МБАНХолбооны үйл ажиллагааны тайлан 2017, монгол хэлээр

1. МБАНХ-ны
үйл
ажиллагааны
тайлан
2017

2. 2
ГАРЧИГ
Зураг, Графикны дугаар...................................................................................................................... 2
Товчлол................................................................................................................................................ 3
Хураангуй............................................................................................................................................. 4
Үр нөлөө 1. БАХ, бэлчээр ашиглалтын гэрээг өргөжүүлэн нэвтрүүлэх замаар бэлчээрийн мал аж
ахуй эрхлэх зохистой тогтолцоог төлөвшүүлэх................................................................................. 7
Үр нөлөө 1.1 БАХ байгуулагдсан сумын тоо.................................................................................. 7
АБАХ, СБАХ-ийн тоо ................................................................................................................ 7
БМАХ-ийн тоо ........................................................................................................................... 8
Үр нөлөө 1.2 Хүчин төгөлдөр, шинэчлэгдсэн бэлчээр ашиглалтын гэрээний хувь................... 10
Үр дүн 1.1 Төслийн хамтран ажиллаж буй 11
аймгийн БАХэсгүүд БАГэрээ байгуулах хэрэгжүүлэх.................................................................. 10
Үр дүн 1.1.1 Бэлчээр ашиглалтын гэрээний тоо ...................................................................... 10
Үр дүн 1.1.2 Бэлчээрийн менежментийн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэхэд төсвөөс болон
малчдаас оруулсан хөрөнгө оруулалт...................................................................................... 10
Үр дүн 1.2 БАХ/БАГэрээний системийг өргөжүүлж нэвтрүүлэх арга хэмжээг шинэ 7 аймагт
хэрэгжүүлнэ.................................................................................................................................... 11
Үр дүн 1.2.1 байгуулагдсан БАХ-ийн тоо.................................................................................. 11
Үр дүн 1.2.2 Шинэ БАХ-ийн байгуулсан бэлчээр ашиглалтын гэрээний тоо.......................... 13
Үр дүн 1.2.3 Бэлчээрийн тогтвортой менежментийн сургалтанд хамрагдсан малчид, төрийн
албан хаагч, хурлын төлөөлөгчдийн тоо.................................................................................. 18
Үр дүн 1.4 БАХ-ийн тогтолцооны бүтэц, хөгжлийг дэмжинэ ....................................................... 22
Үр дүн 1.4.1 АБАХ, СБАХ-ны бие даасан байдал .................................................................... 23
МБАНХ бусад төсөл, хөтөлбөртэй хамтран ажиллаж олон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн
байгууллага боллоо................................................................................................................ 25
Тухайлбал:Хэрлэнбаян-улааны аймаг дундын отрын бүс нутгийн бэлчээр зохистой ашиглах
зөвлөмж.......................................................................................................................................... 26
МБАНХолбоо нь төрийн болон төрийн бус байгууллагатайхамтын ажиллагаагаа
өргөжүүлж байна .................................................................................................................... 29
Малчид, Малчдын байгууллагын жижиг төслийг санхүүжүүлж байна ................................ 30
Үр дүн 1.4.2 БАХ-ийн тогтолцооны удирдлагын багт эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь................. 31
Үр нөлөө 2. Зах зээлд хамтран гарах, МАА-н бүтээгдэхүүний чанар сайжирсны (мал эмнэлгийн
үйлчилгээ) үр дүнд малчин өрхийн орлого нэмэгдэнэ.................................................................... 34
Үр нөлөө 2.1 Хоршоодын борлуулалтын орлого ......................................................................... 34
Үр дүн 2.1 БАХ-ийн хоршоо, боловсруулах үйлдвэрүүдийн хоорондын холбоо төлөвшсөн
байна .............................................................................................................................................. 35
Үр дүн 2.1.1 Боловсруулах үйлдвэрт хоршоодоос нийлүүлсэн түүхий эдийн хэмжээ........... 35
Үр дүн 2.2.1 Сургалтанд хамрагдсан хоршооны гишүүдийн тоо............................................. 39
Үр дүн 2.2.2 Хоршооны эмэгтэй удирдлага .............................................................................. 41
Үр дүн 2.2.3 Дундын сан, хадгаламж зээлийн хоршооноос үйлчилгээ авсан малчдын тоо.. 41
Үр дүн 2.2.4 Хадгаламж зээлийн хоршооны тоо ...................................................................... 47
Сурсан сургамж................................................................................................................................. 48
ЗУРАГ, ГРАФИКНЫ ДУГААР
Зураг 1. АБАХ, СБАХ-ийн мэдээлэл ........................................................................................................ 8
Зураг 2. БМАХ байгуулагдсан сумдууд.................................................................................................... 8
Зураг 3. Шинээр байгуулагдсан БАХ...................................................................................................... 12
Зураг 4. СГЗБТЖТөлөвлөгөөг дэмжин ажиллаа ................................................................................... 13
Зураг 5. Бэлчээрийн фотомониторинг ................................................................................................... 14
Зураг 6. БАГ-ний сургалт ........................................................................................................................ 14

3. 3
Зураг 7. Хэнтий аймгийн бэлчээрийн менежментийн сургалт ............................................................. 21
Зураг 8. Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд зохион байгуулсан бэлчээрийн мэрэгчтэй тэмцэх
сургалтанд малчид идэвхтэй оролцлоо. ............................................................................................. 22
Зураг 9. Эсгийгээр гар урлалын бүтээгдэхүүн хийх сургалт................................................................. 32
Зураг 10. Гар урлалын бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн................................................................................. 33
Зураг 11. Увс аймагт зохион байгуулагдсан гар урлалын сургалт....................................................... 34
Зураг 12. Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын хоршооны дарга Ц.Өнөрсүрэн малчдынхаа
бэлтгэсэн торомны ноосыг үндэсний үйлдвэрт шалгуулж хүлээлгэн өгч байгаа нь........................... 37
Зураг 13. Архангай аймгийн төслийн загвар сумдын малчдын малыг ээмэгжүүлж байгаа нь........... 38
Зураг 14. Ховд аймгийн Дундын хоршоо Мах маркет компанид төлөг нийлүүллээ ........................... 39
Зураг 15 .Завхан аймаг энэ онд нийтдээ 60,6 сая төгрөгийн арьс, шир бэлтгэн, борлуулжээ........... 39
Зураг 16. Тором самнах сургалтад оролцогчид (Дундговь аймгийн Өлзийт, Дэлгэрхангай сум) ...... 40
Зураг 17. Сарлаг самнах сургалтад оролцогчид (Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сум) ..................... 40
Зураг 18. Сургалтад оролцогчдод олгосон сам, хоршоодод өгсөн шуудай ........................................ 41
Зураг 19. Баялаг-Өлзий компанийн ангилан ялгагч Наранцэцэг Дундговь аймгийн угаах
үйлдвэрийн ажилчдад тэмээний ноосыг чанараар ангилан ялгах сургалт хийж байгаа нь............... 41
График
График 1. Аймаг, сумын БМАХ-ийн бүтэц ......................................................................................... 9
График 2. Анхан болон дунд шатны аймгуудын сургалтын тоо..................................................... 19
График 3. Анхан шатны аймгуудад зохион байгуулсан бэлчээрийн менежментийн сургалт ...... 19
График 4. БАХ-бэхжүүлсэн сургалтанд оролцогчид....................................................................... 23
График 5.Туршлага судлах аялал.................................................................................................... 24
График 6. Тэмээний ноос, торомны ноосны хэлцэл, бэлтгэл ........................................................ 36
График 7.Төслийн аймгуудын тэмээний ноос, торомны ноосны бэлтгэл...................................... 37
График 8.Тэмээний ноосны зах зээлийн үнэ, төг............................................................................ 38
График 9.Борлуулсан арьс, ширний дундаж үнэ, төг ..................................................................... 39
График 10.Орлого, зардал 2017 аймгаар - 2017.11.31 өдрийн байдлаар..................................... 43
График 11.Зардлын төрөл - 2017.11.31 өдрийн байдлаар............................................................. 44
График 12.Шинэ гишүүн 2017 он - 2017.07.31 өдрийн байдлаар................................................... 44
График 13.Зээлийн зориулалт - 2017.11.31 өдрийн байдлаар ...................................................... 47
Хүснэгт
Хүснэгт 1.Үлдэгдэл баланс:2017.11.31 оны байдлаар.................................................................... 42
Хүснэгт 2.Тоон үзүүлэлт, орлого үр дүн - 2017.11.31 оны байдлаар............................................. 42
Хүснэгт 3.Орлого, зарлагыг аймаг, оноор харьцуулсан 2017.11.31 өдрийн байдлаар................. 43
Хүснэгт 4.Зардлын төрөл аймгаар - 2017.11.31 өдрийн байдлаар............................................... 44
Хүснэгт 5.Элссэн, гарсан гишүүний бүртгэл 2017.11.31 өдрийн байдлаар.................................. 45
Хүснэгт 6.Зээлийн бүртгэл 2017.11.31 өдрийн байдлаар............................................................... 46
Хүснэгт 7.Зээлийн зориулалт төрөл, аймгаар - 2017.11.31 өдрийн байдлаар.............................. 47
ТОВЧЛОЛ
МБАНХ-Монголын бэлчээр ашиглагчдын нэгдсэн холбоо
НАМЭМ-Ногоон алт-Малын эрүүл мэнд төсөл
БМАХ-Бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсэг
АБМАХ-Аймгийн бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсэг
СБМАХ-сумын бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсэг
СБАХ-Сумын бэлчээр ашиглагчдын холбоо
БАХ-Бэлчээр ашиглагчдын хэсэг

4. 4
ХУРААНГУЙ
НАМЭМ төсөл нь 2017 онд Монгол орны бүх аймгийг хамарч нийт 333 сумын 56%-д үйл
ажиллагаа явуулж эхэллээ. Төсөл хэрэгжиж буй 186 сумын 85 хувь нь БАХ-ийн зохион
байгуулалтанд орж малчид бэлчээрийн зохистой менежментийг хамтын хүчээр бий болгож
байна. БАХ-ийг хөгжүүлэх, бэлчээрийн менежментийг сайжруулах чиглэлээр 2017-2020 онд
хамтран ажиллах гэрээг 21 аймгийн Засаг даргатай байгууллаа. Төсөл хэрэгжиж байгаа аймаг,
сумдад Бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсэг(148) байгуулагдан бэлчээрийн МАА эрхлэх
зохистой тогтолцоог төлөвшүүлэх ажлыг удирдан явуулж байна.
БАХ/БАГ-ний хэлбэрийг өргөжүүлж, нэвтрүүлэх ажлыг шинэ аймгуудад хэрэгжүүлж
байна
Төслийн хүрээнд 5 АБАХ, 24 СБАХ, 147 БАХ энэ онд шинээр байгуулагдсанаар нийтдээ
12 АБАХ, 121 СБАХ, 1362 БАХүйл ажиллагаагаа явуулж байна.
МБАНХ-ны зүгээс шинээр төсөл хэрэгжиж буй аймгуудад бэлчээрийг хамгаалах, бэлчээрийн
менежментийг сайжруулах чиглэлээр сургалтын багцуудыг бэлтгэж, аймаг сумын БМАХ болон
малчид, төрийн албан хаагч, иргэдийн хурлын төлөөлөгчдөд нийт 233 удаагийн сургалт
явуулахад 5486 хүн хамрагдсанаас 4720 малчин, 573 төрийн албан хаагчид, 77 иргэдийн
төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч, бусад 116 тус тус байсан.
МБАНХ-оос БАХ, СБАХ, АБАХ-ны хооронд туршлага солилцох, хамтын ажиллагааны
сүлжээ бий болгох ажлыг дэмжин ажиллаж нийтдээ 8 удаагийн туршлага судлах аяллыг зохион
байгуулж нийт 506 хүн хамруулсан байна. Туршлагатай Архангай, Баян-Өлгий, Баянхонгор,
Өмнөговь зэрэг аймагт аяллыг зохион байгуулсаар үр дүнг богино хугацаанд нэвтрүүлэх
боломж бүрдсэн.
Шинээр байгуулагдсан БАХ-уудад БАГ байгуулах, хавсралт мэдээллийг бүрдүүлэхэд нь
арга зүйн дэмжлэг үзүүлж байна. Энэ ажлыг зохион байгуулахад нь орон нутгийн
мэргэжилтнүүдийг чадавхижуулж 1. Бэлчээр ашиглагч малчдын хэсэг, бүлгийн гишүүн өрхийн
мэдээлэл, 2. Гэрээт бэлчээрийн хэмжээ байршил, улирлын хуваарийн зураг, 3. Бэлчээрийн
газрын экологийн чадавхийн зураглал, бэлчээрийн төлөв байдал, шилжилтийн загвар 4.
Бэлчээр ашиглалтын гэрээний биелэлтийг фотомониторингийн аргаар үнэлсэн суурь мэдээлэл
бэлтгэхчадварыг эзэмшүүлснээр малчид бэлчээрийнхээ даацад тохирсон тооны мал маллах
боломж бүрдлээ. Бэлчээр ашиглах төлөвлөгөө болон гэрээний хэрэгжилтийг үнэлэх
фотомониторингийн ажлыг арга зүйгээр хангах, мэргэжилтэн нарыг хөдөө ажиллах шатахуун,
томилолтын зардлаар дэмжсэн. Ингэснээр төслийн дунд шатны 4 аймаг болон анхан шатны 7
аймагт нийт 594 цэгт бэлчээрийн хяналт мониторингийн цэг байгуулж фотомониторингийн
судалгаа хийж байгаа ба энэ нь тухайн 11 аймгийн 16,649,223 бэлчээрийн талбайг хамарч
байна. Түүнчлэн Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул, Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий суманд 2 БАХ
сумын ЗД-тай бэлчээр ашиглах урт хугацааны гэрээ байгуулсан байна. Шинээр хөгжиж байгаа
БАХ-ийн тогтвортой санхүүжилтийн загварыг боловсруулж бичил болон хөрөнгө оруулалтын
төслийг журмын хүрээнд хэрэгжүүлж байна. БАХ-ийн ахлагчдын идэвх, оролцоог сайжруулах,
нийгмийн даатгалд хамрагдалтыг нэмэгдүүлэх, тогтвортой орлоготой болгох, малчид малынхаа
тоо толгойг зохистой түвшинд барьж бэлчээрийн даацыг зохицуулах, шинэлэг аргыг нэвтрүүлэх
боломжийг судлан, туршиж байна. Малчид ХЗХ-той зээлийн гэрээ байгуулах замаар жилийн
турш тогтмол орлоготой байж жилд 1-2 удаа олдог орлогоороо буцаан төлөх боломжийг
бүрдүүлж байгаа юм.
БАХ-д суурилсан хоршоод, СБАХ, АБАХ-ийг (хуучин) бэхжүүлж байна
АБАХ, СБАХ, БАХ, малчдын хоршоо хэрхэн харилцан уялдаатай хөгжих, ирээдүйн
тогтвортой хөгжлийн хамтын ажиллагааны бүтэц, зохион байгуулалт, санхүүжилтийн загварыг
боловсруулан нэвтрүүлж байна.
Увс, Завхан аймгийн БАХ-ийн тогтолцоонд аймгийн ЗДТГ-тай хамтарсан үнэлгээ хийж цаашид
сайжруулах төлөөр зөвлөмж өгч хэрэгжүүлж ажилласан.

5. 5
Энэ жил 10 аймгийн дүнгээр 4384 тн хадлан, 203 тн ногоон тэжээл, 206 тн гар тэжээл
тус тус бэлтгээд байна. Нийтдээ 10292 тн малын тэжээл бэлтгэхэд нь төслийн зүгээс дэмжсэн
байна.Өвөлжөөний бууцны хөлд ногоон тэжээл тариалах250, шарилж, лууль, халгай зэргээр гар
тэжээл бэлтгэх технологид 175 малчин өрх хамрагдсан байна.
Эмэгтэйчүүдийг дэмжих, гарын доорх материалаар байгальд ээлтэй бүтээгдэхүүн хийж
өрхийн орлого нэмэгдүүлэх чиглэлээр 5 удаагийн сургалт явуулж нийт 108 малчин
эмэгтэйчүүдийг мэргэшүүллээ. Сургалтанд хамрагдсан эмэгтэйчүүдийн урласан
бүтээгдэхүүнийг дотоодын болон олон улсын зах зээлд гаргаж эхлээд байна. Үүний үр дүнд
Завхан, Өвөрхангай, Хөвсгөл, Архангай, Баянхонгор аймгийн оролцогчид ойролцоогоор 5,6 сая
төгрөгийн орлого олсон байна.
Хоршоод болон үндэсний үйлдвэрлэгчдийн хооронд түүхий эд нийлүүлэх хэлцлийг
уламжлал болгон зохион байгуулав. Уг хэлцлийн дүнд үндэсний үйлдвэрүүд 89.3 тн сарлагийн
хөөвөр, 236 тн тэмээний ноос, 1,410 тн хонины ноос, 138.5 тн ноолуур хоршоодоос авах
захиалга өгөв. Сарлагийн хөөврийн эрэлт 2017 онд өмнөх онтой харьцуулахад 13%-аар өссөн
бол тэмээний ноосны эрэлт 11%-аар буурсан үзүүлэлттэй байв.Түүхий эдийн бэлтгэлийн
хэмжээг нэмэгдүүлэх зорилгын хүрээнд аймаг, сумдын бэлчээр ашиглагчдын холбоодтой
хамтарч сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны нөөц бүхий бүх аймаг, сумын малчдыг хамарсан
сургалтыг удирдаж явуулав. Сарлагийн хөөврийн чанарын сургалтанд нийт 6 аймгийн 33 сум,
тором самнах болон тэмээний ноосны чанарын сургалтанд нийт 10 аймгийн 39 сум хамрагджээ.
Сургалтанд нийт 2222 хүн хамрагдсаны 58.3% нь эрэгтэй, 41.7% нь эмэгтэй оролцогч байв.
Сургалт мэдээлэл эрчимтэй хийсний үр дүнд малчдын бэлтгэн нийлүүлсэн түүхий эдийн
чанар сайжирсан.Самнаж бэлтгэсэн торомны ноосны хэмжээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа ба
тухайлбал 2017 онд бэлтгэлийн хэмжээ өмнөх оныхтой харьцуулахад 2.4 дахин өссөн байна.
НАМЭМ төсөл нь 2004-2016 оны хугацаанд нийт 12 аймгийн 125 суманд үйл
ажиллагаагаа явуулсан байна. Үүнээс 2016 оны эцэст 82 сумын 671 БАХ дээр дундын сангийн
хуримтлал үүссэн. 2017 оноос төслийн 4-р үе шатанд нийт 21 аймгийн 162 суманд өргөжин
хэрэгжиж байна. Үүнээс 11 аймгийн 818 БАХ дээр 125 дундын сангийн тусгай тохиргоотой данс
дээр 22’079малчин өрхийн 3,06 тэрбум төгрөгийн хуримтлалд үүсгэжээ. Энэ нь нийт дундын
сангийн хэмжээ өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад857,2 сая төгрөг буюу 39%-аар өссөн дүнтэй
байна.
БАХ дээр суурилсан нийт 69 хоршоо үйл ажиллагаа явуулж байсан бол энэ онд 15
хоршоо шинээр нэмэгдсэн ба 11 нь ХЗХ, 1 дундын хоршоо, 3 анхан шатны хоршоо
байгуулагдсан. Хадгаламж зээлийн 11 хоршоо шинээр үүсгэн байгуулагдсанаар3 аймгийн 11
сумын 1406 гишүүний СБАХ-ын дэргэдэх дундын сангийн 197,1 сая төгрөгний хөрөнгө
хадгаламж зээлийн хоршоонд шилжих боломж бүрдлээ.
МБАНХолбооны чадавхи бэхжиж байна
МБАНХ нь гишүүдийнхээ эрх ашиг, сонирхлыг дээдлэн хамгаалах үндэсний хэмжээний
дээвэр холбоо болох, олон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөхөд чиглэсэн ажлыг үе шаттай
хэрэгжүүлж байна.
ХХААХҮЯ, ШХА-аас МБАНХ-ны үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлснээр “Бэлчээрийн
үндэсний форум”-ыг оролцогч талуудтай хамтран үр дүнтэй зохион байгуулсан нь олон нийтийн
анхаарлыг бэлчээрийн тулгамдаад байгаа олон асуудалруу хандуулсан чухалажил болсон.
Улмаар “Малчдын улсын зөвлөгөөн-2017" болон мал өвөлжилт хаваржилтын бэлтгэл ажил,
малын тэжээл бэлтгэх нөөцийг судлан тогтоох зорилготой ажлын хэсгийг хамтран гаргаснаар
2017-2018 оны өвөл, хаврыг давах стратеги боловсруулан гаргалаа.
“Бэлчээр хамгаалах хууль”-ийн төслийг холбогдох танилцуулга, үзэл баримтлал,
үндэслэл, шаардлагын хамт боловсруулан УИХ гишүүн Г.Тэмүүлэнд өргөн барилаа. Улмаар
дагалдах хуулиудад оруулах өөрчлөлт, зардлын тооцоо, үр нөлөөний үнэлгээ зэргийг салбарын
мэргэжилтэн, судлаачидтай хамтран боловсруулж хүргүүлсэн ба ХХААХҮ-ийн сайдын
тушаалаар байгуулагдсан хуулийн төслийг сайжруулах ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд орж

6. 6
ажиллаж байна.
Орон нутгийн ИТХ, ИНХ-ийн төлөөлөгчдийг чадавхижуулах тэдэнд бэлчээрийн
менежментийг сайжруулах чиглэлээр сургалт явуулах сургагч багш нарыг бэлтгэхэд анхаарч
аймаг, сумийн ИТХ-аас батлан мөрдүүлэх 1. Бэлчээр ашиглах. 2. Бэлчээр ашиглалтын
төлөвлөгөө боловсруулах, 3. Эвдэрч доройтсон, бохирдсон газрыг орон нутгийн тусгай
хамгаалалтад авах, 4. Ойн сан бүхий газарт мал бэлчээх, хадлан бэлтгэх, 5. Газрын хэвлийг
ашиглах, хамгаалах хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавих зэрэг журам, гарын авлага,
сургалтын модуль боловсруулсан нь цаашид хэрэгжүүлэх, шат шатны сургалт явуулах боломж
бүрдлээ.
Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын Тэргүүлэгчдийн нарийн
бичгийн дарга нарт 2017 оны 10 дугаар сарын 11-ний өдөр “Хамтран ажиллах хүсэлт тавих
тухай” албан бичиг явуулж, байгууллагаас бэлтгэсэн дээрх журмын төслүүдийг орон нутгийн
онцлогт тохируулан боловсруулж, хуралдаанаараа хэлэлцэн батлахыг санал болгосны зэрэгцээ
21 аймагт зохион байгуулсан сургалтад оролцогчдод хичээл заалаа.
Судлаачид, зөвлөхүүдээ чадавхжуулах зорилгоор АНУ-ын Хорнадо эрдэм
шинжилгээний байгууллага, ХААИС болон бусад эрдэм шинжилгээний байгууллагатай хамтран
ажиллаж байна. АНУ-ын санхүүжилттэй “Хот орчмын бэлчээрийн сэргэх чадавхийн судалгаа”,
Баян-Айраг, Бороо Гоулд компанитай хамтран “Нутгийн иргэдэд түшиглэсэн уул уурхайн
дүйцүүлэн хамгаалах”, Оюу толгой компанийн санхүүжилттэй “Бэлчээр эрдэнэ” төслийг
Өмнөговь аймгийн Цогтовоо суманд тус тус хэрэгжүүлж байна.
Дээрх гадаад дотоодын төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр бэлчээрийн салбарын
ХААИС, МААЭШХ, ГЗГЗЗГ, Ботаникийн хүрээлэн зэрэг байгууллагын 20 гаруй судлаач
сэргэх чадавхийн ангилал болон шинэ арга, аргачлалд суралцлаа. Түүнчлэн
гадаад дотоодын төсөлд хамрагдсанаар МБАНХ-ны ажилтан, зөвлөхүүдийн ур чадвар нэмэгдэж
цаашид байгаль орчин, ХАА-н чиглэлийн төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх боломж нэмэгдэж байна.
Тус байгууллага “Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ” хийх тусгай зөвшөөрлийг БОАЖ-
ын яамнаас авлаа.
Төслийн хүрээнд МБАНХ нь мал болон малын гаралтай бүтээгдэхүүний гарал үүсэл-
шилжилт хөдөлгөөн, эрүүл байдлыг хянах тогтолцоог хөгжүүлэх туршилтын ажлыг Архангай
аймгийн Тариат, Өндөр-Улаан суманд амжилттай хэрэгжүүлээд байна.
Туршилтын ажлын хүрээнд дээрх сумдын малчдаас “Мах Маркет” ХХК-ны махны үйлдвэр рүү
нийт 600 төлгөн хонины шууд нийлүүлэлт хийгдэж, үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан гарал
үүсэл нь тодорхой, эрүүл мэндийн баталгаа бүхий, эрүүл бэлчээрээс гаралтай бүтээгдэхүүнийг
эцсийн хэрэглэгчийн гар дээр тавьсан юм. чадсан. Архангай аймгийн болон Тариат, Өндөр-
Улаан сумын бэлчээр ашиглагчдын холбоо, хоршоод малчдыг зохион байгуулсан бол
гүйцэтгэгчээр үндэсний хөдөө аж ахуйн програм хангамж хөгжүүлэгч Дижитал медик ХХК
ажилласан юм. Сумдын малын эмч, мал эмнэлэг үржлийн тасаг, сум аймгийн ЗДТГ, ХХААГ
болон ХХААХҮЯ-ны МЭҮГ-ийн албан тушаалтнууд өөрсдийн хариуцсан чиг үүргийн хүрээнд
дэмжиж оролцсон нь бидний ажлын үр дүнд чухлаар нөлөөлсөн.
ХХААХҮЯамтай хамтран “Малчдын улсын зөвлөгөөн-2017"-г амжилттай зохион
байгууллаа.Улсын аварга малчин-61, аймаг сумын аварга 186 малчин оролцсон байна.
Сарлаг үржүүлэгчдийн улсын зөвлөгөөн, онол үйлдвэрлэлийн бага хурлыг 6 аймгийн
төлөөллийг оролцуулан УИХ, ХХААХҮЯ-ны МЭҮГ-тай хамтран Архангай, Хөвсгөл аймагт зохион
байгуулснаар Сарлаг дэд хөтөлбөрийн төсөл бэлэн болсон.
ХХААХҮЯ-ны отрын захиргаатай хамтран Хэрлэнбаян-Улаан, Чилэн аймаг дундын
отрын бүс нутагт бэлчээрийн экологийн чадавхийн төлөв байдал, бэлчээр ашиглалтын
зураглал боловсруулах, бэлчээрийн нарийвчилсан судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэлээ.
Өдөр тутмын хэвлэлд 15 удаагийн ярилцлага, сурвалжлага, мэдээ өгсөн байна.
Телевизэд 25 удаа мэдээ, нэвтрүүлэг, хэлэлцүүлэг хийж МҮОНРадиод 3 удаагийн ярилцлага,
мэдээллийн сайтуудад 32 удаагийн сурвалжлага, мэдээ, нийтлэл, ярилцлага өгч ажилласнаар

7. 7
төслийн зорилго үйл ажиллагаа олон нийтэд нээлттэй хүрч үр дүнд эерэгээр нөлөөлж эхэлсэн.
Бэлчээрийн салбарын мэргэжилтнүүдийн уулзалтыг 2 удаа зохион байгуулж МБАНХ-ны
бодлогын зөвлөлийн гишүүдийг эцэслэн шийдвэрлэлээ.
МБАНХ-ны бүтэц зохион байгуулалтыг сайжруулан гишүүддээ үзүүлэх үйлчилгээний
нөхцөлүүдийг тодорхой болгосноор БАХ, СБАХ, АБАХ-ийн түвшинд 63,5 мянган гишүүнтэй
болоод байна.
ҮР НӨЛӨӨ 1. БАХ, БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭГ ӨРГӨЖҮҮЛЭН НЭВТРҮҮЛЭХ
ЗАМААР БЭЛЧЭЭРИЙН МАЛ АЖ АХУЙ ЭРХЛЭХ ЗОХИСТОЙ ТОГТОЛЦООГ
ТӨЛӨВШҮҮЛЭХ
ҮР НӨЛӨӨ 1.1 БАХ БАЙГУУЛАГДСАН СУМЫН ТОО
МБАНХ нь НАМЭМ төслийг 2017 оны байдлаар 21 аймгийн 186 суманд хэрэгжүүлж
байна. 2017 оноос төвийн болон зүүн бүсийн Булган, Дорноговь, Дундговь, Хэнтий, Сэлэнгэ,
Сүхбаатар, Төв, Дархан-Уул, Орхон, Говьсүмбэр аймгаас тус бүр 5-6 сумыг сонгон авч,
БАХ/БАГ-ний туршлагыг нэвтрүүлэх ажлыг хэрэгжүүллээ. Монгол орны бүх аймгийг хамарч нийт
сумын 56%-д хүрч үйл ажиллагаа явуулж байна.
Төсөл хэрэгжиж буй 186 сумын 152 сум нь БАХ-ийн зохион байгуулалтанд орж малчид
бэлчээрийн зохистой менежментийг хамтын хүчээр бий болгож байна. Эдгээр сумдын 86 нь
төслөөс нилээд хамааралтай, 59 нь дундын зэргийн түвшинд, 7 нь төслөөс хамааралгүй буюу
нилээд өндөр түвшинд явж байна.
АБАХ, СБАХ-ИЙН ТОО
2017 оны байдлаар нийт 5 АБАХ, 14 СБАХ шинээр байгуулагдаж нийт 12 АБАХ, 121 СБАХ үйл
ажиллагаагаа явуулж байна. Ингэснээр НАМЭМ төслийн үйл ажиллагаа малчдад илүү ойртож,
хүртээмж нь нэмэгдэж байна.
Төслийн
• Аймаг
• Сум
2016
• 11
• 130
2017
• 21, (100%)
• 186,(56%)

8. 8
Зураг 1. АБАХ, СБАХ-ийн мэдээлэл
БМАХ-ИЙН ТОО
НАМЭМ төслийн хүрээнд 21 аймгийн Засаг даргатай 2017-2020 онд БАХ-ийг хөгжүүлэх,
бэлчээрийн менежментийг сайжруулах чиглэлээр хамтран ажиллах гэрээ байгууллаа. Аймаг,
сумдын Засаг даргын захирамжаар 21 аймаг болон 186 суманд нийт 148 “Бэлчээрийн
менежментийн ажлын хэсэг” байгуулагдан Бэлчээрийн тогтвортой менежментийг төлөвшүүлэх,
малын эрүүл мэндийг сайжруулах, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний чанарыг дээшлүүлэх замаар
малчин өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр МБАНХ-той хамтран ажиллаж, төслийн
хэрэгжилтэд дэмжлэг үзүүлэх чиг үүрэг бүхий ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд Хөдөө аж ахуй,
Байгаль орчин, Газар зохион байгуулалт, Ус, цаг уур, орчны шинжилгээ зэрэг мэргэжлийн
байгууллагуудын удирдлага, мэргэжилтэн нар орж ажиллаж байна. Ажлын хэсгийг аймаг, сумын
Засаг даргын орлогч нар ахалж байгаа ба олон салбарт хамаардаг бэлчээрийн асуудлыг
шийдвэрлэх, уялдаа холбоог хангахад дөхөмтэй болсон.
Зураг 2. БМАХ байгуулагдсан сумдууд

9. 9
Аймаг, сумын БМАХ-ийн бүрэлдэхүүнд: Аймаг сумын Засаг даргын орлогчоор ахлуулан, Хөдөө
аж ахуй, Байгаль орчин, Газар зохион байгуулалт, Ус, цаг уур, орчны шинжилгээ зэрэг
мэргэжлийн байгууллагуудын удирдлагууд, мэргэжилтнүүд, нутгийн өөрөө өөрийгөө удирдах
байгууллагын төлөөлөл, АБАХ, СБАХ, БАХ, малчдын төлөөл орж ажиллаж байна.
График 1. Аймаг, сумын БМАХ-ийн бүтэц
МБАНХ-ны зүгээс Төсөлд шинээр хамрагдсан 11 Аймаг, 40 суманд БМАХ-ийг байгуулж, аймаг,
сумын БМАХ-ийн нийт 639 гишүүдэд “Бэлчээрийн менежментийг боловсронгуй болгох”,
“Малчдын байгууллагыг байгуулах, хөгжүүлэх” чиглэлээр чадавхжуулах сургалтыг 4 үе
шаттайгаар зохион байгууллаа. Төслийн хүрээнд БМАХ-үүдтэй хамтран ажиллах үйл
ажиллагааны чиглэлийг тодорхойлж, 2017 онд хийж хэрэгжүүлэх ажлын төлөвлөгөөг
боловсруулсан.
Тухайлбал: Хэнтий аймгийн БМАХ 2017 оны 6 дугаар сарын 5-нд байгуулагдсан.
 Хэрэгжүүлэх ажлын төлөвлөгөөг төслийн 5 сумаар гарган хэрэгжилтийг хангаж ажилласан.
 Төслийн 5 сумдын бүх багуудад төслийн танилцуулга, сургалтуудын 28 удаа зохион
байгуулсан.
 2017 онд 18 суманд фотомониторингийн ажлын хэсэг байгуулагдаж, аймгийн хэмжээнд 294,
БАХ-ийн улирлын бэлчээрт 105 фотомониторингийн цэг бий болгон мониторинг хийсэн
 5 суманд 34 БАХ байгуулагдаж ахлагчид сонгогдсон.
 БАХ-ын 34 ахлагчаас 9 нь буюу 26,5% нь эмэгтэй хүн сонгогдон ажиллаж байна.
 БАХ-ийн болон улирлын бэлчээрийн зургийг БАХ-үүдэд хүлээлгэн өгсөн.
 Сумдын БМАХ, БАХ-ын ахлагчдыг чадавхижуулах ахисан төвшний сургалтыг зохион
байгуулсан.
 Дэлгэрхаан сумын “Өндөр-Ухаа” БАХ гишүүдийн 85 хувийн оролцоотой 1,3 сая төгрөгийн
дундын сангаа бүрдүүлсэн.
 Норовлин сумын малчин 211 өрхийн 2,8 НАМЭМ төслөөс 5,3 НҮБ-ийн төслөөс 5,3 сая
төгрөг нийт 13,4 сая төгрөгийн дундын сан бүрдүүлсэн байна.
3.1%
3.3%
3.7%
5.2%
5.4%
7.9%
8.2%
8.7%
9.0%
12.1%
33.2%
Бусад
Малчин
БИНХ
Цаг уурч
СБАХ тэргүүн
БАХ-ахлагч
БОХУБ
Газрын даамал
СЗДО
МЭҮТ
БЗД
БМАХ-ийнбүрэлдэхүүн
Сумын БМАХ-ийн бүтэц
4.0%
6.9%
6.9%
7.5%
7.5%
8.0%
8.6%
13.2%
13.2%
24.2%
АБАХ тэргүүн
Бусад
АЗДО
УЦУОША
БОАЖГ
ХОХБТХ
АИТХТ
ГХБХБГ
ХХААГ
СЗД
БМАХ-ийнбүрэлдэхүүн
Аймгын БМАХ-ийн бүтэц

10. 10
Зураг 3. Хэнтий аймгийн БМАХ сумдад ажиллаж
ҮР НӨЛӨӨ 1.2 ХҮЧИН ТӨГӨЛДӨР, ШИНЭЧЛЭГДСЭН БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН
ГЭРЭЭНИЙ ХУВЬ
ҮР ДҮН 1.1 ТӨСЛИЙН ХАМТРАН АЖИЛЛАЖ БУЙ 11
АЙМГИЙН БАХЭСГҮҮД БАГЭРЭЭ БАЙГУУЛАХ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ
ҮР ДҮН 1.1.1 БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭНИЙ ТОО
ҮР ДҮН 1.1.2 БЭЛЧЭЭРИЙН МЕНЕЖМЕНТИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА ХЭРЭГЖҮҮЛЭХЭД
ТӨСВӨӨС БОЛОН МАЛЧДААС ОРУУЛСАН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ
Шинээр төсөл хэрэгжиж байгаа 11 аймагт орон нутгийн болоод малчдаас бэлчээрийн
менежментэд13 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулсан байна. Энэ нь цаашид аливаа үйл ажиллагааг
хамтран зохион байгуулах, хамтран санхүүжүүлэх шаардлагатай нь харагдаж байна. Энэхүү
ажлыг сайн явуулахад тухайн жилийн ГЗБТ-нд суулгаж өгөх, мөн сумын ИТХ-
аас эрэмбэлүүлэн гаргаж ирэх тал дээр анхааран ажиллах шаардлагатай байна. Орон нутагт
бэлчээрийг сэлгээтэй ашиглах, хадлан тэжээл бэлтгэх талаар өөрсдийн технологитой болсон
байна.
Тухайлбал Арахнгай аймгийн Ихтамир сумын малчин Б.Болдбаатар 2006 оноос эхэлсэн
Хөх нуур БАХ-ийн ахлагчаар сонгогдон ажиллаж байна. Тус БАХ нь 2015 онд Бэлчээр
ашиглуулах гэрээг БАХ-ийн нийт малчидтайгаа хийж бүртгүүлээд байна. Түүнчлэн 2017 онд
нийт 700 кг сарлагийн самнасан хөөврийг нийлүүлж сумандаа тэргүүлжээ. Бэлчээрийн дөрвөн
улирлын сэлгээ маш сайн зохион байгуулдаг ба энэ жил зуслангийн бэлчээрийг 6-р сарын 20-
ноос 8-р сарын 10 хүртэл ашиглалтаас чөлөөлснөөр бэлчээрийн төлөв байдлыг сайжруулж
ургац тухайн үетэй харьцуулвал 3.9 дахин нэмэгджээ.

11. 11
Зураг 4. Ихтамир сумын Хөх нуур БАХ-ийн зуслангийн бэлчээрийг сэлгэхийн өмнө болон
сэлгэсний дараа.
Төслийн дэмжлэгийн хүрээнд 11 аймгийн хэмжээнд хадлан тэжээл бэлтгэх ажлыг дэмжиж
байгаа Улсын хэмжээнд тэжээл бэлтгэлийн хэмжээ багассан боловч малчдын сайжруулсан
хадлангийн болон ногоон тэжээл тариалах талбайн ургац багасаагүй ба шинээр Хөвсгөл,
Өвөрхангай аймагт нэмэгдсэн дүнтэй байна. Улмаар төслийн хүрээнд малчдад дараах
сургалтыг түлхүү өгсөн. Үүнд:
 Өвөлжөөний бууцны хөлд ногоон тэжээл тариалах (250 малчин өрх хамрагдсан)
 Шарилж, лууль, халгай зэргээр гар тэжээл бэлтгэх (175 малчин өрх хамрагдсан)
10 аймгийн дүнгээр 4384 тн хадлан, 203 тн ногоон тэжээл, 206 тн гар тэжээл тус тус бэлтгээд
байна. Нийтдээ 10292 тн малын тэжээл бэлтгэхэд нь тусалсан байна.
Зураг 5. Хөвсгөл аймгийн Алаг-эрдэнэ сумын Ар гол БАХ малчин Б.Лхагваагийн өвөлжөө 6 ба 9
дугаар сард
ҮР ДҮН 1.2 БАХ/БАГЭРЭЭНИЙ СИСТЕМИЙГ ӨРГӨЖҮҮЛЖ НЭВТРҮҮЛЭХ АРГА
ХЭМЖЭЭГ ШИНЭ 7 АЙМАГТ ХЭРЭГЖҮҮЛНЭ
ҮР ДҮН 1.2.1 БАЙГУУЛАГДСАН БАХ-ИЙН ТОО
Шинээр төсөлд хамрагдсан Булган, Дорноговь, Дундговь, Хэнтий, Сэлэнгэ, Сүхбаатар,

12. 12
Төв аймгийн Засаг дарга болон аймаг, сумын төрийн байгууллага, холбогдох мэргэжлийн
байгууллагатай малчдын дундын бэлчээрээ хамтдаа ашиглаж ирсэн уламжлалт бүтцэд
суурилан БАХ-ийн зохион байгуулалт, БАГэрээг аймгийн хэмжээнд нэвтрүүлж хөгжүүлэх,
бэлчээрийн даац, ачаалалд тулгуурлан мал болон малын гаралтай түүхий эдийг эдийн засгийн
эргэлтэнд оруулах таатай нөхцөл боломжийг хангах, малын гаралтай бүтээгдэхүүний үнэ
үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллаж байна. Эдгээр 7 аймагт шинээр 147 БАХ
байгуулагдлаа. НАМЭМ төсөл хэрэгжиж байгаа 21 аймгийн 186 суманд 1362 орчим БАХ
бэлчээр зохион байгуулалтыг сайжруулах, малчдын орлого нэмэгдүүлэх чиглэлээр ажиллаж
байна.
Зураг 6.Шинээр байгуулагдсан БАХ
Тухайлбал: Хэнтий аймгийн Батширээт
сумын малчид бэлчээр нутгаа хамтран
зүй зохистой ашиглах, хамгаалах нийтлэг
ашиг сонирхлынхоо үндсэн дээр баг
болон нэг нутаг усаараа уулзалт, хурлыг
зохион байгуулж БАХ байгуулсан ба
улмаар бэлчээрийн улирлын нүүдэл,
сэлгээ хийх гар зургаа зурж
төлөвлөгөөгөө боловсруулж баталсан
байна.

13. 13
ҮР ДҮН 1.2.2 ШИНЭ БАХ-ИЙН БАЙГУУЛСАН БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭНИЙ
ТОО
Шинээр байгуулагдсан БАХ-ийн БАГэрээ байгуулах бэлтгэл ажил болох бэлчээрийн гар
зураг гаргах, БАХ-ийн бүх гишүүдтэй бэлчээрийн хил заагаа зөвшилцөх, БАХ-ийн экологийн
чадавхийн зураг, бэлчээрийн төлөв байдал, даац, чадавхийн мэдээлэл бэлтгэх ажлуудыг орон
нутагт гүйцэтгэж байна. БАГэрээнд хавсаргах эдгээр мэдээллийг бэлтгэх аймаг, сумын
мэргэжилтнүүдийн чадавхи бий болгох, орон нутагт мэдлэг бий болгох, сумын Засаг даргатай
БАГэрээ байгуулахад 2 жил орчим зарцуулагддаг бөгөөд сумын газар зохион байгуулалтын
төлөвлөгөөнд тусгаж хэрэгжүүлэхэд нийтдээ 1.5-3.5 жил шаардлагатай байдгийг өмнөх
туршлага харуулж байна. Хэдий тийм боловч МБАНХ-ны зүгээс төслийн сумдуудад
СГЗБТЖТөлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд нь дөхөм үзүүлсэн. Үүнд:
1. Суурь мэдээлэл болгож БАХ-ийн улирлын бэлчээрийн хил зааг хэмжээ байршлыг
тогтоосноор даац тооцох, улирлын сэлгээ нүүдэл төлөвлөн хэрэгжүүлэх ,
2. Улирлын бэлчээр бүрээр фотомониторингийн цэгийн байршлыг оновчтой тогтоосноор
бэлчээрийн өнөөгийн төлөв байдлыг тогтоох цаашид үүсэх эрсдэлээс сэргийлэх
3. Нөөц ашиглагчдын мэдээлэл үнэн зөв бүрдэх
4. Малчид зохион байгуулалтад орж БАГ байгуулах нөхцөл бүрдэх, малчдын байгууллага
хөгжих хөрс суурь бий болох
Тодруулбал: Фотомониторийнг хийх ажлын хүрээнд нийт 86 сая төгрөгөөр төслийн сумдын
газрын даамал болон БМАХ-ийг дэмжсэнээс малчдаас 22, орон нутгийн төсвөөс 16.6, бусад их
үүсвэрээс 41 сая төгрөгийн санхүүгийн эх үүсвэрийг бүрдүүлж хамтран ажилласан байна.
Үүний үр дүнд төслийн 186 суманд бэлчээрийн нийт 2457 фотомониторингийн цэгийн байршлыг
улирлын бэлчээрийг төлөөлүүлэн сонгож хээрийн судалгааг араг зүйн дагуу удирдан
явуулснаар СГЗБТЖТ-ий хэрэгжилтийг хянах, БАГ-г байгуулах, хэрэгжүүлэхэд бэлэн боллоо.
Төслийн дунд шатны 4 аймаг болон анхан шатны 7 аймагт нийт 594 цэгт бэлчээрийн хяналт
мониторингийн цэг байгуулж хээрийн судалгаа хийснээр 2018 оноос БАГ-байгуулж эхлэх
боломж бүрдлээ. Түүнчлэн НАМЭМ төсөл хэрэгжиж буй хуучин 7 аймгийн БАХ-ийн бэлчээрийн
сэргэх чадавх болон улирлын хил заагийг тодорхой болгож зураглалаа. Улмаар шинэ 11
аймгийн төслийн сумдын БАХ-ийн дээрх мэдээлэл бүрдэж эхэлж байна.
Зураг 7.СГЗБТЖТөлөвлөгөөг дэмжин ажиллаа

14. 14
Хэнтий аймгийн 18 сум, 4 тосгоны газрын даамал,
сумын БМАХ-тэй хамтран фото мониторингийн хээрийн
судалгааг нийт 294 цэгт хийж, мониторингийн суурь
мэдээлэл цуглуулж, боловсруулалт хийн ажилдаа
ашиглаж байна.
Зураг 8.Бэлчээрийн фотомониторинг
НАМЭМ 2016 оноос эхлэн хэрэгжиж байгаа Хөвсгөл, Өвөрхангай аймгуудад БАГ байгуулах
ажлыг эхлүүллээ. БАГ-ний сургалтыг Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий суманд зохион байгуулсан
ба нийт төслийн 4 сумын СБАХ, болон 198 малчид, төрийн албан хаагчид оролцлоо.Сургалтанд
ирсэн малчид БАГ-г нэн шаардлагатай цаг үеэ олсон асуудал байна гэж үзэж гэрээ байгуулсан.
Дараагийн сургалтыг Хөвсгөл аймгийн Цагаа-Уул суманд зохион байгуулсан ба сургалтанд
төслийн 5 сумын СБАХ-ны тэргүүн болон нийт 59 хүн сургалтанд хамрагдаж мэдээлэл авсан ба
малчид дахин цуглаж БАГ-г байгуулахаар болсон.
Хөвсгөл аймгийн Цагаа-Уул сумын Хальтирлаг БАХ, Өвөрхангай аймгийн Батөлзий сумын
Бүрэгтий БАХ-т БАГ байгууллаа.
Зураг 9. БАГ-ний сургалт
Сумын бэлчээр ашиглах төлөвлөгөөгсудалгаанд үндэслэж малчдын оролцоотойгоор
жишиг байдлаар боловсруулж байна
2017 оны 11-р сарын 7-ны өдөр МБАНХ-ын зөвлөх С.Жигжидсүрэн, Л.Ганцогт нар сумын
Засаг дарга Р.Очирбаттай уулзаж ажлын зорилго, чиглэлийг танилцуулсан. СЗД Р.Очирбат
хэлэхдээ: Бүрэн сумын хувьд бэлчээрийн даац 3-5 дахин хэтэрсэн, сүргийн бүтэц алдагдсан,
худаг, уст цэгийн хүрэлцээ хангамж муудсан зэргээс шалтгаалж сүүлийн жилүүдэд бэлчээрийн
доройтол талхлагдал нэмэгдэх болсон. Иймд бэлчээрийн менежментийн загвар төлөвлөгөө
боловсруулах ажлыг хамран хийж хэрэгжүүлэхэд дэмжиж ажиллахаа амласан. Бэлчээрийн
менежментийн загвар төлөвлөгөөг Эрдэнэ-Далай буюу 4-р баг дээр хийхээр болж сумын зүгээс

15. 15
төлөвлөгөө боловсруулахад оролцох хүмүүсийг томилуулж, шаардлагатай мэдээ
материалуудыг гаргуулж авсан. Сумын газрын даамал Б.Өлзийтунгалаг, мал эмнэлэг үржлийн
тасгийн мэргэжилтэн, 4 дүгээр багийн Засаг дарга Энхтүвшинтэй хамтран малчдын өвөлжөө,
хаваржаа, худаг уст цэгийн байршлыг тогтоож газрын зурагт буулгасан. 4 дүгээр багийн малчин
өрхийн малын тоог авч малчин өрхийн өвөлжөө хаваржааны хүснэгтэн мэдээлэлд нэгтгэж
оруулж өгсөн. Бүрэн сумын 4 дүгээр баг нь 2016 оны жилийн эцсээр 181 малчин өрхийн 83,2
мянган мал тоолуулсан байна. Нийт малчин өрхийн 498 өвөлжөө хаваржааны судалгааг
гаргаж газрын зурагт буулгаж, бэлчээр ашиглалтын судалгааг гаргасан.Малчдын саналд
үндэслэн төлөвлөгөө боловсруулж байна.
Зураг 10. Бэлчээр усжуулалтын болон ашиглалтын зураглал
Бэлчээрийн хортон мэрэгчидтэй тэмцэхэд нь малчдад тусалж байна
МБАНХолбооноос Сүхбаатар аймгийн зургаан суманд “Ногоон алт, Малын эрүүл мэнд”
төслийг хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд бэлчээрийн хортон мэрэгчтэй тэмцэх дээрх захирамжийн
хүрээнд төсөлд хамрагдсан Халзан суманд үлийн цагаан оготнотой тэмцэх ажлыг хэрхэн үр
дүнтэй зохион байгуулах талаар мэргэжил арга зүйн зөвлөгөө өгч, малчдын оролцоотойгоор
энгийн механик аргаар устгал хийх сургалтыг зохион байгуулахаар Ургамал хамгааллын эрдэм
шинжилгээний хүрээлэнгийн судлаачидтай хамтарсан баг ажиллаа. Энэ ажлын хүрээнд
аймгийн Засаг дарга З.Энхтөртэй уулзаж зохион байгуулах гэж байгаа ажлынхаа талаар санал
солилцлоо.
Аймгийн Засаг дарга З.Энхтөр Сүхбаатар аймгийн хэмжээнд үлийн цагаан оготнын
тархалт ихээр нэмэгдэж байгаагаас болж зарим нутгаар бараг гамшгийн хэмжээнд хүрч,
бэлчээрийн доройтол ихээр нэмэгдэж байна. Иймд аймгийн зүгээс үлийн цагаан оготнотой
энгийн механик аргаар тэмцэх ажлыг хавар, намрын улиралд бүх нийтээрээ тэмцэх ажлыг
хэвшил болгон зохион байгуулах, малчид орон нутгийн иргэдийг ихээр татан оролцуулах,
мэргэжил арга зүйгээр хангах зэрэг ажлыг хийхээр төлөвлөж байна хэмээн ярьж байлаа.

16. 16
Зураг 11.Сүхбаатар аймгийн ЗД З.Энхтөр судлаачдын багтай уулзалт хийв
ХХААГ-ын дарга Э.Өлзийтогтохтой уулзаж, 2017-2020 онд тус аймгийн зургаан суманд
хэрэгжүүлж буй "Ногоон алт, Малын эрүүл мэнд" төслийн явц, түүнийг хэрхэн идэвхжүүлэх
талаар мөн Халзан суманд зохион байгуулах үлийн цагаан оготнотой энгийн механик аргаар
тэмцэх ажлыг хэрхэн үр дүнтэй зохион байгуулах талаар ярилцлаа. "Сүхбаатар аймгийн
хэмжээнд тархаад байгаа үлийн цагаан оготнотой тэмцэх ажилд аймаг, сумдын бүх албан
байгууллагуудаас төлөөлөл оролцож, ХХААГ-ын даргын удирдлага, мэргэжил арга зүйн
зөвлөгөөн доор зохион байгуулж байгаа.Мөн аж ахуйн нэгж, байгууллага тус бүрээс гурван хүн
нэг баг болж, дундаа нэг шувууны үүр, суултуур хийж байгаа" гэлээ.
Зураг 12. Сүхбаатар аймгийн ХХААГ-ын дарга Э.Өлзийтогтох судлаачдын багтай уулзалт хийв
Сүхбаатар аймгийн халзан суманд ажиллаа
Халзан сумын малчид, ард иргэд, албан хаагчдад бэлчээрийн хөнөөлт мэрэгч-үлийн цагаан
оготнотой энгийн механик аргаар тэмцэх хоѐр өдрийн сургалтыг амжилттай зохион байгууллаа.
Зураг 13. Танхимын сургалтын үеээр
Эхний өдөр танхимын сургалтанд хамрагдсан 30 хүн хоѐр баг болж хуваагдаж, сумын баруун,
зүүн тийш үлийн цагаан оготно хамгийн их голомтлон тархсан газруудад очиж ажиллалаа.

17. 17
Зураг 14. Үлийн цагаан оготнотой тэмцэх механик биологийн аргын талаар сургалт өглөө
Зураг 15. Үлийн цагаан оготнотой тэмцэх ажлын баг
Нэг үлий нь 3-5 метрийн / гэрийн буйрын хэмжээтэй / диаметртэй бөгөөд тэнд нэг бүл
буюу 25-30 оготно амьдардаг.Үлийн дотроо 2-4 хөеө, ноохой буюу унтлагын өрөө, жорлон
гэхчлэн нэлээд хэдэн "өрөөтэй". Үлийг өрөмдөн цөмлөж хөеөг гаргахад нэг хөеөнөөс дунджаар
4.2 кг өвс гарч байгаа бөгөөд нэг үлийнээс гурван хөеө гарна гэж үзвэл нийт 13 кг өвсийг нэг
үлийнд хөеөлдөг байна. "Тэд" ийнхүү хэд хэдэн тасалгаанд хөеөлөхдөө агь, таана, ганга,
хялгана гэхчлэн төрөлжүүлж хураах ба өвс, ургамлын гарц муутай үед үндсийг авч бас нэгэн
"тасалгаанд" нөөцөлж, өвлийн идэш тэжээлээ бэлтгэдэг байна.

18. 18
Зураг 16. Үйлийн цагаан оготны устгал
Үлийн цагаан оготнотой тэмцэх ажлын хоѐр дахь өдөр тус суманд цас орж, хүйтэн
байсан хэдий ч орон нутгийн удирдлагууд, ард иргэд маш идэвхтэй оролцож, үдшийн бүрий
болтол нийт 2000 гаруй га талбайд ажиллаж, 15 шувууны үүр босголоо.
Халзан сум 276 мянган га бэлчээрийн талбайтай бөгөөд үүний 50 орчим хувьд үлийн цагаан
оготно голомтлон тархсан гэсэн судалгааны дүн гарчээ.Иймээс Засаг даргын зүгээс үлийн
цагаан оготнотой тэмцэх ажилд нэлээд анхаарлаа хандуулж, малчдад сургалт зохион
байгуулах сумынхаа багийг чадавхижуулж, ирэх хавраас ажлыг идэвхжүүлнэ гэж байна.
ҮР ДҮН 1.2.3 БЭЛЧЭЭРИЙН ТОГТВОРТОЙ
МЕНЕЖМЕНТИЙН СУРГАЛТАНД ХАМРАГДСАН МАЛЧИД, ТӨРИЙН АЛБАН ХААГЧ,
ХУРЛЫН ТӨЛӨӨЛӨГЧДИЙН ТОО
Шинээр төсөл хэрэгжиж эхэлсэн Булган, Дорноговь, Дундговь, Хэнтий, Сэлэнгэ, Сүхбаатар,
Төв аймгуудад МБАНХ-ны зүгээс бэлчээрийг хамгаалах, бэлчээрийн менежментийг сайжруулах
чиглэлээр сургалтын багцуудыг бэлтгэж, аймаг сумын БМАХ болон малчид, Төрийн албан
хаагч, Иргэдийн хурлын төлөөлөгчдөднийтдээ 233 удаагийн сургалтыг явуулсан байна.
Сургалтын агуулга. Үүнд:
1. МБАНХ-ны танилцуулга
2. БАХ байгуулах танилцуулга
3. СБАХ байгуулах танилцуулга
4. АБАХ танилцуулга
5. Дундын сангийн ач холбогдол
6. Бэлчээр ашиглалтын ургамлын сэргэх чадавхи болон ашиглагчдад суурилан зохион
байгуулах нь
7. Сарлаг самнах гарын авлага
8. Тэмээ самнах гарын авлага
9. БАХ-ийн ахлагчдын дэвтэр
10. Санхүүгийн зөвлөмж
11. БАГ, болон төлөвлөгөө, БМАХ-ийн гарын авлага
12. Бэлчээрийн журмын гарын авлага
13. Сартуул хонь
14. БАХ-ийн гар зураг
15. Сүргийн эргэлт

19. 19
86%
11%
1% 2%
Бэлчээрийн сургалтанд оролцогчид
бүтцээр
Малчид
Төрийн албан
хаагч
ИТХ-ын
төлөөлөгч
Бусад
Эр
59%
Эм
41%
Хүйсээр
График 2. Анхан болон дунд шатны аймгуудын сургалтын тоо
График 3. Анхан шатны аймгуудад зохион байгуулсан бэлчээрийн менежментийн сургалт
МБАНХ нь 2017 онд Булган, Дорноговь, Дундговь, Хэнтий, Сэлэнгэ, Сүхбаатар, Төв,
Говьсүмбэр, Дархан, Орхон зэрэг 10 шинэ аймгуудад нийт 5486 хүнд БАХ/БАГэрээнд
тулгуурласан бэлчээрийн тогтвортой менежментийн сургалтыг зохион байгуулсан. Эдгээр
оролцогчдын 2273 буюу 41 хувь эмэгтэйчүүд байсан бөгөөд оролцогчдыг бүтцээр ангилж үзвэл
4720 малчин, 573 төрийн албан хаагчид, 77 иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч, бусад
116 оролцогчдоос бүрдсэн байна. Тус аймгуудад хэрэгжүүлж буй төслийн хүрээндзохион
байгуулсан бэлчээрийн менежментийг сайжруулах багц сургалтуудын үр дүнд малчид болон
бэлчээрийн мэргэжилтнүүд чадавхжиж байна.
Аймаг, сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын эрх, үүргийн хүрээнд газар болон
бэлчээрийн нөөцийн зохистой ашиглалтыг хангах зорилгоор батлах шийдвэр,
журмын төсөл, гарын авлага, сургалтын модуль боловсруулав
8
15
13
37
17
33
12
0 10 20 30 40
Төв
Сүхбаатар
Сэлэнгэ
Хэнтий
Дундговь
Дорноговь
Булган
Сургалтын тоо, аймгаар
42
21
15
20
0 20 40 60
Дорнод
Өмнгөговь
Өвөрхангай
Хөвсгөл
Сургалтын тоо, аймгаар

20. 20
Судалгааны ажлын үр дүнд тулгуурлан аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-аас батлан
мөрдүүлэх 5 журам, эрх зүйн баримт бичгийн төслийг боловсрууллаа. Эдгээр эрх зүйн баримт бичгийн
талаар ажил хэргийн холбоотой байгаа орон нутгийн удирдлага, ажилтнуудтай ярилцахад өөрсдийн
орон нутгийн онцлогт тохирсон журмыг батлан хэрэгжүүлэх саналтай байна.
1. “Бэлчээр ашиглах журмын үлгэрчилсэн загвар”
Энэ журам нь бэлчээр болон түүнтэй холбоотой дэд бүтцийн төлөв байдлыг сайжруулж бэлчээрийн
доройтлоос сэргийлэх зорилгоор бэлчээрийг зохистой ашиглах харилцааг зохицуулна. Журмын төсөлд
бэлчээрийг төлөвлөгөөтэйгөөр, гэрээгээр ашиглах зарчмыг тусган бэлчээрийг ашиглах, хамгаалах арга
замыг тодорхой болгов. Мөн бэлчээрийг улирлаар ашиглах хугацаа, байршил, сэлгээ, бэлчээрийн
зориулалттай дэд бүтцийн асуудлыг журамлахаар орууллаа. Энэ журам нь “Бэлчээрийг хамгаалах
тухай” хууль гарч эрх орчин боловсронгуй болтол мөрдөгдөх бөгөөд хуулийн төсөл батлагдсан даруйд
түүнд нийцүүлэн шинэчлэгдэх болно.
2. ”Бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөө боловсруулах журам”
“Иргэний хууль”, “Газрын тухай хууль“ “Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлагын тухай
хууль”, “Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль” болон холбогдох бусад хууль тогтоомжид нийцүүлэн
бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөө боловсруулах, хэрэгжүүлэхэд энэхүү журмыг мөрдөнө.Энэ журмын
төсөлд “Бэлчээр ашиглах журам”-ын гол зохицуулалт болох бэлчээр ашиглах төлөвлөгөөг хэрхэн
боловсруулах, батлан хэрэгжүүлэх, хяналт тавих талаар дэлгэрэнгүй тусгасан болно. Мөн бэлчээр
ашиглах төлөвлөгөө нь тухайн нутаг дэвсгэрийн нэгжийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний
үндэслэл, бүрэлдэхүүн хэсэг болохыг тодорхойлов.
3. “Эвдэрч доройтсон, бохирдсон газрыг орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авах журам”
Энэ журам нь хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах үүднээс эвдэрч доройтсон, хими, биологийн болон
бусад хорт бодисоор бохирдсон газрыг нөхөн сэргээж хөрсний үржил шимийг сайжруулан дахин
эргэлтэд оруулах зорилгоор орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авах харилцааг зохицуулна.Журмын
төсөлд хүн амын эрүүл мэнд, байгаль, газрын нөөцөд шууд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх онцгой байдлын
нэг гэж олон улсад үздэг тул мэргэжлийн байгууллага судалгаа хийн дүгнэлт гаргаснаар доройтсон
газрыг орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авч бүрэн нөхөн сэргээж аюултай нөхцөлийг арилгах хүртэл
ямар нэгэн ашиглалтаас гаргахаар тусгав. Төсөлд бүрэн сэргэсний дараа өмнөх газар ашиглагч буцаан
авах эрхийг тодорхой заасан.
4. “Ойн сан бүхий газарт мал бэлчээх, хадлан бэлтгэх журам”
Энэ журмын зорилго нь ойн сан бүхий газрыг мал бэлчээх, хадлан бэлтгэх зорилгоор ашиглах үйл
ажиллагааг зохицуулахад оршино.Энэ төсөлд ойн санд мал бэлчээх, хадлан бэлтгэхэд улсын тусгай
хамгаалалттай газрын хамгаалалтын захиргаа, аймгуудын сумын болон сум дундын ойн анги
судалгаа хийх, шинжлэх ухааны үндэстэй ойн талбайг тогтоох зэргээр голлох үүрэгтэйгээр оролцох
шаардлагатай тул аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-аас гадна БОАЖЯ батлах нь зүйтэй гэж үзэн
тус төвөөс Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яаманд 2017оны 10 дугаар сарын 03-ны өдөр “Санал
хүргүүлэх тухай” албан бичгийг хүргүүлэв.Уг албан бичгийн хариу болгон БОАЖЯ-ны Ойн бодлого
зохицуулалтын газрын даргаас журмын төслийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлэн холбогдох талуудаар
хэлэлцүүлэн батлуулж мөрдөх тухай 2017 оны 10 дугаар сарын 31-ны өдрийн 08/6569 дугаар албан
бичгийг ирүүлснийг тайланд хавсаргав.
5. “Газрын хэвлийг ашиглах, хамгаалах хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавих журам”
Энэ журмын зорилго нь нутаг дэвсгэртээ хүн амын эрүүл мэнд, байгаль орчин, нийгэм, эдийн засгийн
аюулгүй байдлыг хангах үүднээс газрын хэвлийг ашиглах, хамгаалахтай холбогдсон хууль тогтоомж,
газрын хэвлий болон ашигт малтмал ашиглах, хамгаалах талаар сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн
Хурлаас гаргасан шийдвэрийн биелэлтэд хяналт тавихад оршино.
Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал, Дэлгэрхаан, Жаргалтхаан, Мөрөн, Төв аймгийн Бүрэн сумдын
малчид, ИТХ-ын дарга, Тэргүүлэгчдийн нарийн бичгийн дарга, төлөөлөгчид, багийн Засаг дарга нараас
газрын хэвлий ашиглах үед сумын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа ашигт малтмал хайгч болон
олборлогч аж ахуйн нэгжүүд бэлчээрийн газрыг доройтуулах, иргэдийн өвөлжөө, хаваржааны доорх
газар, гэрийн буурийг хүртэл хайгуулын лицензийн талбайд авах үйлдлүүд гаргаж байгааг дурдаад
тэдгээрийн үйл ажиллагаанд хяналт тавихад иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаас батлах журмын төслийг
боловсруулж өгөх хүсэлт тавьсан болно.
Улмаар “... аймаг, /... сум/-ын ИТХ-ын эрх, үүргийн хүрээнд газар болон бэлчээрийн нөөцийн
зохистой ашиглалтыг хангах, хамгаалах зорилгоор шийдвэр, журмын төсөл боловсруулах батлан
хэрэгжүүлэх” сэдэвт сургалтын модуль боловсруулах” удирдамжийг боловсруулав. Энэхүү удирдамжид
сургалтыг зохион байгуулах үе шатыг тодорхойлж, сургагч – багш, хөтлөгч нарын үүргийг дэлгэрэнгүй
харуулсан.

21. 21
Түүнчлэн бэлчээрийг ашиглах, хамгаалах талаар ИТХ-аас гарах шийдвэрийг төслийн шатанд нь
хэлэлцүүлэх, батлагдан гарсны дараа түүнийг хэрэгжүүлэх, хяналт тавихтай холбогдсон сургалтыг
хэрэгжүүлэгч, сонирхогчдын дунд хэрхэн зохион байгуулж явуулах талаар хоѐр шатны сургалтын
хөтөлбөрийн модулийг боловсруулав.
“Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн иргэдийн төлөөллийн байгууллагын хуулиар тогтоогдсон эрх, үүргийн
хүрээнд газар болон бэлчээрийн нөөцийн зохистой ашиглалтыг хангах журмыг батлан
хэрэгжүүлэхсургалтын гарын авлага”-ыг боловсрууллаа.
Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын дарга Ц.Цогбатад
2017оны 10 дугаар сарын 19-ний өдөр сургалт-зөвлөгөөн зохион байгуулах тухай албан бичиг илгээж,
мөн аймгийн Цэнхэрмандал, Дэлгэрхаан сумын ИТХ-ын дарга нартай сургалтанд оролцох талаар
ярилцаж, тохиролцсоноор Жаргалтхаан суманд 2017 оны 10 дугаар сарын 24-ний өдөр бэлчээрийг
ашиглах, хамгаалахтай холбогдсон сумын ИТХ-ын шийдвэрийг гарган хэрэгжүүлэх талаар сургалт
зохион байгуулав.
Зураг 17. Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан сумын ИТХ-ын дарга Ц.Цогбат сургалт-зөвлөгөөнийг
нээж үг хэлж байгаа нь
Аймаг сумын ИТХ-ийн төлөөлөгчид туршлага судаллаа
Улмаар Улаанбаатар хотод зохион байгуулагдсан 21 аймгийн Аймаг сумын ИТХ-ийн
төлөөлөгчид болон сургагч багш нарыг чадавхжуулах сургалтад НАМЭМ төсөл болон МБАНХ-
ны зөвлөхүүд дээрх модуулийн хүрээнд сургалт явуулсан бол 21 аймагт зохион байгуулагдсан
сургалтад (ойролцоогоор 2000 төлөөлөгч хамрагдсан) аймгийн АБАХ-ийн гүйцэтгэх захирал
болон БМАХ-ийн гишүүд хичээл зааж оролцлоо.
Зураг 18.Хэнтий аймгийн бэлчээрийн менежментийн сургалт
Зураг1.Хэнтий аймгат зохион байгуулсан БАХ-ийн ахлагч болон БМАХ-ийн гишүүдийг чадавхижуулах сургалтанд
таван сумын 50 гаруй малчин хамрагдлаа

22. 22
Зураг 19. ИТХ-ийн төлөөлөгчид болон сургагч багш нарыг чадавхжуулах сургалтад
МБАНХ-ны зүгээс төсөлд шинээр хамрагдаж
буй аймгуудад бэлчээрийн талхлагдал,доройтол,
түүний үндсэн шалтгаан, үр дагавар, урьдчилан
сэргийлэх арга замынталаар мэдээллийн багцыг
бэлтгэн хүргэх,түгээх, мэдлэг ойлголтыг нэмэгдүүлэх
чиглэлээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр төрөл
бүрийн мэдээлэл хүргэж байгаа. Эдгээрийн нэг нь
Green Gold Монголын Ногоон Алт фэйсбүүк групп
бөгөөд группт одоогийн байдлаар нийт 2021
гишүүнтэй, Green gold буюу Ногоон-Алт Малын
Эрүүл Мэнд төслийн пэйж хуудас 3195
дагагчтайгаар үйл ажиллагаа мэдээллээ хүргэж
байна.
Үүнээс гадна 2017 оны 10 дугаар сард www.greenmongolia.mnбуюу МБАНХ-ны веб сайтыг нээж
орон нутагт хийгдэж байгаа төслийн үйл ажиллагаа, мэдээллийг түгээсээр байна.
Малчид бэлчээрээ зохистой ашиглах
төлөвлөгөөтэй болж байна
Тухайлбал: Хэнтий аймгийн бэлчээрийн
менежментийн ажлын хэсэг аймаг, сумын БМАХ
багийн ЗД нартай хамтран сумын хэмжээнд
малчдын БАХ-ийн зохион байгуулалтад ороход нь
дэмжлэг үзүүлж улирлын хилийг тогтоож, өвөлжөө,
хаваржаа, зуслан, намаржааг хиймэл дагуулын
зураг ашиглан тодруулалт хийж шинээр олгогдсон
жимс, жимсгэнэ, өвөлжөө, хаваржаа, хамгаалах
булаг, уст цэгийн байршлыг тогтоон, газар дээр нь
очиж 100 гаруй цэгийн координат авч зурагт
оруулсан. Тус сумын бэлчээрийн хил зааг тодорхой
болсноос гадна БАХ-ийн малчин өрхийн тоо
тодорхой болсон. Батноров, Батширээт сумын
бэлчээр ашиглалтын судалгааны ажлын дагуу
бэлчээр ашиглалтын зураг хийгдсэн. Өлзийт
тосгоны 50 гаруй малчин сургалтад хамрагдсан ба
Их-Өлзийт, Чулуут, Зотлог, Мааньт гэсэн 4 БАХ
байгуулагдсан. Их-Өлзийт хэсгийн ахлагчаар
М.Баяраа, Чулуут Т.Гармаа, Зотлог А.Тогтохбилэг,
Мааньт Л.Ням-Очир сонгогдож БАХ-ийн ахлагчийн
гарын авлагыг хүлээлгэн өгч хэсэг тус бүрийн
дүрмийг баталж, 4-н улирлын бэлчээрийн
зураглалыг гарган ажилласан байна.
ҮР ДҮН 1.4 БАХ-ИЙН ТОГТОЛЦООНЫ БҮТЭЦ, ХӨГЖЛИЙГ ДЭМЖИНЭ
Шинэ аймгуудад БАХ байгуулах сургалт
2017 онд төсөл шинээр эхэлсэн аймгууд болох Булган, Дорноговь, Төв, Дундговь, Сэлэнгэ,

23. 23
23%
16%
18%
20%
23%
Өмнөговь аймаг, нүүдэлчдийн нэг өдөр,
оролцогчид
Булган
Мандал-Овоо
Манлай
Сэврэй
Ханхонгор
5%
10%
6%
13%
14%
14%
14%
9%
11%
3%
1%
Архангай аймгийн сарлаг фестиваль
оролцогчид
Увс
Баянхонгор
Өвөрхангай
Хөвсгөл
Дорнод
Хэнтий
Сүхбаатар
Дундговь
Дорноговь
Баян-Өлгий
Ховд
Хэнтий аймаг болон 2016 төсөл эхэлсэн Хөвсгөл, Дорнод, Өмнөговь, Өвөрхангай аймагт
бэлчээр ашиглах хэсэг байгуулах сургалтад нийт 13699 хүн хамрагдсанаас 11166 малчид, 852
төрийн албан хаагчид, 395 иргэдийн хурлын төлөөлөгчид байсан.
График 4. БАХ-бэхжүүлсэн сургалтанд оролцогчид
Бэлчээр ашиглах хэсэг байгуулах талаар сургалтыг 2017 онд төсөл эхэлсэн Сүхбаатар,
Сэлэнгэ, Төв, Хэнтий, Булган, Дорноговь, Дундговь аймгуудын нийт 6938 хүнд зохион
байгуулснаас 5501 малчин оролцсон байна.
ҮР ДҮН 1.4.1 АБАХ, СБАХ-НЫ БИЕ ДААСАН БАЙДАЛ
МБАНХ-ны БАХ, СБАХ, АБАХ-ныхооронд туршлага солилцох, хамтын ажиллагааны сүлжээ бий
болгох ажлыг үндэсний хэмжээнд дэмжиж 9 аймгийн малчид, бэлчээрийн менежментийн ажлын
хэсгийн төлөөлөл 218 хүнийг Архангай, Өмнөговь аймгийн “Сарлаг фестиваль”, “Нүүдэлчдийн
нэг өдөр” өдөрлөгийн үеэр БАХ, СБАХ, АБАХ, хоршоодын үйл ажиллагаа, бэлчээрийн зохистой
ашиглалтын талаар танилцуулж, сургалтанд хамрууллаа.
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
Хөвсгөл Өвөрхангай Өмнөговь Дорнод
Оролцогчид Малчид Төрийн албан хаагч ИТХ

24. 24
Ховд
25%
Увс
25%Архангай
5%
Завхан
10%
Говь-Алтай
10%
Баян-
Өлгий
25%
Баян-Өлгий аймагт хоршооны туршлага судлах
сургалт
0 20 40 60 80 100 120
Архангай
Баян-Өлгий
Ховд
Хадгаламж зээлийн хоршооны туршлага
судлах аялал
41
4
25
67
Архангай Баянхонгор Баян-Өлгий Говь-Алтай
БАХ/БАГ байгуулах талаар
График 5.Туршлага судлах аялал
Түүнчлэн БАХ/БАГ байгуулах
чиглэлээр Архангай, Баянхонгор,
Ховд, Говь-Алтай зэрэг аймгуудын
бэлчээр ашиглагчдын холбоо
төслийн сумууд, аймаг хооронд
туршлага солилцох аяллыг
амжилттай зохион байгуулж нийт
137 хүнд бэлчээрийн
менежментийн чиглэлээр
амжилттай үйл ажиллагаа явуулж
байгаа сум, орон нутгийн туршлага
солилцох аялалд хамруулсан.
Архангай аймгийн хувьд бэлчээрийн менежмент, БАХ, СБАХ, Хоршооны үйл ажиллагааны
чиглэлээр Дорноговь, Хэнтий аймгийн бэлчээр ашиглагчдын холбооны 19, Баян-Өлгий аймаг
Ховд аймгийн бэлчээр ашиглагчдын холбооны 25 хүнийг тус тус туршлага солилцох сургалтанд
хамруулж, өөрсдийн үйл ажиллагааны талаар танилцуулж, цаашид хэрхэн амжилттай ажиллах
талаар зөвлөгөө өгсөн.
Хадгаламж зээлийн хоршооны
чиглэлээр Архангай аймгийн болон
сумын бэлчээр ашиглагчдын
холбооноос нийт 33 хүн Эрдэнэт,
Дархан, Сэлэнгэ аймгийн
үйлдвэрүүдтэй танилцах аяллыг
зохион байгуулсан.
Баян-Өлгий аймгийн хувьд Алтай,
Улаанхус, Бугат, Булган, Цэнгэл,
Өлгий сумуудын санхүүгийн
ажилтнууд Улаанбаатар хотод ХЗХ-ны
санхүүгийн үйл ажиллагааны программын сургалтанд нийт 6 хүн, Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл
хоршооны сургалтад 100 хүн хамрагдсан.
Ховд аймгийн Мөст сумын хоршооны туршлага судлах чиглэлээр аймгийн болон бусад төслийн
сумуудын бэлчээр ашиглагчдын холбооны 18 гишүүн сургалтанд хамрагдсан.
2017 оны 12 дугаар сарын 16-17
өдрүүдэд Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл
сумын хадгаламж зээлийн хоршооны
туршлага судлах аяллыг зохион
байгуулж Ховд, Увс, Архангай, Завхан,
Говь-Алтай айгийн бэлчээр
ашиглагчдын холбоо, хадгаламж
зээлийн хоршооны ажилтнууд нийт 100
хүн хамрагдлаа.Баянхонгор аймагт
зохиогдсон “Орон нутгийн хөгжилд
малчдын байгууллагын гүйцэтгэх

25. 25
үүрэг”сургалтанд мөн адил 100 хүнийг хамруулсан байна. Нийтдээ 8 удаагийн туршлага судлах
аяллыг зохион байгуулж нийт 506 хүн хамруулсан байна.
МБАНХ БУСАД ТӨСӨЛ, ХӨТӨЛБӨРТЭЙ ХАМТРАН АЖИЛЛАЖ ОЛОН НИЙТЭД
ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨГДСӨН БАЙГУУЛЛАГА БОЛЛОО
МБАНХ нь зөвхөн НАМЭМ төслийн
санхүүжилтээс хараат бусаар гадаад, дотоодын
бусад байгууллагын гэрээт ажил хэрэгжүүлж
байгууллагын чадавхаа бэхжүүлж байна. Үүний
нэг нь “Оюу толгой” ХХК-ний санхүүжилттэй
“Говийн оюу” хөгжлийг дэмжих сангийн
дэмжлэгтэй "Бэлчээр эрдэнэ" төслийг Өмнөговь
аймгийн Цогт-Овоо суманд амжилттай
хэрэгжүүлж байна. Энэ ажлын хүрээнд Цогтовоо
сумын бэлчээрийн сэргэх чадавхийн зураглалыг
БАХ бүрт хийж гүйцэтгэсэн ба бэлчээрийн төлөв
байдлын нарийвчилсан судалгаа явуулсан,
бэлчээрийн төлөв байдал тодорхойлох арга зүйд сумын ажлын хэсгийн 5 хүнийг мэргэшүүллээ,
бэлчээрийн төлөв байдлын судалгаа явуулахад шаардлагатай багаж хэрэгслийг сумын ажлын
хэсэгт хүлээлгэн өглөө, бэлчээрийн даацад тохируулан мал бэлчээрлүүлснээр хэрхэн сэргэн
ургах боломжтойг харуулах зорилгоор хамгийн өргөн тархалттай гурван төрлийн бэлчээрийн
дээр 1 га хэмжээтэй гурван хашаа барьж хүлээлгэн өгсөн ба сумын газрын даамалд тухайн
жилийн бэлчээрийн мониторингийн мэдээллийн сан үүсгэн хүлээлгэн өгсөн.
МБАНХ нь АНУ-ын Хорнадогийн Эрдэм
шинжилгээний байгууллагатай хамтран "Хот
орчмын бэлчээр" төслийн судалгааны ажлыг
гурван үе шаттайгаар явуулж нийт 18 судлаач
хамрагдлаа.Хот орчмын бэлчээрийн
мониторингийн ургац, ургамлын бүрхэц
тодорхойлох ажлыг АНУ-ын Хорнада Эрдэм
шинжилгээний байгууллагын судлаач Жастин
Ванзий удирдан явууллаа.
МБАНХ нь олон улсын бэлчээрийн нийгэмлэг
болон олон улсын газрын эвслийн гишүүн
байгууллага болсон.Мөн ӨМӨЗОрны Хөх Хотод
НҮБ-аас зохион байгуулсан цөлжилттэй тэмцэх
олон улсын хуралд БОАЖЯамны урилгаар
БАХ/БАГэрээний талаар танилцуулжолон улсын
хэмжээнд байгууллагаа танилцуулан сурталчилж
байна.

26. 26
Түүнээс гадна Еровпын холбооны Азийг өөрчилье төсөлтэй хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан
ба энэхүү төслийг 2018 ны 1 сараас эхлэн хэрэгжүүлэхээр бэлтгэл ажиллаа хангаж байна.
Мөн Хүнс, Хөдөө Аж ахуйн байгууллагатай хамтран Нүүлчдийн уламжлалын чиглэлээр
мэдээлэл цуглуулах мэдээллийн бааз үүсгэх төслийг 2018 оны 1 сараас эхлэн хамтран
хэрэгжүүлэхээр гарын үсэг зурлаа. Түүнчлэн Бороо гоулд, Баян-Айраг ХХК-тай хамтран нутгийн
иргэдэд түшиглэсэн хариуцлагатай уул уурхайн төслүүдийг хэрэгжүүллээ. Энэхүү ажлыг
үргэлжлэл болгож Бороо гоулд ХХК-тай 2018 онд иргэдэд түшиглэсэн уул, уурхайн нөхөн
сэргээлтийн томоохон төслийг хэрэгжүүлэхээр гарын үсэг зураад байна.
МБАНХ нь 2017 нь газрын нөхөн сэргээлтийн үнэлгээ хийх зөвшөөрлийн эрхийн бичиг
нь авсан цаашид энэхүү чиглэлийн төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх боломжтой болж байна.
ХХААХҮЯ-ны отрын захиргаатай хамтран Хэрлэнбаян-Улаан, Чилэн аймаг дундын отрын бүс
нутагт бэлчээрийн экологийн чадавхийн төлөв байдал, бэлчээр ашиглалтын зураглал
боловсруулах, бэлчээрийн нарийвчилсан судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэлээ.
Энэхүү ажлын үр дүнд Хэрлэн Баян-Улаан орчмын ургамлын төлөв байдал ихэнхдээ
хялгана болон үетний оролцоо багассан, харин HBU-9 мониторинг цэг орчмын бэлчээрийг
соргог гэж дүгнэж болохоор байна. HBU-6, ялангуяа HBU-1 мониторинг цэгийн орчим
бэлчээрийн ачаалал ихтэй, идэгдэц илэрхий ихэссэн, хөл газрын ургамал буюу шарилжийн
бүлгийн ургамал адамсын шарилж зонхилж , ширэг улалж ихэссэн, доройтлын шинж илэрч
байна. Ургамлын аж ахуйн бүлгийн хувьд судалгаа хийгдсэн нийт мониторингийн цэгүүдэд
хялгана, улалж, алаг өвс, шарилж зонхилон тохиолдож харин харганы хувьд соргог бэлчээрт
маш бага бүрхэцтэй тохиолдож байна. Өнгөн хөрсний хувьд нийт талбайд хөрсний эвдрэл бага,
хүчтэй нөлөөлөл доройтолд ороогүй байна. Сүүлийн жилүүдэд байгаль цаг уурын өөрчлөлт,
хуурайшилт, хүний нөлөө буюу гадны мал, малчид ихээр суурьших, оторлох явдал ихсэж
байгаа нь тус нутгийн бэлчээрт сөрөг нөлөөг үзүүлж байгаа нь ажиглагдлаа. Иймээс
менежментийн арга хэмжээг сайжруулахгүй бол хүн, малын ачаалал ихсэх, бэлчээр доройтолд
орох төлөвтэй байна.Аймаг дундын отрын бүс нутгийн бэлчээр ашиглалтын зөвлөмжийг отрын
бүс нутаг тус бүрээр боловсруулж ХХААХҮЯ-нд хүргүүлсэн. Түүнчлэн энэхүү ажлын хүрээнд
отрын бүсийн 12 хүн нийт 40 гаруй хүнийг сургалтанд хамруулж бэлчээрийн экологийн чадавхи
тодорхойлох арга аргачлалд сургаснаар цаашид оторын бүс нутаг нь бие даан судалгаа
явуулж, бэлчээрийн үнэлгээ хийснээр зөв төлөвлөх боломжтой болсон байна.
Хэрлэнбаян-Улаан болон Чилэнгийн аймаг дундын отрын бүс нутгийн бэлчээр
ашиглалтын төлөвлөгөө, технологийн зөвлөмж боловсруулав
Тухайлбал:Хэрлэнбаян-улааны аймаг дундын отрын бүс нутгийн бэлчээр зохистой
ашиглах зөвлөмж
Нэг.Үндэслэл. Монгол улсын мал аж ахуйн оршин тогтнох суурь дэвсгэр болсон бэлчээр нутаг
уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөө, хүний буруу үйл ажиллагааны уршгаар талхлагдан
доройтох боллоо. Мал сүргийг байгалийн болзошгүй эрсдэлээс хамгаалах зорилготой
байгуулагдсан аймаг дундын отрын бүс нутгийн бэлчээр ч мөн жилээс жилд доройтож даац нь
буурч байна. Үүний нэг тод жишээ нь 1962 онд БНМАУ-ын СнЗ-ийн тогтоолоор суурь нь
тавигдсан Хэрлэнбаян-Улааны отрын бүс нутаг юм. 1987-1988 оны зудны өвөл 1100 т өвс, 2000
т ногоон тэжээл, 2100 т дарш бэлтгэж, 4 аймгийн 200 мянган толгой мал өвөлжүүлж байсан
түүхтэй нутаг (С. Жигжидсүрэн. 2016. Бэлчээр ашиглах алтан дүрэм).
Хоёр. Хэрлэнбаян-Улаан отрын бүс нутгийг бэлчээр ашиглалтын хэсгүүдэд хуваасан
зарчим
Хэрлэнбаян-Улааны отрын бүс нутгийн бэлчээрийн талбай 192.8 мян. га, га-ийн ургац
дунджаар 214 кг, тэжээлийн нийт нөөц нь 46.1 мян тонн, даац нь 219.4 мян хонь толгойтой
тэнцэнэ. Отрын бүс нутгийн бэлчээрийг уул нуруудын тогтоц, экологийн чадавх, өвөлжөө, бууц,
уст цэг, мониторингий цэгийн байршил, Хэнтийн нурууны нүүдлийн хэв шинж зэргийг харгалзан
бэлчээр ашиглалтын 11 хэсэгт хуваагаад хил зааг, талбайн хэмжээ, даацыг XI/1-IV/1 хүртэл
150 хоног ашиглахаар тооцож хонь толгойгоор тодорхойлон гаргалаа. БАХ-ийг томруулж
хуваасан нь бэлчээр сэлгэх, сайжруулалт хийхийн тулд зарим бууцыг чөлөөлөх, шинээр бууц
гаргах боломжийг харгалзан үзсэнтэй холбоотой. 1976-1978 оны зуданд Баянулаан-Уулын
тагтад гарч өвөлжөөд нэг ч мал хорогдуулаагүй өндөр настай эмгэнтэй тэр үеийн Отрын