Η Δημοκρατία σε Δέκα Μαθήματα

'EpEuvac; (16putLK6 MtAoc;), n
liLEBvflc; 'Evwon ABAnttKWV
0LKovoµoA6ywv (16putLK6 Mt-
Aoc;), KOL 0 navEMflvLoc; rw6E-
oµoc; ABAnttK<.l>v 0LKOvoµo-
A6ywv KOL I:tEAEx<.l>v (16putLK6
MUoc;). 'EXEL 6nµooLEUOEI OE
EmotnµOVIKQ nEpLOOIKQ µE
KpltEc;, 6nwc; oto Applied Eco-
nomics, journal of Polley Mode-
ling, Economic Modeling, Agri-
cultural Economics, Interna-
tional Review of Regional Scie-
nce, Singapore Economic Re-
view, Technological Forecasting,
International Journal of Social
Economics, Journal of Applied
Recreation Research, Studies in
Comparative International De-
velopment Kai Public Enterpri-
ses.'Exe:1 EmµEAnBEl tnv EK6oon
34 Plf3ACwv Kai npaKt1K<.l>v ou-
VE6plwv ata ayyALKQ KQL txEI
EK6ciloE1 14 PtPMa-µEAttEc;.'ExE1
50 6nµomEuoE1c; oE EMn-vLKa
EmatnµOVLKQ nEpL06LKQ KQI
navc.i> an6 100 apBpa OE
nEpL06LKQ µE OUvtQKtLKfl Em-
tponfl.
nM1Boc; 6nµooLoypaq>tKWV
6.p0pwv.'ExEl KclVEl n£P( tic; 500
EmatnµOVIKEc; QVQKOlVWOELc;,
napOUOIQOElc; KQI EVOpKtflp1
Ec;
oµLAlEc; OE 61EBvfl Kai EMnvLKa
EmotnµovLK6 I:uvtc5p1a. MUoc;
EmatnµOVIKWV KQI opyavwu-
KWV Emtponwv 300 Kat nAEov
cStEBv<.l>v EmatnµovLKWV OUVE-
cSpCwv. npoaKEKAnµtvoc; oµLAn-
mc; OE ~EVQ naVEmatflµLa 6nc.i>c;
to Imperial College tou JovcSC
-
vou, to London School of Eco-
nomics, to navEmotnµLo tnc;
MnoA6v1ac;, K
.6.
H J17µ0Kpa1:ia eiva1 l:va Jvmcolo Kai aKp1p6 'IColfrevµa. 8f:le1 '/CoA.frec;
µe '/Cau5eia Kai a'/Ca11:06V1:a1 'ICOMa XfJ~µaTa y1a va 1:1'/V a'/Co7rnluovv.
Movo 01 'ICAOVUle<; xmpe<; µ'ICopovv va txovv 6A.ovq 'T:OV<; 'ICOAiT:eq 'T:OV<;
'1Ce'/Ca1oevµl:vovq o'!Cro<; TO a'/Ca1Tei 17 017µ0Kpa1:ia. To XfJ~µa eiva1
avayKaio aMti Jev eiva1 Kai 1Kav6. V'!Cro<; txe1 e'/Cu111µavOei '/COME<;
rpopf:c;, 17'1Ca1oeia Kave1 Tove; rpavA.ovc;'/Clo e'IC1KivJvvovc;a'/Co 61:1 av~'T:av
aµ6prpro1:01.Avoroxcbc;, oevtxezA.vOeiTo Of:µa1:1'/<;aprntc;: 01oat1Ke1:a1 ~
eivaz xap1uµa VI<; (/JV<J1/<;,' Xpez<i(oV'T:al yvcbue1<; Kaz ap81:e<; 'ICOV va
arpopovvVIVevepy6 ovµµB1:om Trov'1CoA.17:cbv.Xpe1a(oV1:a1 yvcbueic;Kai
ape7:f:<; 'ICOV va J1aµoprpcbvovv uvvO~Ke<; e'IC1Kpa1:'f/t11/<; µ1a<;
J17µ0Kparia<; 'ICOV Oa eivaz ovvaµzKft µe 1:1'/V l:vvoza 61:1 OlaXfJOVlKa Oa
µezcbvez 1:1<; a'T:elezf:c; 1:1'/<;. Av7:f:<; 01 a'T:tlezec; arpopovv Ta 'ICl:vre pamKa
Kpznjpza: l<J1/'YOPia, 1u0Kpa1:ia, iuovoµia, 1uo1:ele1a KO.I lUO'ICOAl'T:eia.
fla va µe1ro0ovv 01 a'T:eleze<; a'/Ca1n:fra1 lUO'/CalOeia oxz µe VIV evvo1a
1:1'/<; 1uo'/CeOro<111<; aAla µe VIV l:vvo1a 1:1'/<; 011µ1ovpyia<; iurov evK0.1p1cbv
tm'JV e1CHaiOev<111 aKoµ-rf KO.l µe 1:1'/ «Pia». Kavl:va<; Jev Oa '1Cpt'!Ce1 va
µl:vez a'ICaiOBV1:o<; aKoµ-rf Kai av1:0 8'1Cl0vµei. Eeµia 7:f:leia O-rfµoKpa1:ia
(}a eiva1 'r/ µ6v11 eA.evOepia 'ICOV oev (}a 8'/Cl1:pB'IC81:al. Movo Ol
V'ICepavOpro'ICOI Kai 01 V'/CavOpro'ICOI oev Xfl8la(oV1:al '1Ca1oeia. Ta
'ICOA11:1Ka «(cba» e'IC1ptiJ.le'T:a1 va a'/Co7rnluovv '1Ca1oeia J1arpope7:1KO. Oa
a'/CopaA.A.owa1 a'/Co '1:1'/V 'ICOA11:eia J161:1 eiva1 e'IC1Kivovvo1. 8a
e'o<JTpaKi(oV1:a1. <P1looo,ia av'T:ov Tov eyxe1p1oiov eiva1 va «Jcbue1»
Jf:Ka µaO~µaTa 017µ0Kpa1:ia<; µe VIV eA.'!CiOa va ovµpti.Me1 <JTr/V
e'tile'VJ'flVI<; avtiyKrf<;y1a e'o<JTpaK1uµovq.
I I
I I
0 rpny6pnc; 8. nanav(Koc;
yEVVflBnKE to 1957 ota I:apcS{-
VlVQ m e; EnapxCac; Bl!Atou m e;
AKapvavCac;. E(va1 6L
66Ktwp
0 1
Kovoµ1
Kwv Emotnµwv t ou
navEmotnµC
ou me; OtQpac; tou
Kava66.
Katoxoc; 6uo µEtantux1
aKwv
tCtAwv: litEBvwv rxtoEwv an6 to
navm1
atf1µ10 KapAtov t ou Ka-
va66 Kai 01
Kovoµ1Kwv Emam-
µ<.l>v, µE 6uiKptan, an6 to navE-
mamµ10 t nc; OtQpac; tOU Kava-
66. nt ux1ouxoc; t O
U Tµflµa'toc;
OL
Kovoµ1Kcilv Emotnµwv tnc;
rxoAnc; Noµ1Kwv Km 01Kovoµ1-
Kwv Ematnµwv t ou ApiatotE-
AECou navEnL
otnµCou 8EooaAo-
vh<nc;. 'ExEL Ot6a~EL ota noVEm-
atflµL
a me; Otapac;, P6E
paov KOL
nopK tou Kava66, ato navm1
-
atnµ10 tnc; natpac; (Ayp(v10),
Kpfltnc;, lwavvC
vwv (Ayp{v10),
EBvtK6 ME
to6Pto noAutEXVdo,
navEmatflµto liUttKflc; AttlKflc;
(npwnv TEI ABnvac;) KOL TEI
ME
ooAoyyCou. 1-ltav EmoKfntnc;
KaBnymnc; ato navEmotnµto
I:tpoBKAalvt me; MEVllAn<; BpE-
tavlac; Kat E
lva1 EnCtL
µoc; KaBn-
ymnc; 0 1
Kovoµ1
K<.l>v Emotnµ<.l>v
ato navm1otnµ10 r ttpA1vyK me;
MEVllAnc; BpEtav(ac;.'ExEt unnpE-
tnoE
L oE c51
EuBuvt1
Ktc; 6nµ601
Ec;
BtoEtc; ot ov Kava66 Kat tnv
EM66a KOL fltav E
mamµovLK6c;
ouµpouAoc;-EpEuvntnc; O
E EMn-
VLKO
U
<; <popdc; KOL opyav1aµouc;.
An6 tOl 995 E
lvOl np6E6poc; tOU
Athens Institute for Education
and Research (ATINER), µ1ac;
litEBvouc; 'Evwonc; KaBnymwv
navEntatnµ(wv 'tOU E~c.i>t£PLKOU
µEt 6patnvABnva.
'ExE
L opyav<.l>aEt KOL ouvtov(oE
L
nAnBoc; E
K
6nAwoEwv, ota ayyA1-
K6 Kot ta EMnvtK
a. Efva1 MU oc;
EmotnµovL
KWV K
OL EnoyyEAµo-
tLKWV EtatplWV, 6nwc; n Eupw-
na'il<fl OtK
ovoµLKn'Evwan (l6put 1
-
K6 MUoc;), n Af.JEpLKaVLKfl 01
K
o-
voµ1Kn'Evwan, n Kava6L
Kfl 01
K
o-
voµ1
Kl'1 'Evwan, t o 01
Kovoµ1K6
EmµEAntnp1
0 t nc; EM66oc;, n Eu-
pwna'lKfl 'Evwan ABAnttK
ou Ma-
vat~Evt (lc5put tK6 MUoc;), to
ABnva"iK6 16puµa na1
6dac; KQl
O Γρηγόρης Θ. Παπανίκος γεννήθηκε το 1957 στα Σαρδίνινα της Επαρχίας Βάλτου
της Ακαρνανίας. Είναι διδάκτωρ Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της
Οτάβας του Καναδά. Κάτοχος δύο μεταπτυχιακών τίτλων: Διεθνών Σχέσεων από το
Πανεπιστήμιο Κάρλτον του Καναδά και Οικονομικών Επιστημών, με διάκριση, από
το Πανεπιστήμιο της Οτάβας του Καναδά. Πτυχιούχος του Τμήματος Οικονομικών
Επιστημών της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Έχει διδάξει στα πανεπιστήμια της Οτάβας, Ράερσον
και Γιορκ του Καναδά, στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας (Αγρίνιο), Κρήτης, Ιωαννίνων
(Αγρίνιο), Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής (πρώην ΤΕΙ
Αθήνας) και ΤΕΙ Μεσολογγίου. Ήταν επισκέπτης Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο
Στραθκλάιντ της Μεγάλης Βρετανίας και είναι Επίτιμος Καθηγητής Οικονομικών
Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Στέρλινγκ της Μεγάλης Βρετανίας. Έχει υπηρετήσει σε
διευθυντικές δημόσιες θέσεις στον Καναδά και την Ελλάδα και ήταν επιστημονικός
σύμβουλος-ερευνητής σε ελληνικούς φορείς και οργανισμούς. Από το 1995 είναι
Πρόεδρος του Athens Institute for Education and Research (ATINER), μιας Διεθνούς
Ένωσης Καθηγητών Πανεπιστημίων του εξωτερικού με έδρα την Αθήνα. Έχει
οργανώσει και συντονίσει πλήθος εκδηλώσεων, στα αγγλικά και τα ελληνικά. Είναι
Μέλος Επιστημονικών και Επαγγελματικών Εταιριών, όπως η Ευρωπαϊκή Οικονομική
Ένωση (Ιδρυτικό Μέλος), η Αμερικανική Οικονομική Ένωση, η Καναδική
Οικονομική Ένωση, το Οικονομικό Επιμελητήριο της Ελλάδος, η Ευρωπαϊκή Ένωση
Αθλητικού Μάνατζμεντ (Ιδρυτικό Μέλος), το Αθηναϊκό Ίδρυμα Παιδείας και
Έρευνας (Ιδρυτικό Μέλος), η Διεθνής Ένωση Αθλητικών Οικονομολόγων (Ιδρυτικό
Μέλος), και ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος Αθλητικών Οικονομολόγων και Στελεχών
(Ιδρυτικό Μέλος). Έχει δημοσιεύσει σε επιστημονικά περιοδικά με κριτές, όπως στο
Applied Economics, Journal of Policy Modeling, Economic Modeling, Agricultural
Economics, International Review of Regional Science, Singapore Economic Review,
Technological Forecasting, International Journal of Social Economics, Journal of
Applied Recreation Research, Studies in Comparative International Development και
Public Enterprises. Έχει επιμεληθεί την έκδοση 34 βιβλίων και πρακτικών συνεδρίων
στα αγγλικά και έχει εκδώσει 14 βιβλία-μελέτες. Έχει 50 δημοσιεύσεις σε ελληνικά
επιστημονικά περιοδικά και πάνω από 100 άρθρα σε περιοδικά με συντακτική
επιτροπή. Πλήθος δημοσιογραφικών άρθρων. Έχει κάνει περί τις 500 επιστημονικές
ανακοινώσεις, παρουσιάσεις και εναρκτήριες ομιλίες σε Διεθνή και Ελληνικά
Επιστημονικά Συνέδρια. Μέλος επιστημονικών και οργανωτικών επιτροπών 300 και
πλέον διεθνών επιστημονικών συνεδρίων. Προσκεκλημένος ομιλητής σε ξένα
Πανεπιστήμια όπως το Imperial College του Λονδίνου, το London School of
Economics, το Πανεπιστήμιο της Μπολόνιας, κ.ά.

Η Δημοκρατία σε Δέκα Μαθήματα |3
Η Δημοκρατία σε Δέκα Μαθήματα

4 | Γρηγόρης Θ. Παπανίκος

Γρηγόρης Θ. Παπανίκος
Η Δημοκρατία σε
Δέκα Μαθήματα
Αθήνα
2020

Πρώτη Έκδοση: 2020
Athens Institute for Education and Research (ATINER)
www.atiner.gr
ISBN: 978-960-598-381-9
eISBN: 978-960-598-382-6

Περιεχόμενα
Προοίμιο 9
Εισαγωγή 25
Μάθημα 1: Δήμος 37
Μάθημα 2: Ηγεσία 43
Μάθημα 3: Μέσα 49
Μάθημα 4: Ορθολογισμός 55
Μάθημα 5: Κράτος 61
Μάθημα 6: Ρεαλισμός 67
Μάθημα 7: Αναρχία 73
Μάθημα 8: Τεχνολογία 79
Μάθημα 9: Ισότητα 85
Μάθημα 10: Αύριο 91
Επίλογος 97
Βιβλιογραφία 99

Πίνακες, Σχήματα και
Διαγράμματα
1 Διάγραμμα 1. Δημοκρατία και Εισόδημα 14
2 Πίνακας 1. Δέκα Σημαντικά Βιβλία Μελέτης της
Δημοκρατίας
26
3 Πίνακας 2. Πρόσβαση και Πλεονέκτημα 35
4 Σχήμα 1.1. Δημότες, Λαός και Όχλος 41
5 Πίνακας 2.1 Ποιότητα Ηγεσίας και Πολιτεύματα 44
6 Σχήμα 3.1 Μέσα Διευκόλυνσης του Μετέχειν 51
7 Σχήμα 4.1 Το Ορθολογικό Πολίτευμα 57
8 Πίνακας 5.1 Κρατικές Παρεμβάσεις 62
9 Πίνακας 6.1 Απόκτηση και Διατήρηση της Ηγεμονίας 70
10 Πίνακας 7.1. Οργάνωση της Πολιτείας Αναρχικά 76
11 Πίνακας 8.1 Στάδια Μετάβασης από την Αντιπροσωπευτική
στην Ηλεκτρονική Δημοκρατία
81
12 Σχήμα 9.1 Τα Πέντε Κριτήρια της Τέλειας Δημοκρατίας 89
13 Σχήμα 10.1 Η Ιστορία της Πολιτείας Είναι Κυκλική 94
14 Σχήμα 10.2 Η Παγκόσμια Ιστορία της Δημοκρατίας είναι
Ανοδική Αλλά και Μη Ευκλείδεια
95

Προοίμιο
Το παρόν συνοπτικό βιβλίο φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα εισαγωγικό
εγχειρίδιο μελέτης της δημοκρατίας. Οργανώνεται σε δέκα
μαθήματα. To δέκα αντιστοιχεί στον αριθμό των γραμμάτων της
λέξης «δημοκρατία». Ο τίτλος του κάθε μαθήματος αρχίζει και από
το αντίστοιχο γράμμα.
Ο αριθμός δέκα προσδιόρισε και τον αριθμό των σελίδων του
βιβλίου (100) καθώς και τον αριθμό των λέξεων κάθε κεφαλαίου
(1.000). Σε δυνάμεις του 10, το βιβλίο γράφτηκε από 100
συγγραφέα,
αποτελείται από 101
κεφάλαια που μαζί με το προοίμιο, τον επίλογο
και τη βιβλιογραφία καταλαμβάνουν 102
σελίδες, κάθε μάθημα
περιέχει 103
λέξεις και όλα μαζί τα μαθήματα αθροίζουν 104
λέξεις.
Ο αριθμός δέκα συνδέεται με την πόλη που εμφανίστηκε πρώτη
φορά η δημοκρατία ως «ουσία» (σύλληψη της ιδέας) και ως
«ύπαρξη» (πραγματοποίηση της ιδέας). Ως «ουσία», η Πολιτεία του
Πλάτωνα αποτελείται από 101
κεφάλαια. Ως «ύπαρξη» η αρχαία
Αθήνα χωρίστηκε το 508 π.Χ., από τον Κλεισθένη, σε 101
φυλές και

σε 102
δήμους. Πιο πριν, 100
άτομο (ο Σόλων) έφτιαξε νόμους που
θα είχαν ισχύ για 102
χρόνια και σκοπίμως απουσίασε από την Αθήνα
για 101
χρόνια για να μην υποχωρήσει σε πιέσεις αλλαγής των νόμων
του.
Ο νόμος περί οστρακισμού προέβλεπε 101
χρόνια εξορίας.
Επίσης, υπήρχαν 101
ελληνοταμίες και 101
στρατηγοί. Στην αρχαία
Αθήνα της ακμής της δημοκρατίας οι αρχές της ήταν πολλές και
πολυμελείς. Οι πιο πολλές είχαν 101
μέλη για να εκπροσωπούνται
ισότιμα οι 101
φυλές των Αθηναίων.
Ο Αριστοτέλης, στην Αθηναίων Πολιτεία, αναφέρει ότι μετά το
Σόλωνα πάλι στασίασαν οι Αθηναίοι -φαίνεται ότι από παλιά το
είχαν το συνήθειο- και για να αποφύγουν τα χειρότερα εξέλεξαν 101
άρχοντες [ΧΙΙΙ.2]: «…πέντε μὲν εὐπατριδῶν, τρεῖς δὲ ἀγροίκων, δύο
δὲ δημιουργῶν». Είναι μία πρώτη καταγραφή της ταξικότητας της
αντιπροσωπευτικότητας που ως θέμα έχει απασχολήσει την «ουσία»
και την «ύπαρξη» της δημοκρατίας.
Και στην Ιλιάδα του Ομήρου το δέκα έχει την τιμητική του. Τη
δέκατη μέρα, με πρόταση του Αχιλλέα [Α’, στ. 53-54), κάλεσαν τον
«λαόν» στην «ἀγορήν»–εννοεί τα ελληνικά στρατεύματα έξω από τα
τείχη της Τροίας. Είναι η πρώτη καταγεγραμμένη συνέλευση λαού.
101
χρόνια πολιορκούσαν την Τροία. Επίσης, του Οδυσσέα η
περιπλάνηση μακριά από τη γυναίκα του κράτησε και αυτή 101
χρόνια.
Το βιβλίο σχεδιάστηκε για να αποτελέσει εγχειρίδιο. Μαζί με το
προοίμιο, την εισαγωγή και τον επίλογο μπορεί να διδαχθεί σ’ ένα
ακαδημαϊκό τρίμηνο με τρίωρες εβδομαδιαίες παραδόσεις. Μπορεί

μάλιστα να συνδυασθεί και με την εκπόνηση μικρών εργασιών από
τους μαθητές που δεν θα ξεπερνούν κι αυτές τις 103
λέξεις η κάθε
μία. Για την εξυπηρέτηση αυτών των παιδαγωγικών αναγκών του
βιβλίου η ύλη του κάθε μαθήματος εμπλουτίστηκε με πίνακες,
σχήματα και διαγράμματα.
Λίγα λόγια για το λόγο που γράφτηκε αυτό το βιβλίο. Από
μαθητής ακόμη η δημοκρατία, ως θεωρία και πράξη, με ενδιέφερε
πολύ. Το «μετέχειν» στα κοινά και κυρίως η θεσμική του έκφανση
προβληματίζει. Στη συνέχεια, σπούδασα οικονομικά και ασχολήθηκα
ιδιαίτερα με το θέμα της οικονομικής πολιτικής [βλ. Papanikos,
1993], δηλαδή της παρέμβασης της οργανωμένης πολιτείας στην
οικονομία που αποτελεί ένα σημαντικό πεδίο εφαρμογής των
λεγόμενων δημοκρατικών διαδικασιών, όπως θα δούμε στα
παρακάτω μαθήματα.
Στην επαγγελματική μου ζωή αργότερα είχα την ευκαιρία να δω
την «ύπαρξη» της συμμετοχής στη διαδικασία λήψης αποφάσεων
τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, εργαζόμενος σε
διάφορους οργανισμούς και κάνοντας σχετική έρευνα επί του
θέματος. Διαπίστωσα ότι υπήρχε τεράστια διαφορά μεταξύ «ουσίας»
και «ύπαρξης» της συμμετοχής.
Απ’ αυτή την εμπειρία, πλέον της μιας εικοσαετίας, δύο
πράγματα μου έκαναν εντύπωση για τη διαχρονική και την διατοπική
τους σταθερότητα. Πρώτον, το χαμηλό επίπεδο γνώσης και ευφυίας
όλων εκείνων που μετέχουν στα κοινά είτε ως «καταναλωτές»
(ψηφοφόροι) είτε ως «παραγωγοί» (αιρετοί πολιτικοί αξιωματούχοι)
της «δημοκρατικής υπηρεσίας». Μεγάλο πρόβλημα αποτελεί η

έλλειψη γνώσης που είναι απαραίτητη για έκφραση γνώμης. Όλοι
έχουν άποψη, ακόμη και οι πιο άσχετοι, αλλά λίγοι έχουν γνώση για
τις επιλογές τους.
Δεύτερον, μου έκανε αλγεινή εντύπωση το πόσο χαμηλή ήταν η
χρηματική τιμή του «ξεπουλήματος» των πολιτικών ιδανικών, αρχών
και αξιών της συντριπτικής πλειονότητας των «δημοκρατικών
πολιτών». Τους έλειπε η αρετή. Μόνο οι εξαιρετικά χαμηλής
παραγωγικότητας πολίτες (βλάκες) ασχολούνται συστηματικά με τα
κοινά που κατά τεκμήριο είναι απατεώνες (τους λείπει το ήθος),
όπως έχω ορίσει τις έννοιες του έξυπνου, του βλάκα και του
απατεώνα στο βιβλίο μου «Έξυπνοι, Βλάκες και Απατεώνες», το
οποίο θα κυκλοφορήσει το 2021. Στο βιβλίο αυτό έχω αφιερώσει ένα
ολόκληρο κεφάλαιο στους μεγαλοαπατεώνες της πολιτικής.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η δημοκρατία δεν έχει μέλλον. Το
τελευταίο μάθημα του παρόντος εγχειριδίου ασχολείται με το
«αύριο» της δημοκρατίας, το οποίο πιστεύω ότι θα είναι λαμπρό. Το
τέλος της διαδρομής της θα είναι μία τέλεια δημοκρατία, όπως αυτή
αξιολογείται με τα κριτήρια που αναπτύσσονται στο ένατο μάθημα.
Όχι διότι το λέω εγώ, αλλά, διότι το φροντίζει αιώνες τώρα ο
Προμηθέας σε πείσμα των πολλών Επιμηθέων και των πολύ
εντυπωσιακών Πανδώρων τις οποίες οι Θεοί συνεχώς καλυτερεύουν
σε εξωτερική ομορφιά ενώ φαίνεται να τις χειροτερεύουν σε
εσωτερική, όπως ευφυώς μας έχει προειδοποιήσει ο Ησίοδος με την
αναφορά του στις πυγοστόλες.
Η συνεχής εξέλιξη της παιδείας, μέρος της οποίας είναι και η
τεχνολογία (βλ. όγδοο μάθημα), διασφαλίζει ότι οι πολιτείες βαίνουν

στον δρόμο που οδηγεί προς την τέλεια δημοκρατία (βλ. ένατο και
δέκατο μάθημα). Μία σημαντική διάκριση που γίνεται στο παρόν
βιβλίο είναι μεταξύ ατελούς και τέλειας δημοκρατίας κατ’
αντιστοιχία του ατελούς και τέλειου ανταγωνισμού (βλ. τέταρτο
μάθημα).
Ο αναγνώστης-μαθητής μην αναμένει επιχειρήματα που
συνηγορούν υπέρ μιας μορφής πολιτεύματος πέρα απ’ αυτό της
δημοκρατίας. Φυσικά, όπως όλες οι υπηρεσίες, η δημοκρατία
διατίθεται σε διάφορες κατηγορίες ποιότητας. Ο «καταναλωτής» της
υπηρεσίας «δημοκρατία» πρέπει να είναι ενημερωμένος, πράγμα το
οποίο είναι συνάρτηση γνώσεων και αγωγής. Πρέπει δε να έχει το
απαραίτητο εισόδημα για να πληρώσει το κόστος της καλύτερης
υπηρεσίας.
Δεν είναι τυχαίο ότι όσο ανεβαίνει το κατά κεφαλή εισόδημα
μιας χώρας, τόσο μεγαλύτερη είναι η ζήτηση για ποιοτικότερη
δημοκρατία. Ο αναγνώστης-μαθητής μπορεί να κάνει μία εργασία
103
λέξεων συσχέτισης της ποιότητας της δημοκρατίας ανά χώρα,
χρησιμοποιώντας ποσοτικούς δείκτες, λ.χ., τον δείκτη δημοκρατίας
(democracy index) του περιοδικού Economist, και του κατά κεφαλή
εισοδήματος.
Χρησιμοποιώντας τον δείκτη δημοκρατίας του Economist του
2019 και το κατά κεφαλή εισόδημα σε δολάρια αγοραστικής
δύναμης των ΗΠΑ 166 χωρών, το Διάγραμμα 1 της διασποράς
δείχνει υψηλή θετική συσχέτιση. Έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα
πέντε κριτήρια δημιουργίας αυτού του δείκτη: (α) εκλογική
διαδικασία και πλουραλισμός, (β) λειτουργία της κυβέρνησης, (γ)

πολιτική συμμετοχή, (δ) πολιτική κουλτούρα, και (ε) πολιτικές
ελευθερίες. Στο ένατο μάθημα παρουσιάζονται πέντε διαφορετικά
κριτήρια μέτρησης της δημοκρατικότητας της πολιτείας με βαθιές
ρίζες στην αρχαία ελληνική σκέψη και πράξη.
Διάγραμμα 1. Δημοκρατία και Εισόδημα, 2019
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
6 7 8 9 10 11 12
Per Capita GDP in PPP (logs)
Democracy
Index
Η δημοκρατία είναι μία πολύ ακριβή «κυρία». Θέλει ο Δήμος να
ικανοποιεί όλες της τις ανάγκες, όπως έκανε η πόλη της αρχαίας
Αθήνας μετά τον έκτο προχριστιανικό αιώνα. Μόνο πλούσιες πόλεις
μπορούν να συντηρούν αυτή την απαιτητική «κυρία». Θέλει να είναι
χορτασμένη όχι μόνο από φαγητό, αλλά και από θεάματα (θέατρο,
αθλητικούς και πολιτιστικούς αγώνες) και στολίδια (λ.χ.,
Παρθενώνες). Απαιτεί σεβασμό και τιμωρεί πολύ αυστηρά όσους
την αγνοούν όπως πολύ σοφά είχε παρατηρήσει ο ρεαλιστής Νικολό
Μακιαβέλλι (βλ. έκτο μάθημα).

Η φύση και η έννοια της δημοκρατίας εξηγούνται στα παρακάτω
μαθήματα που είναι και ο σκοπός του βιβλίου. Εδώ θα περιορισθώ
σ’ ένα λειτουργικό ορισμό. Επίσης, δράττομαι της ευκαιρίας να
δώσω μερικές δικές μου σκέψεις επί του θέματος που ως τέτοιες δεν
ανήκουν στα μαθήματα γι’ αυτό τις εκθέτω στο προοίμιο αν και δεν
έχω αποφύγει τον πειρασμό να αναφέρω κάποιες από τις σκέψεις μου
αυτές και στα μαθήματα.
Η δημοκρατία υπάρχει όταν το πολιτικό σύστημα επιτρέπει ένα
μέρος του λαού που αποκαλώ δημότες να αποφασίζουν για το πως
θα πρέπει να οργανωθούν τα κοινά τους συμφέροντα. Δήμος και
λαός δεν είναι το ίδιο όπως ορίζω τις έννοιες στο πρώτο μάθημα.
Τα κοινά εμπεριέχονται στην έννοια της πόλης (κράτος). Από
αρχαιοτάτων χρόνων, οι πόλεις υπάρχουν για να λύνουν κοινά
προβλήματα για τα οποία απαιτείται η λήψη μιας απόφασης, λ.χ. οι
ώρες και οι μέρες που η οργανωμένη πολιτεία θα πραγματοποιεί την
αποκομιδή των απορριμμάτων, την οποία, ως υπηρεσία κοινού
συμφέροντος, την θεωρώ την πιο σημαντική μιας δημοκρατικής
πολιτείας και θα την αναφέρω συχνά διότι υποτιμάται. Ποιος θα
πληρώνει; Ποιος θα επιλεγεί να συντονίζει την αποκομιδή αν
χρειάζεται συντονιστής; Ποιος θα είναι ο άρχοντας υπεύθυνος για τα
σκουπίδια; Πώς θα τιμωρούνται αυτοί οι οποίοι δεν τηρούν τους
νόμους περί απορριμμάτων;
Ο τρόπος απόφασης δεν έχει και μεγάλη σημασία. Για
παράδειγμα, μπορεί να είναι η θεά τύχη, όπως στην περίπτωση της
κλήρωσης. Κάθε χρόνο δέκα άρχοντες (ένας από κάθε φυλή ή από
μία γεωγραφική περιοχή) επιλέγεται με κλήρωση στο δήμο της

Αθήνας. Θα μεριμνούν για την αποκομιδή των απορριμμάτων. Θα
έχουν έναν προϋπολογισμό και θα λογοδοτούν σ’ ένα σώμα που πάλι
θα αποφασίζεται από το δήμο. Το ποιος και πόσο θα συμβάλλει στον
προϋπολογισμό είναι σημαντικό μέρος της απόφασης για την
αποκομιδή των απορριμμάτων όπως θα αναφερθεί παρακάτω. Ένας
τρόπος είναι ανάλογα με τα απορρίμματα που δημιουργεί. Με το
κιλό.
Εναλλακτικά, η επιλογή των δέκα αρχόντων των απορριμμάτων
θα μπορούσε να γίνει μ’ εκλογές οπότε οι άρχοντες θα είναι αιρετοί.
Ένας άλλος τρόπος θα ήταν να απαιτείται από κάθε άρχοντα να
εκλεγεί από το 50% των ψηφοφόρων συν μία ψήφο που έτσι κι
αλλιώς σπάνια επιτυγχάνεται όταν υπολογισθεί στο σύνολο των
δημοτών. Ουδέποτε επιτυγχάνεται στο σύνολο του λαού. Μπορεί το
σύστημα να είναι η ενισχυμένη πλειοψηφία (λ.χ., τα τρία-τέταρτα),
ή η σχετική πλειοψηφία (λ.χ., τα δύο-πέμπτα).
Στο παρόν εγχειρίδιο, εκτός κι αν ορίζεται διαφορετικά, με τον
όρο δημοκρατία θα εννοείται η δημοκρατία του Περικλή που με τα
δικά του λόγια, όπως τ’ αναφέρει ο Θουκυδίδης στον
Πελοποννησιακό Πόλεμο, είναι [2.37]: «…καὶ ὄνομα μὲν διὰ τὸ μὴ
ἐς ὀλίγους ἀλλ' ἐς πλείονας οἰκεῖν δημοκρατία κέκληται».
Αυτή η όψη της δημοκρατίας είναι όμοια (αλλά όχι ίδια) μ’ αυτό
που σήμερα αποκαλείται αντιπροσωπευτική δημοκρατία, όπως θα
φανεί στα παρακάτω μαθήματα. Οι πολλοί αποφασίζουν με μία
διαδικασία ψηφοφορίας είτε για ένα θέμα (όπως γίνεται σήμερα μ’
ένα δημοψήφισμα) είτε για την εκλογή αρχόντων που θα
αντιπροσωπεύουν μία μερίδα δημοτών, όπως γίνεται με τις

βουλευτικές εκλογές. Η έννοια το δημότη, όπως εξηγείται στο πρώτο
μάθημα, ταυτίζεται με την έννοια του πολίτη που έχει δικαίωμα να
ψηφίζει (μετέχει).
Η έννοια της πολιτείας ταυτίζεται εδώ μ’ αυτή του πολιτικού
συστήματος ή πολιτικού καθεστώτος με τον ίδιο τρόπο που την
χρησιμοποιεί ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Ομοίως, η έννοια της
«πόλης» χρησιμοποιείται για να περιγράψει αυτό που σήμερα λέμε
κράτος. Εμπεριέχει την έννοια «δημόσιο» που στην αρχαιότητα είχε
πολλές σημασίες. Εδώ, περισσότερο χρησιμοποιείται με την έννοια
της δημόσιας περιουσίας, της δημόσιας δαπάνης, του δημόσιου
υπάλληλου και του δημόσιου κτιρίου.
Ένας δημότης-μία ψήφος είναι ένα σύστημα που ικανοποιεί την
έννοια του «πλείονας» αλλά δεν είναι το δημοτικότερο.
Χρησιμοποιώ αυτή την έκφραση, το δημοτικότερο, που την
δανείζομαι από την Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη για να
τονίσω αυτό που ο Περικλής αναφέρεται ως «πλείονας» ή ως
πλειοψηφία. Ένα καλύτερο σύστημα θα ήταν η ψήφος του κάθε
δημότη να προσαυξάνεται με τον αριθμό των παιδιών που έχει.
Για να γίνει σαφές πόσο σημαντικό είναι αυτό, θα συνεχίσω με
το παράδειγμα των απορριμμάτων. Ας υποθέσουμε ότι ο δήμος της
Αθήνας αποτελείται από 50% συν ένα δημότες που δεν έχουν παιδιά
και 50% μείον ένα δημότες που έχουν παιδιά. Ας υποθέσουμε ότι
ανά δημότη αναλογεί ένα παιδί που λόγω ηλικίας δεν μπορεί να
ψηφίσει. Υποθέτω ότι μία οικογένεια με δύο δημότες (μάνα και
πατέρας) έχουν κατά μέσο όρο δύο παιδιά.

Οι έχοντες την πλειοψηφία άκληροι αποφασίζουν ότι η
αποκομιδή των απορριμμάτων θα γίνεται τρεις φορές την ημέρα συν
πλύσιμο των δρόμων και των κάδων κάθε μέρα και όλο αυτό θα
χρηματοδοτηθεί με ένα εκατονταετές ομολογιακό δάνειο του δήμου
με είκοσι χρόνια περίοδο χάριτος των τοκοχρεολυσίων. Μετά από
μερικές δεκαετίες, λίγοι από τους δημότες που έχουν δικαίωμα
ψήφου σήμερα θα ζουν για να πληρώσουν τα χρωστούμενα. Θα
υπάρχουν μόνο τα παιδιά και τα εγγόνια εκείνων που έχουν ανήλικα
παιδιά σήμερα. Αυτοί θα πληρώσουν το δάνειο των γονιών τους
αλλά και των απατεώνων δημοτών που χρησιμοποιώντας την απάτη
της δημοκρατικής διαδικασίας χρέωσαν τα παιδιά και τα εγγόνια
αυτών που σήμερα έχουν παιδιά και ως λαός αποτελούν την
πλειοψηφία αλλά ως δημότες είναι μειοψηφία. Αν οι δημότες με
παιδιά είχαν δικαίωμα να ψηφίζουν και για τα παιδιά τους τότε η
πρόταση αυτή μάλλον δεν θα λάμβανε την πλειοψηφία.
Ένα άλλο σύστημα θα μπορούσε να ήταν όλες οι προτάσεις να
έμπαιναν σε κλήρωση ή να επιτρεπόταν η εξαγορά ψήφων που τώρα
ανεξήγητα για μένα απαγορεύεται σ’ όλες τις δημοκρατίες του
κόσμου. Η νόμιμη εξαγορά διότι η παράνομη ζει και βασιλεύει ή
καλύτερα ζει και δημοκρατεύει!
Το πολύ σημαντικό αυτό θέμα, που ξεφεύγει από την
καθεστηκυία τάξη της γνώσης περί δημοκρατίας, θα ήθελα να το
επεκτείνω λίγο περισσότερο εδώ αν και αναφέρομαι και παρακάτω.
Αναρωτιέμαι γιατί μία μικρή μειοψηφία δημοτών, η οποία θα είχε
τεράστιο οικονομικό όφελος από έναν νόμο, να μην μπορεί να

εξαγοράσει νόμιμα εκείνους που έχουν ελάχιστες ή καθόλου ζημιές
και έτσι να διαμορφωθεί μία πλειοψηφία υπέρ τους.
Στη δημοκρατία του Περικλή κάτι τέτοιο θα ήταν απαράδεκτο.
Ωστόσο, δεν ήταν απαράδεκτο που το μετέχειν ήταν ένα ισχνό
ποσοστό του δήμου, κυρίως αμαθών που ο Περικλής τους έδινε
χρήματα από το Ταμείο της Δήλου.
Η πρόταση εξαγοράς ψήφων μπορεί να εξηγηθεί με ένα
συγκεκριμένο αριθμητικό παράδειγμα. Η πρόταση μου για εξαγορά
ψήφων έχει ως εξής. Ένας νόμος που ωφελεί 109
ευρώ έναν μόνο
πολίτη της δημοκρατίας, η οποία αποτελείται από 106
δημότες, τους
οποίους ο νόμος θα ζημιώσει μόνο 100
ευρώ, να μπορεί ο ένας να
τους εξαγοράσει δίνοντάς τους 102
ευρώ το οποίο θα του αποφέρει
ένα τεράστιο κέρδος ίσο με 109
-108
ευρώ. Όλοι κερδίζουν και κανείς
δεν χάνει. Ο μυημένος στα οικονομικά της ευημερίας αναγνώστης
θα καταλάβει ότι αυτή η ιδέα ως «ουσία» είναι κλεμμένη από την
αρχή της αποζημίωσης του Κάλντορ-Χικς (Kaldor-Hicks) που εδώ
προτείνω να γίνει θεάρεστη «ύπαρξη».
Ανέφερα παραπάνω την ακραία περίπτωση που όλοι οι άλλοι
ζημιώνονται. Υπάρχει ωστόσο η περίπτωση αυτοί που ζημιώνονται
να είναι μία μικρή μειοψηφία των δημοτών και η ζημιά να ανέρχεται
σε μόνο 101
ευρώ. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι δημότες αυτοί
είναι συνήθως χαμηλότατης έως μηδενικής παραγωγικότητας. Δεν
έχουν γυναίκα και παιδιά και όλη την μέρα την περνούν γύρω από
την Πνύκα για να κονομήσουν κανέναν οβολό από καμία
συνεδρίαση της εκκλησίας του δήμου, ενώ οι άλλοι, η πλειοψηφία
των δημοτών, που ωφελείται 102
ευρώ, έχει κόστος ευκαιρίας

συμμετοχής στην εκκλησία του δήμου 103
ευρώ, διότι, για
παράδειγμα, ένας απ’ αυτούς είναι παραγωγός λάχανων στον
Μαραθώνα και η γυναίκα του είναι λαχανοπώλης. Είναι η εποχή της
συγκομιδής στην οποία βοηθούν και τα έξι του παιδιά (τρία αγόρια
και τρία κορίτσια από 6 έως 16 χρονών). Πληρώνουν φόρους
σύμφωνα με τα όσα είχε θεσμοθετήσει ο Σόλων μιας και ανήκει στην
τάξη των διακοσιομέδιμνων (ζευγιτών).
Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η μειοψηφία των δημοτών
αποτελούνε τους «πλείονας» στη δημοκρατία του Περικλή αλλά
είναι οι ολίγοι στο σύνολο των δημοτών με δικαίωμα ψήφου. Αν
τώρα συνυπολογίσουμε και τα άτομα που ο κάθε ένας εκπροσωπεί,
τότε γίνεται κατανοητό ότι οι «πλείονας» της δημοκρατίας του
Περικλή γίνονται ακόμα πιο ολίγοι και κάνουν λίγη τη δημοκρατία
του. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τις σημερινές αντιπροσωπευτικές
λεγόμενες δημοκρατίες.
Η δική μου δημοκρατία είναι καλύτερη από του Περικλή διότι
περιλαμβάνει το αναφαίρετο δικαίωμα του κάθε πολίτη να κάνει ότι
θέλει με την ψήφο του και να την πουλάει κατά το δοκούν.
Φανταστείτε τι θα γινόταν αν ο λαχανοπαραγωγός του Μαραθώνα
μπορούσε να πουλήσει τη μία ψήφο του και η πολιτεία του έδινε το
δικαίωμα να έχει 8 ψήφους αντί για μία διότι έχει γυναίκα την
λαχανοπώλισσα και τα έξι παιδιά, τα «λαχανόπουλα», που δεν
εκπροσωπούνται και όλα δουλεύουν για να μπορεί ο πατέρας τους ο
«λαχανάς» να πληρώνει τους φόρους με τους οποίους πληρώνονται οι
αργόσχολοι περί την Πνύκα περιδιαβαίνοντας.

Ποια λοιπόν είναι καλύτερη δημοκρατία, του Περικλή ή η δική
μου; Ποια ικανοποιεί το κριτήριο του «πλείονας» του ορισμού του
Περικλή, η δική του ή η δική μου; Τις απαντήσεις σ’ αυτές τις
ρητορικές ερωτήσεις ας τις δώσουν οι αναγνώστες-μαθητές του
βιβλίου. Να προσέξουν μόνο ότι σε ζητήματα δεοντολογίας και
κρίσης ιδεών, η πρόοδος τους εξαρτάται από την ταύτιση των
απόψεων τους μ’ αυτών του καθηγητή. Όπως εξηγώ στο ένατο
κεφάλαιο, η δημοκρατία απαιτεί μάθηση αλλά η διαδικασία μάθησης
δεν είναι δημοκρατική. Είναι «τυραννική». Δεν υπάρχει δημοκρατία
στην παιδεία. Υπάρχει βία και καταναγκασμός.
Όταν επιτρέπεται δια νόμου να πουλάει κανείς το κορμί του πολύ
περισσότερο θα πρέπει να του επιτρέπεται να πουλάει και την ψήφο
του. Αυτό αποτελεί μία ατέλεια της δημοκρατίας του Περικλή διότι
παραβιάζει φυσικό νόμο, δηλαδή να κάνω ότι θέλω με το σώμα (ή
την ψήφο) μου. Είναι γνωστό ότι όταν οι νόμοι παραβιάζουν τη φύση
τότε τα άτομα παραβιάζουν τους νόμους. Πολλοί πωλούν και καλά
κάνουν την ψήφο τους. Απλά σε μία τέλεια δημοκρατία αυτό θα ήταν
νόμιμο και η χρηματική τιμή που ο φτωχός ψηφοφόρος θα ελάμβανε
για την ψήφο του θα ήταν πολύ μεγαλύτερη. Χώρια που τώρα του
υπόσχονται αμοιβές που επειδή είναι παράνομες δεν μπορεί να τους
πάει δικαστικά. Για παράδειγμα, υποσχέθηκε υποψήφιος ότι θα τον
διορίσει στο δημόσιο μέσα σε έξι μήνες από την εκλογή του.
Εκλέγεται και δεν εκπληρώνει ποτέ την υπόσχεση του. Μπορεί να
τον πάει δικαστικά; Όχι βέβαια. Ενώ αν ήταν νόμιμη η εξαγορά, θα
έβρισκε ο δημότης (ψηφοφόρος) το δίκιο του. Θα υπήρχε οικονομική
ρήτρα μη τήρησης του συμβολαίου με το λαό.

Και για να το κάνω ακόμη πιο δημοτικότερο, ας υποθέσουμε ότι
για την πλειονότητα των δημοτών η οποιαδήποτε απόφαση της
εκκλησίας του δήμου του είναι αδιάφορη όταν φυσικά λαμβάνεται
μέσα στο πλαίσιο των νόμων του Σόλωνα (δηλαδή του συντάγματος).
Κανείς δεν μπορεί να αλλάξει τους νόμους του Σόλωνα τουλάχιστον
για τα επόμενα εκατό χρόνια. Κάποιος, λοιπόν, που έχει μεγάλο
ενδιαφέρον για τα κοινά εξαγοράζει μόνιμα τις ψήφους των άλλων
δημοτών, πάντοτε μέσα στο πλαίσιο της ελεύθερης βούλησής τους.
Κι αυτός ο κάποιος καταφέρνει να μαζέψει τέτοια χαρτιά
εξουσιοδότησης που αντιστοιχούν στο 50% των δημοτών χωρίς τη
δική του ψήφο. Θα μπορούσε να αποτελέσει ένα πολιτικό
σχηματισμό με το όνομα οι Δυνάμεις της Δημοκρατίας του Δέκα.
Το δικό μου σύστημα είναι δημοτικότερο του Περικλή, διότι το
50% πάντοτε θα συμμετέχει στην εκκλησία του δήμου, χωρίς να
χρειάζεται ο Περικλής να τους πληρώνει και χωρίς να δημιουργείται
πρόβλημα χώρου.
Όπως ορίζω τον ορθολογισμό στο τέταρτο μάθημα, η δημοκρατία
του Περικλή δεν είναι τόσο ορθολογική όσο η δική μου.
Παρεμπιπτόντως, ο Περικλής έμεινε στην ιστορία ως δημοκόπος,
δημοχαριστής, δημοβόρος με τις δημοθοινίαις του, δημοκόλαξ, που
συνεχώς δημοκόπεε με δημοκοπικές τεχνικές που έχουν μείνει στην
ιστορία όπως τις αναφέρει ο Πλούταρχος. Ο δε Αριστοφάνης θα τον
αποκαλούσε δημοπίθηκο.
Και να φανταστεί κανείς ότι αυτά τα αναφέρουν οι συμπαθούντες
τον Περικλή, όπως ο Θουκυδίδης και ο Πλούταρχος. Το τι του
σέρναν οι άλλοι, αισχύνομαι να τα αναφέρω. Ο αναγνώστης-

μαθητής μπορεί να εκπονήσει μία εργασία 103
λέξεων για το ποιους
σύγχρονους Περικλήδες δεν μπορούν να τους αποκαλέσουν με μία
από τις παραπάνω λέξεις. Ο αριθμός τους θα ήταν το κενό σύνολο.
Συμπερασματικά, η δημοκρατία του Περικλή, αλλά και οι
σύγχρονες λεγόμενες αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, είναι
ατελείς, όπως τις ορίζω παρακάτω. Δεν σημαίνει ότι δεν είναι
δημοκρατίες με την έννοια που ειπώθηκε ότι η δημοκρατία είναι το
χειρότερο πολιτικό σύστημα με τη διαφορά ότι είναι το καλύτερο
από όλα όσα έχουν εφαρμοστεί.
Πάντως, η δική μου δημοκρατία είναι μεν καλύτερη, δύσκολα δε
βλέπω να εφαρμόζεται τους επόμενους αιώνες. Σε 105
χρόνια είμαι
σίγουρος ότι θα εφαρμοστεί. Ως πρόβλεψη είναι καλύτερη από αυτή
που κάνουν οι φυσικοί ότι σε 1020
χρόνια το ανθρώπινο είδος θα έχει
εξαφανιστεί. Τουλάχιστον θα έχουν προλάβει οι άνθρωποι να
χαρούν την δική μου τέλεια δημοκρατία.
Συνεπώς, για τη συνέχιση της ανάγνωσης των μαθημάτων, ο
αναγνώστης θα πρέπει να έχει στο νου του τη δημοκρατία του
Περικλή και την αντιπροσωπευτική δημοκρατία της σύγχρονης
Ελλάδος και πολλών άλλων σημερινών πολιτειών. Όταν αναφέρομαι
σε δημοκρατία αυτά τα δύο συστήματα έχω στο νου μου εκτός αν τα
ορίζω διαφορετικά, όπως έκανα ήδη παραπάνω με την περιγραφή
της δικής μου δημοκρατίας.

Εισαγωγή
Από το πλήθος των βιβλίων για τη δημοκρατία, επέλεξα 101
βιβλία
που τα θεωρώ τα πιο σημαντικά (βλ. Πίνακα 1). Η επιλογή να
παρουσιάσω 102
ή ακόμη και 103
δεν θα είχε νόημα, διότι το παρόν
βιβλίο αποτελεί μία μικρή εισαγωγή.
Στο προοίμιο έγινε αναφορά σε μερικά από τα έργα αυτά και
περισσότερες αναφορές θα γίνουν στα δέκα μαθήματα παρακάτω.
Στην παρούσα εισαγωγή πολύ περιληπτικά παρουσιάζω αυτά τα
έργα ως μία γενική βάση πάνω στην οποία θα στηθεί το οικοδόμημα
των δέκα μαθημάτων.
Κοινό και των δέκα βιβλίων είναι η υπόθεση που κάνουν ότι ο
άνθρωπος είναι πολιτικό «ζώο» ή κατά τον Αριστοτέλη [Πολιτικά,
1253a]: «ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῷον». Αν κάποιοι άνθρωποι
δεν είναι «ζώα», τότε είτε είναι θεοί (υπεράνθρωποι) είτε είναι
υπάνθρωποι. Οι άνθρωποι προτιμούν να ζουν σε «αγέλες» διότι (α)
θέλουν δικαιοσύνη η οποία δεν υπάρχει στα ζώα, όπως πρώτος
επεσήμανε ο Ησίοδος και (β) επιδιώκουν την ευδαιμονία, όπως λέει

ο Αριστοτέλης. Η καλύτερη «αγέλη» πολιτικών «ζώων» που
συστάθηκε ποτέ κατοικούσε στην αρχαία Αθήνα στο δεύτερο μισό
του πέμπτου προχριστιανικού αιώνα.
Πίνακας 1. Δέκα Σημαντικά Βιβλία Μελέτης της Δημοκρατίας
(με χρονολογική σειρά)
Συγγραφέας Έργο Χρονολογία
1 Ησίοδος Έργα και Ημέρες 8ος
αι. π.Χ.
2 Ηρόδοτος Ιστορίοις 5ος
αι. π.Χ.
3 Θουκυδίδης Πελοποννησιακός Πόλεμος 5ος
αι. π.Χ.
4 Πλάτων Πολιτεία 4ος
αι. π.Χ.
5 Ξενοφών Αθηναίων Πολιτεία 4ος
αι. π.Χ.
6 Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία 4ος
αι. π.Χ.
7 Πλούταρχος Παράλληλοι Βίοι 1ος
–2ος
αι. μ.Χ.
8 Μακιαβέλλι Ο Ηγεμόνας 1532
9 Mill Representative Government 1861
10 Ρόουλς A Theory of Justice 1971 (1999)
Γιατί επιλέχθηκαν αυτά τα βιβλία; Ο συγγραφέας είναι ο
«τύραννος» που αποφασίζει τι θα συμπεριλάβει και τι θα αποκλείσει.
Όπως και με τους πραγματικούς τυράννους έτσι και με τους
«τυράννους» της γνώσης και των βιβλίων πολλοί δεν είχαν καλό
τέλος και μπήκαν στο περιθώριο της ιστορίας· τόσο οι ίδιοι όσο και
τα έργα τους.
Ωστόσο, υπάρχουν «τύραννοι», των οποίων το έργο θαυμάζεται
και μελετάται ακόμη και σήμερα μετά από χιλιάδες χρόνια. Τέτοιοι
«τύραννοι» είναι, εκτός από αυτούς που αναφέρονται στον Πίνακα
1, οι: Χομπς (Λεβιάθαν), Λοκ (Δύο Πραγματείες Περί Κυβερνήσεως),
Ρουσσώ (Το Κοινωνικό Συμβόλαιο), Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ
Ένγκελς (Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο), Αλέξις ντε Τοκβίλ (Η
Δημοκρατία στην Αμερική) και πολλοί άλλοι.

Για όσους, όμως, ενδιαφέρονται για μια πιο γενική εισαγωγική
ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας μπορούν να ανατρέξουν σε
πάμπολλες πηγές. Στα ελληνικά έχουν κυκλοφορήσει, στην
εξαιρετική σειρά των Short Introduction του Oxford University
Press, μία σειρά από βιβλία που αφορούν τα μαθήματα του παρόντος
εγχειριδίου όπως: Δημοκρατία του Bernard Crick, Πολιτική Φιλοσοφία
του David Miller, Αναρχισμός του Colin Ward, Πολιτική του
Kenneth Minogue, κ.ά. Όλα αυτά τα βιβλία έχουν την πιο σημαντική
βιβλιογραφία.
Τα «ζώα» έχουν κοινές ανάγκες και οργανώνονται σε «αγέλες»
τις οποίες εξετάζουν η πολιτική επιστήμη και η πολιτική φιλοσοφία.
Οι διάφοροι τρόποι οργάνωσης των «αγελών» των πολιτικών
«ζώων» αποτελεί αντικείμενο της πολιτικής επιστήμης. Από την
άλλη μεριά, η πολιτική φιλοσοφία φτιάχνει τις ιδανικές «στάνες» και
τα τέλεια «μαντριά» όπου όλα τα «ζώα» θα ζούνε αρμονικά σε μία
δίκαιη πολιτεία και χωρίς να «τρώει» το ένα το άλλο. Πολλοί
πολιτικοί επιστήμονες το θεωρούν ανέφικτο. Επ’ αυτού ο μέγας
Αίσωπος μας δίδαξε πολλά. Γιατί πώς να το κάνουμε, αλλιώς
οργανώνεις πολιτικά τα «πρόβατα» κι αλλιώς τις «γάτες».
Διαφορετικά τα «μοσχάρια» και αλλιώς τα «γουρούνια».
Διαφορετική μεταχείριση θέλουν τα «άλογα» από τα «γαϊδούρια».
Και τι να πει κανείς για τις «αλεπούδες» και τους «λύκους»! Υπάρχει
ένα μόνο τέλειο «μαντρί»; Η απάντηση είναι όχι. Σε μία πολιτεία
«λύκων» δύσκολα μπορεί να αντέξει οποιοδήποτε «μαντρί» όσο
οργανωμένο κι αν είναι. Υπάρχουν πολλοί μοναχικοί λύκοι στη
φάρμα των ανθρωπόμορφων «ζώων».

Θα ήθελα να κάνω μία αναφορά στο πως διαβάζω πλέον τα
βιβλία. Όταν ήμουν μαθητής και φοιτητής με εντυπωσίαζαν όλα τα
βιβλία. Σχεδόν με έπειθαν με τα επιχειρήματά τους. Όσο μεγάλωνα
και αυξανόταν ο αριθμός των βιβλίων που διάβαζα λιγόστευαν τα
βιβλία που με έπειθαν. Τώρα πλέον είναι πολύ δύσκολο να
ενθουσιαστώ και με τα νέα και με τα παλιά βιβλία. Εντούτοις,
υπάρχει μία φωτεινή εξαίρεση: το βιβλίο Έργα και Ημέρες του
Ησιόδου.
Ο Ησίοδος αναφέρεται στη δικαιοσύνη που λείπει από την
πολιτεία του. Δωροφάγους αποκαλεί τους βασιλείς-δικαστές. Οι
κρίσεις των δικαστών ήταν ευαίσθητες στο «λάδωμα». Ένας που
τους «λάδωνε» ήταν και ο αδερφός του Ησιόδου, ο Πέρσης, για τον
οποίο έγραψε και το μνημειώδες διδακτικό του έπος για να τον
συνετίσει. Δυστυχώς, δεν γνωρίζουμε αν το πέτυχε. Μάλλον όχι.
Ο Ησίοδος επεσήμανε δύο πολιτικά προβλήματα που έχουν
μείνει ανεξίτηλα στο χρόνο και ακόμη περιμένουν τη λύση τους: τη
διαφθορά και την αδιαφορία. Το πρώτο αναφέρθηκε και αφορά τους
δωροφάγους δικαστές. Το δεύτερο αφορά την αποτροπή (ή τη
δυσκολία) του κόσμου να μετέχει στα κοινά όταν δεν έχει λύσει το
βασικό του οικονομικό πρόβλημα.
Ο Ησίοδος είχε την μεγαλύτερη επίδραση στο τι ακολούθησε
στην επιστήμη και την πρακτική της αρχαίας Ελλάδας. Οι αναφορές
στο έργο είναι διαχρονικές.
Πριν συνεχίσω με το δεύτερο βιβλίο του Πίνακα 1 που αφορά
τον Ηρόδοτο, θέλω να τον πληρώσω με το ίδιο νόμισμα, κάνοντας
μία παρέκβαση για να αναφερθώ στο Σόλωνα μιας και ιστορικά

προηγείται. Δεν έχουν μείνει πολλά από τις ελεγείες του Σόλωνα.
Αρκετές όμως για να εξαχθούν συμπεράσματα για τα πολιτικά
διδάγματα. Αν ο Ησίοδος ήταν ο πολιτικός φιλόσοφος που
οραματιζόταν μία ιδανική πολιτεία, ο Σόλων ήταν ο πολιτικός
επιστήμονας που ήθελε να φτιάξει μία καλύτερη «στάνη» για τα
«ζώα» της Αθήνας του έκτου προχριστιανικού αιώνα. Εκτεταμένες
αναφορές στον Σόλωνα κάνουν ο Αριστοτέλης και ο Πλούταρχος.
Ο Σόλων ήταν ένας από τους επτά Σοφούς της προσωκρατικής
Ελλάδος. Ήταν άνθρωπος της πράξης και της άμεσης συμμετοχής
στα κοινά. Πίστευε ότι μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, δηλαδή τους
ανθρώπους που απαρτίζουν την πολιτεία. Προσπάθησε να
δημοκρατικοποιήσει την αρχαία Αθήνα. Ωστόσο, οι Αθηναίοι προς
μεγάλη απογοήτευσή του ήθελαν «τύραννο» ο οποίος όμως
κυβέρνησε σύμφωνα με τους νόμους του.
Οι καινοτομίες του Σόλωνα ήταν οι περισσότερες, αν όχι όλες,
οικονομικές κι ανήκουν στο αντικείμενο της δημοσιονομικής και
νομισματικής πολιτικής ακόμη και εκείνες που αφορούν κοινωνικά
και οικογενειακά ζητήματα, όπως για παράδειγμα τις επίκληρες
κόρες που πολλοί γέροι τις παντρεύονταν για την περιουσία τους και
μόνο, χωρίς ωστόσο να μπορούν να τις ικανοποιήσουν σεξουαλικά.
Νομοθέτησε, ο Σόλων, ότι αν δεν υπάρχει συνεύρεση, τουλάχιστον
τρεις φορές το μήνα, η επίκληρη κόρη είχε το δικαίωμα να τον
απατήσει. Τι μεγαλειώδες που είναι η αναγνώριση από έναν σοφό
της υπεροχής του φυσικού-βιολογικού νόμου στον επαίσχυντο
ανθρώπινο νόμο. Δυστυχώς, αυτές οι νομοθετικές παρεμβάσεις

απετέλεσαν εξαίρεση στην καταγεγραμμένη ιστορία της
ανθρωπότητας.
Ο Σόλων νομοθέτησε τη «σεισάχθεια», αναδιοργάνωσε το
φορολογικό σύστημα με την καθιέρωση τεσσάρων οικονομικών
τάξεων που τους έδωσε κι ανάλογα πολιτικά δικαιώματα και
συνεπώς ισχύ. Επί Σόλωνα ίσχυσε αυτό που θα καθιερωνόταν ως
σύνθημα στην Αμερικανική Επανάσταση: καμία φορολόγηση χωρίς
αντιπροσώπευση. Τέλος, προέβη σε υποτίμηση του νομίσματος,
ελαφρύνοντας το βάρος όσων είχαν επιβαρυνθεί με χρέη.
Η περίπτωση του Σόλωνα μας διδάσκει ότι εκείνο που έχει
μεγαλύτερη σημασία δεν είναι το σύστημα αλλά ο «τύραννος». Οι
πολίτες και οι άρχοντες πρέπει να σέβονται τους νόμους, οι οποίοι
ωστόσο δεν θα πρέπει να αλλάζουν κατά το δοκούν σε τακτά χρονικά
διαστήματα. Στην περίπτωση του Σόλωνα, αυτό το χρονικό
διάστημα ήταν εκατονταετές. Σ’ όλα τα μαθήματα, όταν θα
αναφέρομαι στον Σόλωνα, θα εννοώ αυτή τη σταθερότητα των
νόμων ή την ψήφιση νόμων που συντάσσονται στο πλαίσιο του
γενικότερου καταστατικού χάρτη οργάνωσης της πολιτείας που
σήμερα το λέμε και σύνταγμα.
Δύο ιστορικοί του πέμπτου προχριστιανικού αιώνα αποτελούν
κατά τη γνώμη μου τους πυλώνες της γνώσης της σύγχρονης
πολιτικής θεωρίας και πρακτικής. Ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης
δικαίως διδάσκονται στα τμήματα πολιτικής επιστήμης και
φιλοσοφίας εκτός φυσικά από τα τμήματα ιστορίας.
Ο Ηρόδοτος μας έδωσε τη λέξη δημοκρατία ως ουσιαστικό και
ως ρήμα καθώς και τα τρία πολιτεύματα (μοναρχία, ολιγαρχία, και

δημοκρατία), όπως θα αναφέρω στο πρώτο μάθημα. Ο Θουκυδίδης
είναι αυτός που καθιέρωσε τον πολιτικό ρεαλισμό (κυνισμό) που ως
θέμα εξετάζεται στο έκτο μάθημα. Η θουκυδίδειος προσέγγιση
διαπερνά όλα τα μαθήματα και ήδη αναφέρθηκα σ’ αυτή στο
προοίμιο. Ακόμη μελετάται και σύγχρονες θεωρίες στηρίζονται στις
δικές του σκέψεις όπως η πρόσφατη θεωρία της «θουκυδίδειος
παγίδας».
Ο Πλάτων στην Πολιτεία εξετάζει το ίδιο θέμα που εξέτασε και
ο Ησίοδος, δηλαδή της δικαιοσύνης. Ο Πλάτων βάζει στο στόμα του
«αγενούς» και «αυθάδους» Θρασύμαχου (βλ. κεφ. ΧΧΙΙΙ) να λέει
πράγματα για τη δικαιοσύνη που ο «μειλίχιος» Σωκράτης και το
μεροληπτικό υπέρ αυτού ακροατήριο απορρίπτει.
Διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας την Πολιτεία δεν μπορώ παρά
να συμφωνήσω με τον Θρασύμαχο. Η δικαιοσύνη είναι το δίκαιο του
ισχυρότερου. Ποιος είναι ο ισχυρότερος; Ισχυρότερος δεν είναι ο
άρχοντας αλλά η κοινωνική ομάδα που στηρίζει τον άρχοντα όπως
ευφυώς μας επισημαίνει ο Μακιαβέλλι. Και τον στηρίζει στο βαθμό
που εφαρμόζει νόμους και λαμβάνει αποφάσεις που συμφέρουν τους
ισχυρότερους. Το τι νόμους συμφέρει την ισχυρή πολιτική ομάδα
εξαρτάται από το πολιτικό σύστημα και τη δυναμική που
αναπτύσσεται μέσα σε μία κοινωνία. Έτσι αυτό που βλέπει ο
Σωκράτης ως αντίφαση ότι ένας άρχοντας ή μία κοινωνικά ισχυρή
ομάδα αποδέχεται νόμους που είναι φαινομενικά σε βάρος τους να
μην είναι τόσο σε βάρος τους αν διακυβεύεται η μακροχρόνια
επιβίωση τους, σωματική και πολιτική.

Ο Σωκράτης δεν γνώριζε το πως θα εξελισσόταν η πολιτική
ιστορία του κόσμου. Ωστόσο, θα έπρεπε να γνωρίζει την εμπειρία
της Αθήνας επί Σόλωνα. Γιατί οι ισχυροί επί Σόλωνα δέχτηκαν τους
νόμους του που ήταν σε βάρος των οικονομικών τους συμφερόντων;
Επέλεξαν μεταξύ μιας βραχυχρόνιας ζημιάς και της μακροχρόνιας
επιβίωσής τους. Το περιγράφει με εξαιρετική σαφήνεια ο
Αριστοτέλης και αργότερα ο Πλούταρχος.
Ασυζητητί το τέλειο «μαντρί» παραμένει αυτό που έφτιαξε ο
Πλάτων. Όταν προσπάθησε να το κτίσει στις Συρακούσες τα «ζώα»
εκεί τον πούλησαν για δούλο. Τον ίδιο κίνδυνο έχουν διατρέξει ανά
τους αιώνες πολλοί φιλόσοφοι και πολιτικοί επιστήμονες
συμπεριλαμβανομένου και του Αριστοτέλη. Ένα τέτοιο, δικό μου
«μαντρί», περιέγραψα ήδη χωρίς να έχω ωστόσο καμία πρόθεση να
το εφαρμόσω. Το παρόν βιβλίο είναι ένα εγχειρίδιο κριτηρίων
κατασκευής τέτοιων «μαντριών» κυρίως το ένατο και δέκατο
μάθημα. Δεν φιλοδοξώ να γίνω πολιτικός μηχανικός (κατασκευαστής)
«μαντριών».
Στο Αθηναίων Πολιτεία ο Ξενοφών ανέπτυξε επιχειρήματα κατά
της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ταυτόχρονα ωστόσο την αποδέχεται
διότι οι Αθηναίοι την επέλεξαν [1.3]: «…καὶ περὶ τῆς Ἀθηναίων
πολιτείας, τὸν μὲν τρόπον οὐκ ἐπαινῶ: ἐπειδήπερ δ᾽ ἔδοξεν αὐτοῖς
δημοκρατεῖσθαι, εὖ μοι δοκοῦσι διασῴζεσθαι τὴν δημοκρατίαν
τούτῳ τῷ τρόπῳ χρώμενοι ᾧ ἐγὼ ἐπέδειξα».
Εκείνο που μου προκαλεί εντύπωση είναι η αναφορά για
δικαίωμα λόγου που είχαν οι ελεύθεροι, οι δούλοι, και οι μέτοικοι.
Και το θεωρεί αυτό εύλογο διότι [1.12]: «…δεῖται ἡ πόλις μετοίκων

διά τε τὸ πλῆθος τῶν τεχνῶν καὶ διὰ τὸ ναυτικόν: διὰ τοῦτο οὖν καὶ
τοῖς μετοίκοις εἰκότως τὴν ἰσηγορίαν ἐποιήσαμεν». Τους χρειαζόταν
τους μετοίκους η αρχαία Αθήνα, διότι ήταν τεχνίτες και ασχολούνταν
με το ναυτικό και γι’ αυτό δικαίως (εἰκότως) δόθηκε στους μετοίκους
η ελευθερία του λόγου (ἰσηγορίαν).
Ο Ξενοφών θίγει ένα άλλο θέμα αυτό της αργής απονομής της
δικαιοσύνης που ταλαιπωρούσε πολύ κόσμο διότι όλοι όσοι ανήκαν
στην Αθηναϊκή Συμμαχία έπρεπε να ταξιδέψουν στην Αθήνα για
δικαστικές τους υποθέσεις. Αυτό οφειλόταν σε μία σειρά από λόγους
[3.2]: (α) στο μεγάλο αριθμό των υποθέσεων όσο καμία άλλη πόλη
(β) στις πολλές αργίες όσες καμία άλλη πόλη (γ) στη χρονοτριβή της
βουλής και το πλήθος των καταγγελιών για κακοδιαχείριση όσες δεν
γίνονται σε καμία άλλη πόλη. Αν και ο Ξενοφών τα θεωρεί όλα αυτά
υπερβολές, επισημαίνει ότι πολλοί Αθηναίοι έχουν άδικα στερηθεί
των πολιτικών τους δικαιωμάτων.
Αναφέρθηκα ήδη πολλές φορές στον Αριστοτέλη και θα
αναφερθώ ξανά στα μαθήματα. Κανείς μαθητής της δημοκρατίας δεν
μπορεί να αποφύγει το διάβασμα των Πολιτικών του Αριστοτέλη.
Επέλεξα την Αθηναίων Πολιτεία διότι σ’ ένα εισαγωγικό εγχειρίδιο
θα πρέπει να δίνεται και ένα απτό παράδειγμα της ύπαρξης της
δημοκρατίας.
Ο Πλούταρχος στο πολύτομο βιβλίο του Παράλληλοι Βίοι
παρουσιάζει 23 ζεύγη βιογραφιών όπου συγκρίνει σημαντικές
ιστορικές προσωπικότητες Ελλήνων και Ρωμαίων σε ό,τι αφορά το
ήθος και το χαρακτήρα τους. Με δεδομένο ότι χάθηκαν τόσες
αρχαίες πηγές, το έργο του είναι ανεκτίμητο. Διαβάζεται σχετικά

εύκολα διότι εμπεριέχει ενδιαφέρουσες ιστορίες. Ιδιαιτέρως
συνιστάται να διαβαστεί ο βίος του Σόλωνα και του Περικλή. Από
αυτές αντλούνται πολλές πληροφορίες για τα μαθήματα παρακάτω.
Το επόμενο βιβλίο είναι Ο Ηγεμόνας του Μακιαβέλλι Είναι η
αποθέωση του ρεαλισμού. Ο ηγεμόνας πρέπει να έχει ευχαριστημένο
το λαό του και όχι τους ισχυρούς. Περισσότερα στο έκτο μάθημα
περί ρεαλισμού όπου αποκλειστικά βασίζεται στο έργο του
Μακιαβέλλι.
Ο Τζον Στιούαρτ Μιλ (1806-1873) είναι κατά τη γνώμη μου ο
σημαντικότερος διανοητής μετά τους αρχαίους Έλληνες κλασικούς.
Τα βιβλία του Αρχές Πολιτικής Οικονομίας (Principles of Political
Economy), Δοκίμιο περί Ελευθερίας (Essay on Liberty) και Σκέψεις
για την Αντιπροσωπευτική Κυβέρνηση (Considerations of
Representative Government) αποτελούν σημαντικά έργα. Το
τελευταίο βιβλίο είναι πιο κοντά σ’ αυτό που επιχειρείται εδώ και
διαπερνά όλα τα μαθήματα του παρόντος εγχειριδίου. Αποτελεί δε
τον πυλώνα του όγδοου και δέκατου μαθήματος. Ο Μιλ πίστευε ότι
δημοκρατία χωρίς παιδεία δεν γίνεται. Και όσοι μετέχουν θα πρέπει
να κατέχουν. Και αν δεν κατέχουν τις γνώσεις, να μην μετέχουν.
Το τελευταίο βιβλίο είναι ένα του εικοστού αιώνα το οποίο έλαβε
μεγάλη δημοσιότητα. Η Θεωρία της Δικαιοσύνης του Τζον Ρόουλς
επισημαίνει ότι το πρόβλημα δεν είναι η αποδοχή της δικαιοσύνης
διότι όλοι οι δημότες την αποδέχονται ως «ουσία». Οι διαμάχες
αφορούν στο τι είναι δίκαιο και ποιες αρχές πρέπει να διέπουν την
«ύπαρξή» της. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζει τις αρχές της

δικαιοσύνης που σχηματικά δίνονται στον Πίνακα 2 οι οποίες
εξετάζονται και αναφέρονται στα παρακάτω μαθήματα.
Η δίκαιη κοινωνία προσφέρει σε όλους βασικές ελευθερίες,
δικαίωμα στην κατάληψη αξιωμάτων με βάση την αρχή της ίσης
πρόσβασης, και οι εισοδηματικές διαφορές δικαιολογούνται όταν
χρησιμοποιούνται για να βοηθήσουν τα ασθενέστερα μέλη της
πολιτείας. Η αδικία μπορεί να γίνει αποδεκτή μόνο αν είναι αναγκαία
για να αποφευχθεί μία μεγαλύτερη αδικία. Η θεωρία του είναι μία
θεωρία κοινωνικού συμβολαίου: οι δημότες μετέχουν και
αποδέχονται τους περιορισμούς που θέτει η πολιτεία διότι τα οφέλη
της «αγέλης» είναι μεγαλύτερα από τα κόστη του μοναχικού λύκου.
Πίνακας 2. Πρόσβαση και Πλεονέκτημα
Ισότητα στην
Πρόσβαση
Πλεονέκτημα για Όλους
Αρχή της
Αποδοτικότητας
Αρχή της
Διαφορετικότητας
Ανοικτή για Άξιους
Σύστημα Φυσικής
Ελευθερίας
Φυσική Αριστοκρατία
Δίκαια Ελεύθερη Ισότητα Δημοκρατική Ισότητα
Πηγή: Rawls [1999 (1971), σελ. 57].
Συνιστάται στους αναγνώστες-μαθητές να αρχίσουν να διαβάζουν
αυτά τα βιβλία με τη χρονολογική σειρά που παρουσιάζονται στον
Πίνακα 1. Αυτό μπορεί να γίνει και παράλληλα με τα μαθήματα που
ακολουθούν. Όπως ήδη ανέφερα, υπάρχουν σημαντικά βιβλία που
άφησα απ’ έξω λόγω του περιορισμού των 101
βιβλίων που
αποφάσισα να συμπεριλάβω.

Πρώτο Μάθημα
Δήμος
Η λέξη δημοκρατία συναντάται για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο.
Ωστόσο, οι δύο λέξεις που την απαρτίζουν είχαν ήδη καταγραφεί στα
Ομηρικά Έπη. Μάλιστα, στην Ιλιάδα (Ραψωδία Α’, στ. 231)
χρησιμοποιείται ο όρος «δημοβόρος». Ο Ησίοδος χρησιμοποιεί τη
λέξη δήμος ακριβώς όπως τη χρησιμοποιούμε και εμείς σήμερα. Η
λέξη δήμος αφορά τόσο τον χώρο (αγορά) όσο και μία ομάδα
ατόμων. Με την έννοια της ομάδας εξετάζεται στο παρόν μάθημα.
Η δεύτερη λέξη «κράτος» συναντάται στον Όμηρο είτε ως
ουσιαστικό κραταιίς (ισχυρή δύναμη) είτε ως ρήμα κρατέω (άρχω,
κατέχω εξουσία, κυβερνώ). Το κράτος εξετάζεται στο πέμπτο
μάθημα.
Ετυμολογικά η σύνθετη λέξη «δημοκρατία» θα μπορούσε
εύστοχα να αποδοθεί με τη φράση του Λουδοβίκου του 14ου
ότι το
«κράτος είμαι εγώ», αντικαθιστώντας το «εγώ» με το «δήμο». Στη
δημοκρατία, το «κράτος» είναι ο «δήμος».

Η λέξη «δημοκρατία» απαντάται και ως ρήμα στην παθητική
φωνή: «δημοκρατέομαι» ή «δημοκρατούμαι». Όποιος ζει σε μία
δημοκρατία, θέλοντας και μη, δημοκρατείται. Ως ρήμα το αναφέρει
ο Ηρόδοτος και ακολούθησαν μετά ο Θουκυδίδης κι ο Αριστοφάνης.
Τι είναι λοιπόν δημοκρατία; Το αποκαλύπτει η ίδια η λέξη: ο
δήμος είναι κραταιός ή ο δήμος κρατέει. Αν συμβαίνει αυτό, τότε
έχουμε δημοκρατία. Αλλά σε τι συνίσταται ο δήμος; Στο παρόν
μάθημα εξετάζεται ο «δήμος». Χωρίς δήμο δεν υπάρχει κράτος και
συνεπώς δεν υπάρχει δημοκρατία.
Η έννοια του δήμου συγχέεται μ’ αυτήν του «λαού» και του
«όχλου» οι οποίες κι αυτές αναφέρονται από τον Όμηρο. Μάλιστα,
οι δύο αυτές λέξεις συναντώνται και ως σύνθετες: «λαοκρατία» και
«οχλοκρατία».
Δημότης είναι το άτομο που ανήκει σε μία ομάδα που αποσκοπεί
στην επίτευξη κάποιου σκοπού. Για παράδειγμα, είμαι δημότης
Αθηναίων και μετέχω στα κοινά για να εξασφαλιστεί το κοινό αγαθό
μιας καθαρής πόλης.
Οι δημότες υπάρχουν και χωρίς το χώρο, λ.χ. όσοι μένουν στην
Αθήνα και χωρίς τη λεγόμενη πολιτογράφηση, π.χ. όσοι έχουν το
δικαίωμα του δημότη στην πόλη της Αθήνας. Πολύ πιθανόν
ιστορικά, η συγκρότηση δημοτών να ξεκίνησε χωρίς αναφορά σε
χώρο και πολιτογράφηση.
Δεν γνωρίζουμε το πως ξεκίνησε η δημοκρατική διαδικασία
αλλά ας μου επιτραπεί να δώσω μία δική μου εκδοχή. Ξεκινάω με
την παραδοχή ότι η δημοκρατία χρειάζεται συνάθροιση ατόμων.
Ιστορικά η μόνη σκοπιμότητα για να γίνει μία τέτοια συνάθροιση

ήταν στρατιωτική και πολύ πιθανόν μέσα στο πλαίσιο πειρατείας και
ληστείας που από παλιά υπήρχε στην Ελλάδα [βλ. Θουκυδίδης,
Πελοποννησιακός Πόλεμος].
Η διαχείριση του οίκου που τόσο εύστοχα περιγράφει ο Ησίοδος
δεν απαιτεί δημοκρατία. Το αντίθετο απαιτεί ιεραρχία. Οι ληστές και
οι πειρατές ήταν οι «δημότες» του «δήμου» της πειρατείας και της
ληστείας. Πολύ πιθανόν να συνδέονταν και με δεσμούς αίματος.
Ωστόσο, τους έδενε περισσότερο η επίτευξη κοινού σκοπού που δεν
είχε γεωγραφική ή πολιτική υπόσταση.
Φυσικά τα ίδια χαρακτηριστικά είχε κι ένας τακτικός στρατός.
Μάλιστα στην Αθήνα επί Δράκοντα το δικαίωμα του μετέχειν το
έφεραν μόνο όσοι ήταν ικανοί να φέρουν όπλα, «….ἀπεδέδοτο μὲν
ἡ πολιτεία τοῖς ὅπλα παρεχομένοις». [Αριστοτέλης, Αθηναίων
Πολιτεία, IV]. Προφανώς, θα νομιμοποιήθηκε μία ήδη επικρατούσα
κατάσταση.
Οι στρατοί είναι αργόσχολες ομάδες «δημοτών». Έχουν
απέραντο ελεύθερο χρόνο με φυσικό επακόλουθο την ανάπτυξη
συζητήσεων μεταξύ των «δημοτών» κάποιες από τις οποίες θα
αφορούσαν και το «δήμο» τους. Ανεξάρτητα από την ομοιογένεια
των «δημοτών» είμαι πεπεισμένος ότι για κάποια θέματα θα υπήρχαν
διαφορετικές απόψεις και γνώμες και η ομοφωνία δεν θα ήταν
εφικτή. Η διαφωνία σ’ έναν τέτοιο «δήμο» ήταν πολύ σημαντική διότι
επηρέαζε το αποτέλεσμα της κοινής τους δράσης. Αλλιώς πολεμάς
όταν ομοφωνείς με το σκοπό και τα μέσα και αλλιώς όταν διαφωνείς.
Το πιο απτό ιστορικό-μυθολογικό παράδειγμα δίνεται στην Ιλιάδα
όπου από την Α’ κιόλας Ραψωδία έχουμε συνάξεις του στρατού των

Ελλήνων που αναφέρεται μάλιστα ως λαός χωρίς να
αντιπροσωπεύουν χώρο και πολιτικά δικαιώματα.
Σε μία πρώτη φάση της δημοκρατικής διαδικασίας απαιτούνταν
ομοφωνία ή συναίνεση των παρόντων που ίσως να επιτυγχάνονταν
και με την αποχώρηση των διαφωνούντων. Ακόμη και σήμερα
δημότες ψηφίζουν με τα πόδια τους όταν αποτελούν μέρος της
μειοψηφίας και καλούνται να πληρώσουν φόρους [βλ. Tiebout
(1956)]. Οι ΗΠΑ κτίστηκαν εν μέρει από τις μαζικές μεταναστεύσεις
πληθυσμών που αναζητούσαν μία ελεύθερη περιοχή που θα τους
επέτρεπε να κτίσουν την πολιτεία που επιθυμούσαν.
Ίσως κάπως έτσι να ξεκίνησε η δημοκρατία. Από το να ψηφίζουν
με τα πόδια και να διαλύονται οι «δήμοι», έκαναν μία συμφωνία να
ψηφίζουν δια βοής ή σηκώνοντας τα χέρια ή μετακινούμενοι σ’ ένα
συγκεκριμένο μέρος στο χώρο συνάθροισής τους κι αυτή η αρχή να
γίνεται αποδεκτή απ’ όλους κάτι σαν ένα κοινωνικό συμβόλαιο των
Hugo Grotius (1625), Thomas Hobbes (1651), Samuel Von
Pufendorf (1673), John Locke (1689), Jean-Jacques Rousseau
(1762), Immanuel Kant (1790, 1788, 1781) και πιο πρόσφατα του
John Rawls (1971).
Πώς διαφέρουν οι δημότες από τον λαό και τον όχλο; Από την
αρχαιότητα οι όροι αυτοί είχαν την ίδια σημερινή έννοια και με τη
βοήθεια του Σχήματος 1.1 θα ξεκαθαριστούν. Οι δημότες έχουν το
δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά (βλ. τρίτο μάθημα). Οι δημότες μαζί
με όλους εκείνους που δεν έχουν αυτό το δικαίωμα αποτελούν τον
λαό. Σε όρους δημογραφίας, ο λαός μιας περιοχής αποτελείται από
όλους τους κατοίκους της.

Σχήμα 1.1. Δημότες, Λαός και Όχλος
Στην αρχαία Αθήνα δημότες ήταν μόνο άνδρες μιας συγκεκριμένης
ηλικίας των οποίων και οι δύο γονείς ήταν Αθηναίοι. Ο λαός
αποτελούνταν από τους δημότες, τις γυναίκες, τα παιδιά, τους
μέτοικους και τους δούλους. Στην εποχή του Σόλωνα, οι δημότες
διαχωρίζονταν από τον λαό με οικονομικά κριτήρια που αργότερα
καταργήθηκαν. Σήμερα, η Σιγκαπούρη αποτελεί παράδειγμα
κράτους πόλης με λίγους δημότες και πολύ λαό.
Ο όχλος είναι μέρος του λαού. Έχει τα ίδια χαρακτηριστικά
αμετάβλητα από την αρχαιότητα. Ο όρος χρησιμοποιείται υποτιμητικά
για μία ασύντακτη και αμόρφωτη μάζα ατόμων που
συμπεριφέρονται ως ζώα.
Δημότες
Λαός
Λαός
Διαχωρισμός όχλου
και λαού
Διαχωρισμός όχλου
και λαού

Πάντως, κάθε επανάσταση και εξέγερση εμπεριέχει και
απείθαρχες-ανεξέλεγκτες συμπεριφορές όχλου. Το αριθμητικό
μέγεθος του όχλου (η θέση της κάθετης γραμμής στο Σχήμα 1.1) δεν
είναι σταθερό και εξαρτάται από τις επικρατούσες συνθήκες που
προσδιορίζει το ποσοστό του λαού που γίνεται όχλος και «οχλέει»
κατά τον Ηρόδοτο.
Αν η δημοκρατία ή οποιοδήποτε άλλο σύστημα πολιτικής
εξουσίας έχει καλούς (δίκαιους) ηγέτες, τότε η ενόχληση του όχλου
εξανεμίζεται. Η ηγεσία θα εξεταστεί στο επόμενο μάθημα.

Δεύτερο Μάθημα
Ηγεσία
Δήμος χωρίς ηγεσία δεν γίνεται. Στην Πολιτεία, ο Πλάτων
αναγνωρίζει ότι όπου υπάρχει δήμος υπάρχουν κι άρχοντες: [463a]:
«…Τί οὖν; ἔστι μέν που καὶ ἐν ταῖς ἄλλαις πόλεσιν ἄρχοντές τε καὶ
δῆμος, ἔστι δὲ καὶ ἐν ταύτῃ; ῎Εστι».
Η συζήτηση πλέον αφορά την ποιότητα της ηγεσίας και όχι την
αναγκαιότητα των ηγετών. Ο ηγέτης δοκιμάζεται πάντοτε στην
πράξη: «η αρχή άνδρα δείκνυσι». Τι σημαίνει ποιότητα ηγεσίας;
Πρώτιστα ο ηγέτης πρέπει να αποδίδει δικαιοσύνη, εφαρμόζοντας
τους νόμους. Ο Ησίοδος τους λέει δωροφάγους τους κακούς ηγέτες.
Ποιους νόμους; Τους αναφέρει ο Θρασύμαχος στην Πολιτεία του
Πλάτωνα [338c]: «…φημὶ γὰρ ἐγὼ εἶναι τὸ δίκαιον οὐκ ἄλλο τι ἢ τὸ
τοῦ κρείττονος συμφέρον».
Δικαιοσύνη είναι το δίκαιο του ισχυρότερου αλλά σε μία
δημοκρατία ο ισχυρότερος είναι ο δήμος. Αυτός φτιάχνει τους
νόμους ακόμη κι αν εμπιστεύεται έναν Σόλωνα για να τους συντάξει.

Αν η διάκριση μεταξύ καλού και κακού ηγέτη εστιάζεται στην
εφαρμογή των νόμων, τότε το πολίτευμα δεν διαδραματίζει κανέναν
απολύτως ρόλο. Σε οποιοδήποτε πολίτευμα μπορεί να ηγηθούν καλοί
και κακοί. Ο Πίνακας 2.1 απεικονίζει έξι πολιτεύματα.
Πίνακας 2.1. Ποιότητα Ηγεσίας και Πολιτεύματα
Αριθμός
Ηγεσία Ένας Λίγοι Πολλοί
Καλή Βασιλεία Αριστοκρατία Δημοκρατία
Κακή Τυραννία Ολιγαρχία Οχλοκρατία
Ο Σωκράτης αναγνώριζε ότι η πολιτεία πρέπει να έχει ηγέτες με
ικανότητα, γνώσεις, κι αρετή. Η δημοκρατία των Σωκράτηδων θα
αποφάσιζε ομόφωνα ν’ αναθέσει την ηγεσία σ’ εκείνους τους
δημότες οι οποίοι είναι άριστοι γι’ αυτή τη δουλειά.
Ποια είναι η δουλειά τους; Να αποφασίζουν και να υλοποιούν
ότι είναι το καλύτερο για την πόλη. Κάτι τέτοιο συνέβη επί εποχής
Σόλωνα στην Αθήνα. Όπως λέει ο Αριστοτέλης στην Αθηναίων
Πολιτεία [V]: «Τοιαύτης δὲ τῆς τάξεως οὔσης ἐν τῇ πολιτείᾳ, καὶ τῶν
πολλῶν δουλευόντων τοῖς ὀλίγοις, ἀντέστη τοῖς γνωρίμοις ὁ δῆμος.
ἰσχυρᾶς δὲ τῆς στάσεως οὔσης καὶ πολὺν χρόνον ἀντικαθημένων
ἀλλήλοις, εἵλοντο κοινῇ διαλλακτὴν καὶ ἄρχοντα Σόλωνα».
Κάτω από την πίεση του λαού (ή και όχλου) ανέθεσαν στον
Σόλωνα να αποφασίσει γι’ όλους τους Αθηναίους. Οι νόμοι του
Σόλωνα έγιναν αποδεκτοί ασυζητητί.
Συνεπώς, ο αριθμός των δημοτών δεν έχει καμία σημασία όσο
έχει η ηγεσία. Ο άρχοντας αποφασίζει για τους δημότες αφού οι ίδιοι

οι δημότες αναγνώρισαν την αδυναμία τους να αποφασίσουν για
θέματα που απαιτούσαν ικανότητα, γνώση και αρετή.
Ακόμη και ένας τύραννος μπορεί να γίνει αποδεκτός αν άρχει
σύμφωνα με τους νόμους. Κάτι τέτοιο συνέβη και στην ίδια την
Αθήνα μετά τον Σόλωνα. Ο Πεισίστρατος κατέλυσε τη δημοκρατία
αλλά κυβέρνησε σύμφωνα με τους νόμους του Σόλωνα και συνεπώς
δίκαια. Ήταν μεν ενός ανδρός αρχή αλλά φαίνεται ότι είχε γίνει
αποδεκτός από την πλειονότητα των Αθηναίων, κυρίως των φτωχών.
Κάτι που δεν το συνέχισαν οι δύο του γιοί που δεν είχαν και το
καλύτερο τέλος.
Ο Περικλής εκλεγόταν ενιαύσια για τρεις δεκαετίες στην Αθήνα
της ακμής της δημοκρατίας σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που ο
Θουκυδίδης αναφέρει ότι ήταν ενός ανδρός αρχή [2.65]: «…ἐγίγνετό
τε λόγῳ μὲν δημοκρατία, ἔργῳ δὲ ὑπὸ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή».
Το παράδειγμα του Περικλή αναδεικνύει ότι σε μία ιδανική
δημοκρατική κοινωνία ένας μπορεί ν’ αποφασίζει ή να πείθει.
Οτιδήποτε άλλο είναι υποδεέστερο.
Ο ηγέτης θα πρέπει να έχει αποκτήσει αυτά που ο Πιττακός έλεγε
ότι είναι άφθαρτα στο χρόνο [βλ. Στοβαίος Επτά Σοφοί, 3.1.172ε]:
«Κτῆσαι ἀίδια· εὐσέβειαν, παιδείαν, σωφροσύνην, φρόνησιν,
ἀλήθειαν, πίστιν, ἐμπειρίαν, ἐπιδεξιότητα, ἑταιρείαν, ἐπιμέλειαν,
οἰκονομίαν, τέχνην».
Η ποιότητα του ηγέτη κάνει το σύστημα να φαίνεται καλό ή
κακό. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα όπου η σύγχρονη δημοκρατία
ανέδειξε ηγέτες που ήταν άριστοι και ηγέτες που όχλησαν ουκ
ολίγους, εντός και εκτός των κρατών τους, όπως μαρτυρεί η

Η Δημοκρατία σε Δέκα Μαθήματα

Η Δημοκρατία σε Δέκα Μαθήματα

Recommended

Recommended

More Related Content

Featured

Featured (20)

Η Δημοκρατία σε Δέκα Μαθήματα