
nas cepas crean unha
presa moi perigosa que
cómpre eliminar de
contado.
Pontillón do Piornal (Calzada)
18. Os pasos
Ás veces para atravesar os ríos e
regatos non aparecen pontes, nin
pontillóns, senón unhas pedras
separadas entre si a unha
distancia dun paso humano. Son os
chamados pasadoiros ou pasos que
aparecen en zonas onde o leito non
é moi profundo. Nos tres concellos
hai magníficos exemplos. Os máis
salientables están no concello de Pasos sobre o río Verdugo nas Redondas. Taboadelo (Ponte Caldelas). Servía
Ponte Caldelas. para unir as parroquias de Taboadelo e a Insua
Pasos no regato de Porta Cerdeira, na confluencia co río Oitavén.
Moledo, Regodobarbo. (Ponte Caldelas). Pasadoiro fermosísimo sobre o río Verdugo que une as parroquias de Covelo
e Antas, no concello da Lama
19. As pontes
Alí onde o curso de auga ten forza,
amplitude e as condicións topográficas
o permiten, construíronse obras de
maior envergadura.
As pontes son realizacións vencelladas a
unha rede camiñeira de maior rango,
polo xeral, de traza moderna. A maioría
son obras do século XIX, o que
demostra a tardía incorporación destas
terras a unhas comunicacións máis
modernas. Durante moitos anos os
únicos camiños que existiron eran os de
ferradura.
Para este traballo desbotamos aquelas
pontes de enxeñería ligadas ás estradas
modernas e pousamos a ollada noutras -
hoxe adormecidas no esquecemento-,
que son magníficas obras e, sobre todo,
están enclavadas en contornos naturais
de calidade. De entre todas destaca a
ponte sobre o río Parada en Verducido,
A Lama. Outro exemplo é a ponte da
Laxe.
21. Os foxos do lobo
Indicios obtidos da presenza de lobos no Suído.
Imaxe do foxo. Cunha altura de 3 metros e un
diámetro aproximado de 4 metros era unha trampa
Foxo do lobo nas proximidades de Pigarzos (A Lama). Os foxos definitiva para o lobo.
están precedidos dun espazo cercado moi amplo en forma de V
que se estreita cada vez máis ata desembocar sobre o fatal
burato. Imaxe extraída do SIXPAC
O lobo sempre foi un animal temido polo ser humano. Depredador coma nós, compite polo mesmo espazo e
recursos. Recluído nas áreas de montaña, a súa presenza preocupou notablemente ás comunidades de
gandeiros que levaban a pastar os seus rabaños ao monte. Para evitar a súa presenza, no pasado,
organizábanse batidas.
En poucos lugares de Galicia consérvanse mellor as construcións polas que despenaban este animal. Cercado
debidamente, na súa fuxida, o lobo era guiado cara á dirección dun foxo no que inevitablemente acabaría
tirándose. Unha vez atrapado e sen saída era presa fácil dos cazadores.
22. O foxo do lobo de Estacas ( Fornelos de Montes)
Muros ciclópeos de cachotería de grande dimensión. Hoxe
presentan unha perda de altura motivado pola desaparición
dalgunhas pedras. A súa altura tivo que ser notable para
impedir a fuxida do lobo.
Parede exterior do foxo
Situado no límite co concello de Mondariz, este foxo ten a peculiaridade de ser dobre. O plano
deste espazo describe un W. Enclavado a uns 750 metros de altura, os muros delimitan un
terreo de matogueira en lixeira pendente cara ao leste e sueste que se precipita a dous foxos
duns 4 metros de diámetro cada un.
23. Os currais
Estas construcións, características do
Suído, servían de acubillo aos pastores
que coidaban o gando en réxime extensivo.
Os currais máis coñecidos son os da aba
oriental do Suído. De planta rectangular e
grosos muros de cachotería, estes
edificios presentan como trazo particular
unha cuberta de laxes a dúas augas que
descansan, no interior, sobre arcos
faixóns reforzados no exterior por
contrafortes. Esta cuberta non se atopa
nos currais da aba occidental. O resultado
é unha arquitectura resistente adaptada a
un contexto natural de fortes ventos e
temperaturas extremas.
As imaxes corresponden co ben coidado Chozo de Cernadas, no concello
de Avión, a moi pouca distancia do límite co concello de Fornelos de
Montes. Felicitamos aos impulsores da recuperación dos chozos e a
creación dun roteiro polos pastos da aba oriental do Suído.
24. Os currais de Vilán no lugar de Carballo Branco. A Laxe.(Fornelos de Montes).
Os currais da aba oeste do
Suído teñen unha traza máis
rústica que os veciños de
Avión (Ourense). Estes
currais aproveitan os
penedos e a protección que
lles proporciona un pequeno
outeiro para distribuír as
diferentes dependencias
adxectivas: cortes, valados e
parideiras. Gando vacún e,
segundo algunhas fontes,
ovellas e cabras terían aquí a
súa protección fronte aos
ataques de depredadores tan
temidos como o lobo.
Muros de cachotería e teitos
por aproximación de laxes
planas son técnicas
construtivas simples, pero
funcionais. Dada a rareza
destes elementos
patrimoniais da cultura
gandeira resulta lamentable
o estado actual de abandono.
A construción do Salto da
Laxe sería a súa fin
definitiva.
25. Os currais de Forzáns. A Laxe (Fornelos de Montes)
Os currais de Forzáns, coma os de Vilán,
recibían esta denominación como referencia
ao lugar de procedencia do gando e dos
pastores que neles se acubillaban. A maioría
abéiranse nun marco natural protexido por
un outeiro con enormes penedos. Porén,
algúns deles atópanse fóra dese espazo e
menos resgardados dos ventos do norte.
26. Chozos de Campo Largo. A Laxe ( Fornelos de Montes)
3
1
Na imaxe 1 podemos
ver o control visual
2 que se exerce dende
o recinto dos currais
de Campo Largo.
Unha enorme
depresión idónea
para pasto
percorrida polo río
Valdohome.
4
O recinto ocupado por estes currais (3) ten a particularidade de estar
delimitado por un valado de planta circular sobre o que se van inserindo
os pequenos casetos (2). En medio queda un espazo central libre de
edificación a modo de curral. O debuxo resultante semella unha coroa
de casetos. O seu estado actual de conservación (4) non precisaría
dunha actuación custosa. Resulta vergoñenta a desidia na que
permanecen estes elementos patrimoniais. A diferenza co acontecido no
concello de Avión é moi evidente.
27. Os sesteiros
As imaxes corresponden a un sesteiro
localizado nun outeiro moi próximo ao foxo
do lobo de Pigarzos. De planta irregular, os
muros cercan os lados norte, oeste e leste,
mentres a cara sur carece de cerca ao
facer esa función o rochedo existente no
lugar.
Os sesteiros eran espazos expostos aos ventos e
cercados por muros moi rústicos a base de laxes dun
notable tamaño. Servían para que o gando extensivo
estivera aliviado da mosca no verán. Emprazados nos
cumios de outeiros moi ventilados, son lugares onde
repousaba o gando. Os cachotes de pedra que forman
o paramento do muro están amoreados dunha forma
moi primitiva sen a consistencia dos valados que
arrodean as leiras. Semellan construídos para acoutar
un espazo ocupado de forma moi temporal.
28. Os pombais
Son construcións pensadas
como lugar de acubillo e cría
das pombas, complemento
alimenticio este moi restrinxido
a sectores privilexiados da
sociedade do Antigo Réxime,
de aí que aparezan localizados
en casas labregas ricas ou en
pazos. Nos tres concellos,
especialmente en Ponte Pombal no eido do Pazo de San Ramón, Tourón.
Caldelas, atópanse fermosos (Ponte Caldelas)
exemplos destas construcións.
Os pombais rexistrados na zona
son de corpo cilíndrico, con
paramentos de cachotes de
granito, podendo presentar
unha cuberta cónica de tellas
ou truncados cunha cuberta a
unha auga. Próximo ao seu
remate, o muro presenta un
beiril do que arrancan os
buratos para a entrada e saída
das pombas. No interior
aparecen múltiples nichos
divididos en pedra, o que lle Pombal con vertente a unha auga na aldea de
Exterior e interior do pombal de Xosé na confire un carácter pétreo e Sobreiro, Xustáns (Ponte Caldelas)
de solidez.
aldea de Parada (Ponte Caldelas)
30. As fontes
Galicia evoca auga. As abondosas chuvias converten en caudalosos os ríos e regatos,
alimentando un manto freático xeneroso, disposto a abrollar por calquera fenda das
rochas. As fontes son un factor fundamental á hora de asentarse, polo que cada aldea
dispón de unha propia, que se converte así nun lugar importante para os seus habitantes,
non só como subministro de auga, senón tamén como punto de encontro, de parola. A súa
relevancia viña marcada pola construción dunha arquitectura que adornaba e urbanizaba o
abrollo natural do líquido elemento.
Dentro dos múltiples exemplos cos que contamos podemos diferenciar dous tipos. A máis
primitiva, moi frecuente na zona, non é máis que un cano metido na fenda da rocha. A
outra, máis urbana, é posuidora dun traballo de cantería máis coidado.
31. Os lavadoiros
Moitas fontes teñen ao seu carón un lavadoiro. Nunha época na que non había auga
corrente, nin lavadoras, acudir ao río a lavar era unha necesidade. Nunha sociedade
tradicional este era un punto de encontro obrigado para as mulleres. Aquí non só se
lavaba a roupa, tamén había unha posta ao día dos acontecementos da aldea. Estes
lugares de encontro forneceron, sen dúbida, o noso patrimonio inmaterial.
A beleza destas construcións queda patente nestas fotografías.
Lavadoiro en Antas
Lavadoiro en Gramil
Lavadoiro na Lama
Lavadoiro en Forzáns
Lavadoiro en Calvos
32. As presas e levadas Presa dos barcos. Fornelos
Son elementos patrimoniais que,
frecuentemente, forman parte da
estructura de funcionamento dun
muíño ou dun batán.
Aproveitando as condicións naturais
que ofrecen os pequenos saltos
existentes no leito fluvial, o ser
humano canaliza a auga que necesita,
conducindoa polas levadas ata o
muíño emprazado augas máis abaixo.
A diferencia de altura entre a presa Levada na Insua . Ponte Caldelas Levada en Ventín.
Fornelos
e o muíño imprime a forza e
velocidade necesarias para que a
auga poida mover o rodicio e a moa.
Outras veces as presas e levadas
están creadas para garantir a rega
dos prados.
Na actualidade, estas obras de
enxenería popular atópanse
abandonadas e en mal estado.
33. Que temos?
Elementos e espazos de produción
e almacenamento:
Hórreos, eirados, muíños, palleira, batáns.
34. Os hórreos
Xunto cos muíños, eiras e fornos, este elemento patrimonial representativo do noroeste
peninsular forma parte da chamada arquitectura do pan. O extraordinario desenvolvemento
do cultivo do millo e a pataca fixeron desta construción un almacén imprescindible e moi
numeroso.
A tipoloxía existente é moi variada. Hainos que teñen os costais de madeira, mentres que
outros empregan a pedra. A maioría teñen seis ou oito pés, pero algúns, cun tamaño
extraordinario, chegan a catorce. Hoxe en día moitos están abandonados, pero outros están
sendo rehabilitados. Non podemos esquecer algunhas reformas moi peculiares que propoñen
a súa utilización para usos espurios.
35. Os muíños
A presenza de ríos e regatos poderosos, o
cultivo do millo e o illamento favoreceron
a numerosa presenza de muíños nos tres
concellos. A súa localización en espazos
agrestes e moitas veces de difícil acceso
dota a este elemento patrimonial dun
encanto extraordinario. Remontar a beira
dos ríos na procura destes enxeños
fariñeiros constitúe unha aventura. A
inmensa maioría foron abandonados na
década dos setenta. O seu estado actual
de deterioro crea ao seu redor unha
atmosfera de nobre melancolía. Falar
sobre eles coas persoas de maior idade
permitiunos imaxinar un tempo, non moi
afastado, en que o noso mundo rural
estaba moi vivo e o muíño erguíase como
un dos escenarios centrais.
Uns eran muíños de herdeiros, outros
muíños de maquía, a maioría nutridos por
unha canle, uns poucos a través do
sistema de cubo. Artefactos de estudada
tecnoloxía que souberon integrarse nun
medio fluvial do que se alimentan, pero ao
que evitan incomodar. Desprenderon
sabedoría e discreción e agora, que xa non
son útiles, é a propia natureza en
agradecemento a que se encarga de
vestilos de edra e silvas.
36. Os Eirados Os eirados eran espazos abertos
destinados aos labores de malla para
debullar o cereal. De planta
cuadrangular, poden estar lousados
con pedras de tamaño regular ou sen
lousar. Ás veces, rodeando ese
espazo, aparecen hórreos para
gardar o gran debullado. Nestes
casos, os de maior beleza adoitan
indicar un nivel de compromiso
colectivo maior. Porén, na zona, a
maioría das eiras son particulares,
sobre todo, nas casas de mellor
fábrica. O enclave elixido para
localizar un eirado adoita ser un
Barcia do Seixo (A Lama) lugar aireado e soleado, xeralmente
á entrada ou saída da aldea, aínda
que ás veces pode aparecer no
centro.
Na fotografía podemos observar o
eirado térreo na Barcia de Seixo (A
Lama), nun extremo da aldea. É un
conxunto arquitectónico de
bastante harmonía, especialmente
se temos en conta que ao seu carón
está o adro da igrexa, o espazo
comunitario por excelencia na vida
Eira de Celia. Chan do Casal. Xustáns.
Imaxe da eira de María do Cañamazo
Ponte Caldelas. parroquial.
en Calvos.Fornelos de Montes
37. A palleira de Laxoso
Esta construción singular na
zona aparece localizada na
parroquia de Laxoso ( Ponte
Caldelas). Trátase dun
entramado de madeira
afrontado sobre o que se
encaixan feixes de herba seca.
Actualmente, o espírito
práctico do noso rural utiliza
para a cuberta pequenas
pranchas de fibrocemento a
dúas augas para facilitar a
escorrentía, sen embargo,
sabemos que ata non hai moito
empregaban o colmo para facer Palleira de Saladina Mouta. Laxoso.
o tellado. Esta construción vén Ponte Caldelas.
ser unha fusión entre o
alpendre e o palleiro
tradicional. Comentan algúns
veciños que esta palleira pode
ter unha procedencia
portuguesa.
38. Batáns
Batán e muíño de Pereira. A Insúa. Ponte Caldelas.
No concello de Ponte Caldelas, na parroquia da Insúa, quedan
cando menos as paredes do que no seu día foron catro batáns.
Estas construcións, de planta cuadrangular, contiñan cada unha
un enorme mazo de madeira que batía contra as teas de la de
buriel e liño para facer delas panos e mantas. Este mazo era
movido pola forza da auga a través dunha serie de engranaxes
semellantes ás dun muíño. De feito, moitas veces estas dúas
construcións aparecen asociadas no mesmo edificio como
acontece co muíño e batán de Pereira na Insua, Ponte Caldelas.
Os catro batáns localizados nesta parroquia nutríanse a través
dunha levada que transportaba a auga dende as proximidades de
Ponte Caldelas ata o lugar de Silvoso. Auténticas fábricas
téxtiles son un eco da importancia da industria doméstica galega
do século XVIII. Esta actividade, conxuntamente coa de
curtidos de pel, son indicativas da rica industria rural que había
no pasado en Ponte Caldelas.
A ruína do batán de Barreiro . Insua. Ponte Caldelas
39. Que temos?
Elementos de vida
espitirual e espazos de
vida mundana:
Cruceiros, petos, torreiros
40. Os cruceiros
Nos tres concellos estudados hai numerosos e magníficos exemplos destes
traballos encadrados dentro da denominada arte relixiosa popular. Realizacións
de artistas anónimos que dominan o traballo da pedra, estas obras son
formalmente unha manifestación de relixiosidade cristiá, pero en liña de
continuidade coas crenzas pagás anteriores. O cruceiro vén así a substituír os
anteriores símbolos que protexían aos camiñantes e delimitaban ámbitos da
vida colectiva. Demostración dunha ligazón transcendente do pobo galego cara
á súa terra e os seus devanceiros, o rural galego está inzado de cruces,
cruceiros e petos. Nuns casos, cando as cruces son rústicas, evocan un mundo
máxico relixioso en perfecta comuñón coa natureza. Noutros casos, cando a
calidade escultórica é evidente, aparece a dúbida de se realmente estamos
ante un produto da arte popular.
Na análise dos cruceiros e petos do concello de Ponte Caldelas faise
imprescindible nomear a laboriosa publicación que sobre este tema teñen
elaborada as mestras Mercedes Martínez Plasencia e Teresa Sánchez Cora.
Magnífico cruceiro en Covelo (A Lama). Cruz nun camiño cara Cruceiro camiño da Vincurda Cruceiro da Mouta.Calvos
a Laxoso de Arriba (A Lama)
(Fornelos de Montes)
( Ponte Caldelas)
41. Exemplos de detalles escultóricos en diferentes cruceiros. De esquerda a dereita: Cruceiro en Gramil ( Ponte Caldelas), na
Lama, camiño da Vincurada (A Lama), e no adro de Barcia do Seixo (A Lama).
Escolma de simples cruces chantadas sobre a rocha granítica en perfecta integración coa natureza. De esquerda a dereita: Cruz en
Cimadevila, Calvos (Fornelos);cruz de S. Antonio, Freaza. Traspielas (Fornelos); cruz no camiño entre Estacas e Ventín (Fornelos).
Afortunadamente, hoxe recoñecemos en todas estas obras unha riqueza patrimonial a conservar, como queda
reflectido nos inventarios dos diferentes concellos. Lograron un estatus que supera o significado simbólico do credo
relixioso ao que pertencen, converténdose nun elemento fundamental da paisaxe rural galega.
42. Os petos
Moitas veces asociados aos
cruceiros, outras veces sós, os
petos son unha manifestación da
relixiosidade popular, auténtico
monumento de lembranza, respecto e
agradecemento de todos os que nos
antecederon. Dispersos polas
parroquias, establecen ligazóns entre
o pasado e o presente, entre o Peto en Calvos (Fornelos)
territorio herdado e os seus actuais
moradores. Representación da
necesidade espiritual do ser humano,
transmiten a fugacidade da vida
corpórea fronte á presenza etérea e
eterna da ánima. Esperanza noutra
existencia que compense o
sufrimento de domar unha terra
difícil. Contrariamente ao que se
puidera pensar, dos petos brota a
vida non a morte.
Peto na Candeira ( A Lama)
Peto na Vincurada ( A Lama)
43. Os torreiros
Torreiro de Calvos. Fornelos de Montes
Situados a carón da igrexa, os torreiros son os lugares de encontro para a festa do
patrón, para a música, para o baile. A súa estrutura adoita ser rectangular ou
cadrada e mesmo algúns están rodeados dun valado que pola súa parte interior leva
acaroado un poio corrido. Ás veces nun extremo do torreiro construíase un palco
de pedra para acoller as bandas que amenizaban as festas, hoxe substituídos por
plataformas de cemento de máis que dubidoso gusto estético.
44. O mundo rural tradicional que
As ameazas sostiña e daba sentido a todos
estes elementos chega ao final
da súa prolongada crise na
década dos setenta. Os muíños
deixan de moer, as levadas non
se limpan, moitas eiras e vellos
camiños son asfaltados, os
valados ou as presas deixan de
manterse... precipítase o final.
Estes elementos perden a súa
función e son abandonados. O
Incendios forestais feito de lembrar moito unha
vida sacrificada e en moitos
O abandono casos de miseria produce unha
negación vergoñenta do seu
valor, o valor da memoria. Non
se aceptan como elementos
identitarios, construtores
dunha cultura depurada pola
historia. A falta de
sensibilidade trae como
Vandalismo resultado o abandono, a
Usos espurios destrución e os usos espurios.
45. As novas ameazas
O repertorio de ameazas,
consecuencia do abandono e perda
do valor de uso destes elementos,
vese agravado polo plan de
construción de minicentrais. Esta
forma de producir enerxía non só
causa impactos formidables na vida Na esquerda: Pintadas de protesta pola construción da minicentral sobre o ríoVerdugo no lugar de Abelaído
(A Lama). Na dereita, obras de construción da minicentral de Gaxate sobre o río Oitavén.
dos ríos e da paisaxe en xeral,
tamén supón un perigo adicional
para moitos elementos patrimoniais
que habitualmente ocupan estes
espazos (muíños, pontes,
pasadoiros). Hai unha alteración da
beleza do enclave de moitos destes
Ponte Casariño no Suíño. Transformada
respecto da traza orixinaria, atópase
elementos, cando non a súa propia
esquecida ao carón da estrada. Esta
ponte formaba parte do Camiño Real de
destrución. Pontevedra a Ribadavia.
Presenza de maquinaria na área do Suído. A proliferación de pistas, ademais da alteración paisaxística, pon
Outra ameaza é a proliferación de en perigo a existencia de restos arqueolóxicos (mámoas) e construcións de tipo etnográfico como os neveiros
e sesteiros.
pistas nos montes, moitas veces
para facilitar a instalación de
parques eólicos e explotacións
gandeiras que, en ocasións, levaron
canda si algún elemento, tal é o caso
dun neveiro no Suído. O muíño de Abaixo, o muíño de Arriba e os pasais sobre o río Verdugo están na relación de patrimonio
etnográfico afectado polo proxecto da minicentral Boca do Inferno. Este espazo está a ser recuperado por
xentes de Taboadelo que anualmente celebran a Festa do Muíño.
46. Posibilidades, recursos, ideas
O monte:
Se hai un elemento que define a paisaxe destes tres concellos é a extensa
superficie que ocupa o monte. A superficie máis significativa é o Suído.
Incluída na proposta de espazos de interese ecolóxico da Rede Natura 2000,
está, porén, a padecer algunhas agresións importantes que poñen en perigo a
súa integridade. O plan de construción de minicentrais e a instalación de
parques eólicos supoñen unha alteración pouco sensible co medio.
As nosas propostas para o Suído son:
• Apostar por manter as actividades agro- silvo- pastoris que, durante
tantos anos, cumpriron unha función económica sostible e conservadora
do medio.
• Acoutar espazos para a produción de biocombustible e de materia prima
para abonos orgánicos.
• Preservar as áreas de turbeiras, por constituír espazos onde se
concentra a flora autóctona con especies que comezan a ser raras
noutros montes galegos.
• Frear definitivamente a instalación de máis pistas, parques eólicos,
canteiras e todo aquel uso que faga insostible a xestión do territorio.
• Potenciar e poñer en valor os currais, foxos e outros elementos de
interese patrimonial da zona, por exemplo mediante a definición de
rutas de sendeirismo ou creación de centros de interpretación da vida
no monte. Potenciar un turismo respectuoso co medio natural.
47. Para o resto da superficie de monte
As nosas propostas son:
• Orientar os usos do monte a algo máis que á produción de
madeira, apoiando iniciativas como a explotación de froitos do
bosque (castañas, abelás, arandos, abruños), cogomelos ou
produción de abono natural.
• Explotar racionalmente a madeira, ordenando o monte,
recuperando espazos para as especies autóctonas e buscando a
ecocertificación.
• Crear corredores ecolóxicos que conecten os ríos e o monte para
garantir o mantemento da biodiversidade a nivel de flora e fauna
e evitar a proliferación de pragas.
• Poñer en valor o patrimonio etnográfico existente deseñando
algún roteiro ou algunha festa divulgativa.
48. Os ríos:
O Verdugo e o Oitavén veñen padecendo unha alteración sistemática nas últimas
décadas. O cambio de mentalidade na sociedade esixe:
1. RÍOS VIVOS. Paralización da construción de minicentrais.
2. RÍOS LIMPOS. Instalación e mantemento de sistemas de depuración.
3. RÍOS PROTEXIDOS. Cumprimento da normativa que protexe as beiras dos ríos.
As nosas propostas para os ríos son:
1. Converter as beiras dos ríos en verdadeiros espazos públicos, pero sen
que isto implique a súa radical transformación. Utilizar as sendas dos
pescadores ou a presenza de antigos muíños para promover rutas de
turismo activo, ecolóxico, cultural...
2. Rehabilitar as construcións patrimoniais máis destacadas: pontes,
pontellas pasos, presas... Neste apartado queremos animar aos
particulares, asociacións ou institucións para que leven a cabo obras de
rehabilitación nalgúns destes elementos que non presenten excesivo
deterioro e poidan ser mantidos para usos diversos (locais culturais, aulas
de interpretación, rutas turísticas..)
3. Promover actividades didácticas para sensibilizar as novas xeracións
sobre a importancia de preservar o patrimonio natural e cultural como
parte da nosa herdanza e identidade.
49. A aldea
Unhas ameazadas polo abandono, outras en perigo por transformacións pouco sensibles co contorno e
convertidas progresivamente en segundas residencias, as nosas aldeas necesitan a execución dun
programa de protección e reactivación de forma urxente.
As nosas propostas neste caso son:
1. Preservar os sinais de identidade, evitando o descontrol que se está a producir
en moitos núcleos rurais en relación con construcións e rehabilitacións.
2. Apoiar as iniciativas que supoñan un desenvolvemento dos recursos propios:
cooperativas, agricultura e gandaría ecolóxicas, agroturismo, etc.
3. Apoiar a produción de forma tradicional daqueles bens demandados pola
sociedade actual. Recuperar os saberes e os oficios artesanais.
4. Promover o turismo rural integrado con programas de valorización do patrimonio
natural e cultural existente na zona
5. Potenciar e mellorar a oferta gastronómica da zona: caza, troita...
6. Introducir as novas tecnoloxías no rural, orientadas á formación, comunicación,
etc., e á produción e distribución das empresas locais.
7. Recuperar o patrimonio cultural, involucrando ás comunidades e asociacións
veciñais. Preservar os camiños de interese natural e patrimonial, creando rutas
temáticas e introducíndoas na rede oficial de sendeiros.
8. Volver a prestixiar o feito de vivir no rural.
50. Quen nos axudou?
• Fundación Antonio Fraguas. • ANPA do IES de Ponte
• Dirección Xeral de Caldelas.
Patrimonio. • Veciños e veciñas de
• Dirección Xeral do FOGGA Ponte Caldelas, A Lama e
• Augas de Galicia. Fornelos de Montes.
• Sitga. • Paula Ballesteros.
• PLADEVER • Os compañeiros e a
Dirección do IES de Ponte
• Mancomunidade de Ponte Caldelas
Caldelas.
• Concellos de Ponte Caldelas,
Fornelos de Montes e A
Lama.
• PRODER de Pontevedra.
51. Bibliografía consultada:
“As construcións da arquitectura popular”. MANUEL CAAMAÑO SUÁREZ. Ed.Consello
galego de colexios de aparelladores e arquitécts técnicos.
“Feismo? Destruir un país.VVAA. ED. Difusora de letras, artes e ideas.
“Muíños nas terras de Redondela. Estudio etnolóxico dos muíños de auga. MIGUEL ÁNGEL
ABRAIRA PÉREZ. Ed.Deputación Provincial de Pontevedra.
“Cultura tradicional e desenvolvemento rural” VVAA. Ed.Xavier Simón Fdez e Xabier Prado
Orbán.
“ Ponte Caldelas 1500-1936. Memoria escrita dun pobo.”.MERCEDES MARTÍNEZ
PLASENCIA E TERESA SÁNCHEZ CORA. Ed. Deputación de Pontevedra.
“ As construccións primitivas dos pastores galegos. Chozos da serra do Suído, Montemaior
e Faro de Avión”. ESTANISLAO FERNÁNDEZ DE LA CIGOÑA. Ed Asociación galega para a
cultura e a ecoloxía.
Artigo de CARLOS MORGADE: “Os muíños da Lama, un tesouro esquecido” na páxina web
http://www.concellodalama.com/apedreira.htm
Páxinas web do PRODER da comarca de Vigo,PRODER da comarca de Pontevedra e
LEADER de Terras de Montes.
52. Neste traballo participaron de forma voluntaria alumnos e
alumnas de 3º da ESO e 4º da ESO dos concellos de A Lama,
Fornelos e Ponte Caldelas.
Fotografaron, buscaron información e cubriron as fichas de
inventario. Todo isto no seu tempo de lecer.
A todos eles MIL GRACIAS
O alumnado avalía:
As maiores aportacións deste
traballo:
“Aprendín a valorar uns
elementos que estaban aí, pero
aos que non lles daba
importancia”.
“Coñecín recantos fermosos da
miña zona que ignoraba que
existían”.
“Comprendín a dureza dos modos
de vida dos nosos avós e bisavós”
“Concienceime do estado do noso
patrimonio. Unha mágoa
estragalo!”.
53. Coordinaron o traballo:
Cristina Ogando Díaz. Profesora de
ciencias sociais.
Chus Diéguez Rojo. Profesora de lingua
galega.
Humberto Martínez Gargamala. Profesor
de ciencias sociais.
Ponte Caldelas, 6 de outubro de 2007