4. ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ
ßÑßRËßRÈ ÙÀQQÛÍÄÀ
Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà
àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí
Óíèâårñèòåòèíèí gþçÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí
ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ qÿäÿr èìàíè, åëìè
âÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí
òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷
áèr åëìè hÿqèqÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû gþñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí qàíëû
èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàqÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè
âàr.
Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ qàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêè
ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ hþrìÿò ÿëàìÿòè îëàràq ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿê
ìÿqñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Rÿñóëóëëàhûí
ìþhöröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç qàáûüûíà âóróëìàñûíûí
ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ìþhör Qóràíè-
Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ
ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà
Qóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ
ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ qàrøû
éþíÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàq ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr.
Çîõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí ìþhörö áó ñîíóíúó ñþçö
ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá.
Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿqñÿä Qóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê,
áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí
ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâq åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê
ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèqàòëàrûíû hÿr êÿñÿ gþñòÿrìÿêäèr.
Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Árèòàíèéàäàí
Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîqîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà,
Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëqàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿrèíÿ qÿäÿr
äöíéàíûí ÿêñÿr þëêÿëÿrèíäÿ ìàràqëà qàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór.
Èígèëèñ, ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóqàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ,
áîøíàê, óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíqàë, áîëqàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè
äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràqëà
èçëÿíèr.
Äöíéàíûí äþrä áèr òÿrÿôèíäÿ áþéöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèqqÿòÿëàéèq
ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà þç èìàíûíû
êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ
îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó,

5. hÿéàòè hÿqèqÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèqè èçàhûíû äÿrhàë gþrör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr áèr
êÿñÿ òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår qîéìàìàq
âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ
îíëàrûí öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè,
áàøqà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë.
Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàrëûq öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr,
÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû ÷öröêäör.
Äþâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè
äöøöíúÿ íþqòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó
õöñóñèééÿòëÿr Qóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí
gþçÿëëèêëÿrèíäÿí qàéíàqëàíûr.
Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ gþrÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí
hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøqà áó ÿñÿrëÿr íÿør
åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè qàçàíú göäöëìör.
Áó hÿqèqÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû
îíëàrà gþrìÿäèéèíè gþrìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá
îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr.
Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàq ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè qàrûøäûràí,
ôèêèrëÿrèíèí qàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí
qàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí
êèòàáëàrû éàéìàq éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàq. Èìàíû
õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö gþñòÿrìÿéÿ éþíÿëìèø
êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè
îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿqñÿäèíèí
äèíñèçëèéè àràäàí qàëäûrìàqäàí âÿ Qóràí ÿõëàqûíû éàéìàqäàí èáàrÿò îëäóüóíó,
áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿqèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí
gþröíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè qÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó qÿòè øÿêèëäÿ
éÿqèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàq ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí,
ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà
hàêèìèééÿòèäèr.
Áóíëàräàí qóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá
åäèëìÿñè, èìàíè hÿqèqÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Qóràí ÿõëàqûíûí
èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû
hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç qîéìàq èñòÿéÿíëÿrèí
íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàq áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí qÿäÿr ñörÿòëè âÿ
òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿqäèräÿ ÷îõ gåú îëà
áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèr âÿçèôÿíè þç öçÿrèíÿ gþòörìöø
Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Qóràíäà
áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóq âÿ ÿäàëÿòÿ, gþçÿëëèê âÿ
õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàqäà áèr âàñèòÿ îëàúàq.

6. ÎÕÓÚÓÉÀ
Áó êèòàáäà âÿ äègÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí þçöíö
äîüróëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí
ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ
òÿëèìëÿräÿí èáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí
âàrëûüûíû èíêàr åäÿí äàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûí þç
èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà gþrÿ äÿ
áó íÿçÿrèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèqqÿòÿ ÷àòäûrìàq
÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíó èíñàíëàrà ÷àòäûrìàq èñÿ äàhà âàúèáäèr.
Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè
îëàúàq. Áóíà gþrÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà qûñà äà îëñà éår
àéûrìàüû ìÿqñÿäÿóéüóí áèëèrèê.
Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí
è÷èíäÿêèëÿrëÿ ÿëàqÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ìþâçóëàr
Qóràí àéÿëÿrè èøûüûíäà èçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè þérÿíìÿéÿ
âÿ îíëàrà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí
ìÿñÿëÿëÿr èñÿ îõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèr øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàq
øÿêèëäÿ à÷ûqëàíûr.
Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7
éàøäàí 70 éàøà qÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí
åäèr. Áåëÿ òÿñèrëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ
îõóíór. Ùÿòòà äèíè rÿää åòìÿê ôèêrèíäÿ qÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà
gþñòÿrèëÿí hÿqèqÿòëÿräÿí òÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèí äîüróëóüóíó èíêàr
åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì
äÿ qàrøûëûqëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿ ràhàò îõóìàq ìöìêöíäör. Áó
êèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr qróï îõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ
îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿ áèr-áèrè èëÿ áþëöøìÿñè
ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàq.
Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràq Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí
òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèr. Çöíêè
ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàrûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè
ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ göúëöäör. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí
ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëè öñóëëàräàí áèrè äÿ áó êèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû
òÿøâèq åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàqäûr.
Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç qàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí
ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ
àëàí hÿr áèr àäàì éóõàrûäà qåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè þçöíäÿ òîïëàéàí
âÿ îõóìàqäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ
ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó gþrÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì
äÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä
îëàúàq.
Áàøqà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô qÿíàÿòëÿrèíÿ,
øöáhÿëè ìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöqÿääÿñëÿrÿ qàrøû ëàçûì îëàí
ÿäÿá âÿ hþrìÿòÿ äèqqÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè
éàçûëàrà âÿ äègÿr ÷àòûøìàçëûqëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

7. ÈÍÑÀÍ
ÌÞÚÖÇßÑÈ

8. Ýèðèø: èíñàí îðãàíèçìèíÿ
ãûñàìöääÿòëè ñÿéàhÿò

9. Á
ó êèòàáäà èíñàí îðãàíèçìèíäÿêè áÿçè ñèñòåìëÿðèí íåúÿ ôÿà-
ëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíäÿí áÿhñ åäèëèð, áó ñèñòåìëÿðèí hèññÿ-
ëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð âåðèëèð. Ëàêèí èíñàí îðãàíèçìè èëÿ
áàüëû éàçûëìûø áèð ÷îõ êèòàáëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã áó êèòàáäà òåç-
òåç âóðüóëàíàí áÿçè ìöhöì ìÿãàìëàð âàð. Áóðàäà ìÿëóìàòëàð ìö-
ôÿññÿë øÿêèëäÿ òÿäãèã åäèëèð, èíñàí îðãàíèçìèíèí hÿð áèð ìèë-
ëèìåòðèíäÿêè èíúÿ ãóðóëóøà íÿçÿð éåòèðèëèð, îðãàíèçìèí ÿí èí-
úÿ éåðëÿðèíäÿ ìþúöçÿëè ïðîñåñëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿí höúåéðÿëÿð, òî-
õóìàëàð, ìîëåêóëëàð âÿ èôðàçàòëàð þí ïëàíà ÷ÿêèëèð.
Áóíäàí ÿëàâÿ, êèòàáäà éåðè ýÿëäèêúÿ áó ìþâçóëàðëà áàüëû òåõ-
íèêè ìÿëóìàòëàð äà âåðèëèð. Áóðàäàêû ìÿãñÿä èíñàíûí þç îðãà-
íèçìèíäÿêè ìöðÿêêÿá ãóðóëóøó äàhà éàõøû äÿðê åòìÿñèíè òÿìèí
åòìÿê, èíñàíûí þç îðãàíèçìèíäÿ áàø âåðÿí ïðîñåñëÿðÿ àäè áèð
øåé êèìè éàíàøìàìàñûíû, îõóúóíó äÿðèíäÿí äöøöíìÿéÿ òÿøâèã åò-
ìÿêäèð.
Áóíóí ö÷öí êèòàáû îõóéàðêÿí hÿð øåéäÿí ÿââÿë þç îðãàíèçìè-
íèç äàõèëèíäÿ ñÿéàhÿòÿ ÷ûõäûüûíûçû òÿñÿââöð åäèí. Áó ñÿôÿð ÿñ-
íàñûíäà ñèçè àüëàñûüìàç ñöðïðèçëÿð ýþçëÿéèð. Öðÿéèíèçèí è÷èí-
äÿ áèð ýåíåðàòîðóí îëäóüóíó, áó ýåíåðàòîð ñûðàäàí ÷ûõäûüû çà-
ìàí åhòèéàò ýåíåðàòîðóí èøÿ äöøäöéöíö ýþðÿúÿêñèíèç. Íàçèê áà-
üûðñàüûíûçäà îëàí höúåéðÿëÿðèí ãàðøûëàðûíäàí êå÷ÿí éöçëÿðëÿ
ìöõòÿëèô ìàääÿ àðàñûíäàí äÿìèð àòîìóíó òàíûéà áèëìÿñèíèí âÿ
îíó òóòìàñûíûí øàhèäè îëàúàãñûíûç. Áàø íàhèéÿíèçäÿ îëàí hîð-
ìîíàë áèð òîõóìàäàí èôðàç îëóíàí hîðìîí ìîëåêóëóíóí óçóí ñÿ-
ôÿðäÿí ñîíðà ÷îõ óçàã ìÿñàôÿäÿ îëàí hÿäÿôèíÿ (ìÿñÿëÿí, áþéðÿ-
éèíèçÿ) ÷àòäûüûíû âÿ áóðàäàêû höúåéðÿëÿðÿ íÿ åòìÿê ëàçûì ýÿë-
äèéèíè ÿìð åòìÿñèíè ýþðÿúÿêñèíèç. Áó ñÿôÿð çàìàíû äîüóëäóüó-
íóç ýöíäÿí åòèáàðÿí "ìÿíèì áÿäÿíèì", "ìÿíÿ ìÿõñóñ" äåéÿ ñàhèá
îëäóüóíóç þç îðãàíèçìèíèçäÿ äÿðèíèçèí áèð íå÷ÿ ìèëëèìåòð àë-
òûíäàí áàøëàéàðàã äÿðèíëèêëÿðÿ ãÿäÿð hÿð áèð íþãòÿäÿ áàø âå-
ðÿí ìþúöçÿëè hàäèñÿëÿðèí øàhèäè îëàúàãñûíûç.
Èíñàí îðãàíèçìè îíà áó áàõûø áóúàüûíäàí íÿçÿð ñàëàíäà þç
è÷èíäÿ áàøãà áèð "àëÿì", áàøãà áèð "øÿhÿð" êèìèäèð. Áó øÿhÿ-
ðèí è÷èíäÿ ðàáèòÿ êàíàëëàðû, êîììóíèêàñèéà âÿ èíôðàñòðóêòóð ñèñ-
òåìè, áèíàëàð, ôàáðèêëÿð, ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ îëàí òåõíîëîýèéà-
éà ìàëèê úèhàçëàð, ýþçëÿìÿäèéèíèç hàëäà øöóð íöìàéèø åòäèðÿí,
þç ñàhÿñèíäÿ óñòàëàøìûø ìöòÿõÿññèñëÿð (höúåéðÿëÿð, hîðìîíëàð,
èôðàçàò òîõóìàëàðû), òàì òÿúhèçàòëû ÿñýÿðëÿð âÿ áèð ÷îõ áàøãà
øåéëÿð âàð. Öñòÿëèê áó "àëÿì" éàëíûç ñèçèí áÿäÿíèíèçèí è÷èíäÿ
9

10. äåéèë. ßòðàôûíûçäà ýþðäöéöíöç hÿð áèð èíñàí, àíàíûç, àòàíûç,
ãàðäàøûíûç, äîñòëàðûíûç, èø éîëäàøëàðûíûç, êö÷ÿäÿ éàíûíäàí
êå÷äèéèíèç èíñàíëàð, òåëåâèçîðäà èçëÿäèéèíèç àêòéîðëàð, ãûñà-
ñû, hàçûðäà éåð öçöíäÿ éàøàéàí ìèëéàðäëàðëà èíñàí áó ìþúöçÿëè
"àëÿì"ÿ ñàhèáäèð. Åéíèëÿ éöçëÿðëÿ, ìèíëÿðëÿ èë áóíäàí ÿââÿë
éàøàìûø îëàí, ìèëàääàí ÿââÿëêè äþâðëÿðäÿ éåð öçöíäÿ îëìóø,
hÿòòà èëê èíñàíûí âàðëûüûíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð éàøàìûø áöòöí
èíñàíëàð hÿìèí ãöñóðñóç "àëÿì"ÿ ñàhèá èäèëÿð. Áó ýöí îëäóüó
êèìè ãÿäèì äþâðëÿðäÿ éàøàìûø èíñàíëàðûí îðãàíèçìèíäÿ äÿ ãö-
ñóðñóç ñèñòåìëÿð, øöóð ÿëàìÿòëÿðè íöìàéèø åòäèðÿí òðèëéîíëàð-
ëà höúåéðÿëÿð, ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê ìåõàíèçìèíÿ ñàhèá îëàí èô-
ðàçàò òîõóìàëàðû, èíêèøàô åòìèø öñòöí òåõíîëîýèéàéà ìàëèê îð-
ãàíëàðû âàð èäè.
Áó êè÷èê "àëÿì" è÷èíäÿ áàø âåðÿí hàäèñÿëÿð hàããûíäà äö-
øöíìÿê âÿ îíëàðû áó øÿêèëäÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ÷îõ ÿhÿìèééÿò-
ëèäèð. ×öíêè áóíó äöøöíìÿéÿ áàøëàéàí èíñàí áþéöê áèð òèëñèì-
äÿí õèëàñ îëìàãäà èëê àääûìû àòìûø îëàúàã. Þç îðãàíèçìèíäÿ
(ìÿñÿëÿí, þç öðÿéèíäÿ) ìþâúóä îëàí ñèñòåìëÿðèí ìöêÿììÿëëèéè-
íè âÿ èäåàëëûüûíû áèëÿí âÿ áó ñèñòåìèí ãóðóëóøóíäàêû öñòöí
çÿêàíû ãàâðàéàí áèð èíñàíà "öðÿê áó õöñóñèééÿòëÿðè òÿñàäöôÿí
ÿëäÿ åäèá" äåéÿðÿê äàðâèíèñò (òÿêàìöë÷ö) íöìóíÿëÿðäÿí áÿhñ åò-
ìÿê àðòûã ìöìêöí äåéèë. Áó èíñàí øöóðñóç àòîìëàðûí áèð éåðÿ
òîïëàøìàñû èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí höúåéðÿëÿðèíèí áöòöí áóíëàðû þç-
þçöíÿ åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíè áèëÿúÿê âÿ höúåéðÿëÿðèíèí ýþñòÿðäè-
éè àüëûí êèìÿ ìÿõñóñ îëìàñû ñóàëûíûí úàâàáûíû òàïìàüà ÷àëû-
øàúàã.
Þçö äÿ ÿòäÿí èáàðÿò îëàí ìÿäÿíèí ÿòè hÿçì åäÿí òóðøóëàð
èôðàç åäÿðêÿí þçö-þçöíö hÿçì åòìÿìÿñè ö÷öí õöñóñè áèð ñèñòå-
ìèí ãóðóëäóüóíó áèëÿí, ÿëè êÿñèëäèéè çàìàí ãàíûí ëàõòàëàíìà-
ñû ö÷öí ÿí àçû 20 ôåðìåíòèí õöñóñè áèð ïëàíëà hÿðÿêÿòÿ ýÿ-
ëèá ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäûüûíû, áó çàìàí áàø âåðÿí ïðîñåñëÿðèí
àðäûúûëëûüûíäà áèð ãàðûøûãëûüûí âÿ éà ãöñóðóí îëìàìàñûíûí
ëàçûì ýÿëäèéèíè áèëÿí èíñàí áóíëàðûí hå÷ áèðèíèí òÿêàìöë-
÷öëÿðèí èääèà åòäèêëÿðè êèìè, ìöÿééÿí çàìàí ÿðçèíäÿ âÿ ìÿð-
hÿëÿëÿðëÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿéèíè äÿ þçö äöøöíÿðÿê ìöÿééÿí-
ëÿøäèðÿúÿê.
Äÿðèíäÿí äöøöíÿí èíñàí êè÷èê áèð àëÿì îëàí îðãàíèçìè-
íèí áèð Jàðàäûúûñûíûí îëäóüóíó äÿðê åäÿúÿê âÿ îõóäóãëàðûíû
10

11. Jàðàäàíûíû òàíûìàã ö÷öí áèð âàñèòÿ êèìè ãÿáóë åäÿúÿê. Îðãà-
íèçì äàõèëèíäÿêè ñèñòåìëÿðäÿ ìþâúóä îëàí ãóðóëóøó, hÿð áèð
íþãòÿäÿ ñÿðýèëÿíÿí, hÿð áèð ìÿãàìäà ìöøàhèäÿ åäèëÿí éöêñÿê
ãóðóëóøó ýþðÿí hÿð áèð êÿñ èíñàí áÿäÿíèíèí ìèñëè îëìàéàí ãöâ-
âÿ ñàhèáè, öñòöí áèð àüûë ñàhèáè òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí
øàhèäè îëàúàã. Àéÿëÿðäÿ áåëÿ áóéðóëóð:
"Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû Îíóíäóð. Ùÿãèãÿòÿí,
Àëëàh åhòèéàúñûçäûð, øöêðÿ, òÿðèôÿ ëàéèãäèð! Ìÿýÿð Àë-
ëàhûí éåðäÿ îëàíëàðû, äÿíèçäÿ Îíóí ÿìðèëÿ öçÿí ýÿìèëÿ-
ðè ñèçÿ ðàì åòäèéèíè âÿ Îíóí èçíè îëìàäàí éåðÿ äöøÿ áèë-
ìÿìÿñè ö÷öí ýþéö òóòóá ñàõëàäûüûíû ýþðìöðñÿíìè? Ùÿãè-
ãÿòÿí, Àëëàh èíñàíëàðà øÿôãÿòëèäèð, ìÿðhÿìÿòëèäèð! Ñè-
çè äèðèëäÿí, ñîíðà þëäöðÿúÿê, äàhà ñîíðà éåíÿ äèðèëäÿúÿê
ìÿhç Îäóð" ("Ùÿúú" ñóðÿñè, 64-66)".
Êèòàá áîéó âåðèëÿúÿê íöìóíÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíÿúÿéè êèìè, èí-
ñàí îðãàíèçìèíäÿ îëàí òÿõìèíÿí 100 òðèëéîí höúåéðÿíèí, èô-
ðàçàò òîõóìàëàðûíûí, áèð ÷îõ îðãàíëàðûí, òîõóìàíûí ñàhèáè âÿ
éàðàäàíû öñòöí ãöäðÿò ñàhèáè îëàí Àëëàhäûð. Àëëàh èíñàíû ìà-
ëèê îëäóüó áöòöí hèññÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ âàhèä áèð òàì êèìè éà-
ðàòìûø, èíñàíûí þçöíö òàíûéûá áèëìÿñè ö÷öí äÿ äÿëèëëÿðèíè
ýþñòÿðìèøäèð. Ðÿááèìèçèí Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ äÿ áèëäèðäèéè êè-
ìè:
"ßýÿð Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè ñàéàúàã îëñàíûç, ñàéûá ãóð-
òàðà áèëìÿçñèíèç. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì
åäÿíäèð! " ("Íÿhë" ñóðÿñè, 18).
Áó hàëäà áöòöí áóíëàðäàí õÿáÿðäàð îëàí èíñàí Àëëàhûí îíóí
öçÿðèíäÿêè íåìÿòëÿðèíè äÿéÿðëÿíäèðìÿëèäèð. Ùÿéàòûíû éàëíûç
Àëëàhû ðàçû ñàëàúàã øÿêèëäÿ òÿíçèìëÿìÿëè, hÿð ñÿhÿð ãàëõäû-
üû çàìàí îíà âåðèëìèø éåíè ýöíöí âÿ ñàhèá îëäóüó îðãàíèçìèí
Àëëàhûí áèð ëöòôö îëäóüóíó áèëìÿëè âÿ äàèì Àëëàhà øöêð åò-
ìÿëèäèð:
"Àõû ìÿí íèéÿ ìÿíè éàðàäàíà èáàäÿò åòìÿìÿëèéÿì?! Ñèç äÿ
Îíóí höçóðóíà ãàéòàðûëàúàãñûíûç! Ìÿí hå÷ Îíäàí ãåéðè
òàíðûëàðìû ãÿáóë åäÿðÿì?! ßýÿð Ðÿhìàí ìÿíÿ áèð çÿðÿð
éåòèðìÿê èñòÿñÿ, îíëàðûí øÿôàÿòè ìÿíÿ hå÷ áèð ôàéäà âåð-
ìÿç âÿ îíëàð ìÿíè (Àëëàhûí ÿçàáûíäàí) õèëàñ åäÿ áèëìÿç-
ëÿð" ("Jàñèí" ñóðÿñè, 22-23).
11

12. ÎÐÃÀÍÈÇÌÄßÊÈ
ÍßÃËÈJJÀÒ
ØßÁßÊßÑÈ:
ÃÀÍ ÄÞÂÐÀÍÛ
12

13. È
íñàí îðãàíèçìèíäÿêè ïðîñåñëÿðèí áþéöê áèð hèññÿñè ãàí
äþâðàíûíûí áèð-áèðè èëÿ áàüëû îëàí hÿääÿí àðòûã ìö-
ðÿêêÿá ãóðóëóøó ñàéÿñèíäÿ áàø âåðèð. Ãàí äþâðàíû ñèñ-
òåìè èíñàí îðãàíèçìèíäÿêè òÿõìèíÿí 100 òðèëéîí höúåéðÿíè áèð-
áèð ýÿçÿðÿê ãèäàëàíäûðàí äàìàðëàð øÿáÿêÿñèäèð. Áó ôÿñèëäÿ
öðÿê, äàìàðëàð âÿ ãàí êèìè áàøãà áèð ÷îõ hèññÿëÿðäÿí èáàðÿò
îëàí áó êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ áàüëû èíñàíûí öçÿðèíäÿ äöøöíìÿñè
ëàçûì ýÿëÿí ìþâçóëàðà òîõóíàúàüûã.
Áÿäÿíèìèçèí è÷èíäÿ àõàí
hÿéàò ÷àéû: ãàí
Áöòöí úàíëûëàðäà höúåéðÿëÿðÿ ãèäà ìàääÿëÿðèíèí äàøûíìà-
ñû, àðòûã ìàääÿëÿðèí îðãàíèçìäÿí êÿíàðëàøäûðûëìàñû âÿ íÿ-
ôÿñëÿ àëûíàí ãàçëàðûí höúåéðÿëÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû êèìè åhòè-
éàúëàð ãàí äþâðàíû èëÿ äàøûíàí ìàääÿëÿð âàñèòÿñèëÿ þäÿíèëèð.
Èíñàíëàðäà áöòöí áó ïðîñåñëÿðè hÿéàòà êå÷èðÿí ìàéå èñÿ
"ãàí"äûð. Àéàã áàðìàüûíûçûí óúóíäàêû áèð äÿðè höúåéðÿñèíäÿí
ýþçöíöçäÿêè õöñóñè áèð òîõóìàíûí höúåéðÿñèíÿ ãÿäÿð îðãàíèç-
ìèíèçäÿ îëàí áöòöí höúåéðÿëÿðèí ãàíà åhòèéàúû âàð.
Ãàí îðãàíèçìè áèð íÿãëèééàò øÿáÿêÿñè êèìè ÿhàòÿ åäÿí äà-
ìàðëàðûí è÷èíäÿ àõûð âÿ èíñàí îðãàíèçìèíèí hÿð áèð íþãòÿ-
ñèíÿ áàø ÷ÿêÿí óúñóç-áóúàãñûç ÷àéà áÿíçÿéèð. Áó ÷àé îðãàíèçì-
äÿêè ñÿôÿðè áîéóíúà höúåéðÿëÿðèí åhòèéàú äóéäóüó ìàääÿëÿðè áàü-
ëàìàëàð øÿêëèíäÿ äàøûéûð. ×àéûí äàøûäûüû áó áàüëàìàëàðû éöê
ýÿìèñèíèí êîíòåéíåðèíÿ áÿíçÿòñÿê, áó êîíòåéíåðëÿðèí è÷èíäÿ
ãèäà, ñó âÿ áÿçè êèìéÿâè ìàääÿëÿð îëóð. ×àòäûðûëìàñû òÿúèëè
âÿ çÿðóðè îëàí áàüëàìà èñÿ îêñèýåí áàüëàìàñûäûð. ×öíêè hö-
úåéðÿëÿð îêñèýåíñèç ãàëñàëàð, ãûñà áèð ìöääÿò ÿðçèíäÿ ìÿhâ
îëàðëàð. Ëàêèí îðãàíèçìäÿ ãóðóëìóø ãöñóðñóç ñèñòåì ñàéÿñèíäÿ
áöòöí áàüëàìàëàð höúåéðÿëÿðÿ âàõòûíäà äàøûíûð âÿ öíâàíëàðû-
íà hÿìèøÿ äöçýöí ÷àòäûðûëûð.
Èíñàí þç îðãàíèçìèíäÿêè áó ÷àéûí àõìàñûíû ýöíäÿëèê hÿ-
éàòûíäà hèññ åòìèð. Ëàêèí èíñàí îðãàíèçìè î ãÿäÿð ìöêÿììÿë
âÿ èäåàë øÿêèëäÿ ïëàíëàøäûðûëûá êè, îðãàíèçìèí hÿð áèð íþã-
13

14. òÿñè äàìàðëàðëà þðòöëö îëäóüó hàëäà êÿíàð-
äàí áàõàíäà hÿìèí äàìàðëàð ýþðöíìöð. ×öí-
êè èíñàí îðãàíèçìèíè ÿhàòÿ åäÿí 2 ìì ãàëûí-
ëûüûíäàêû äÿðè òÿáÿãÿñè äàìàðëàðû óñòàëûã-
ëà þðòöá ýèçëÿéèð.1
Áó òÿáÿãÿ ÿñëèíäÿ î ãÿ-
äÿð èíúÿäèð êè, äÿðèäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ÿí êè-
÷èê áèð úûçûã äà ãàíûí êÿíàðà ñûçìàñûíà ñÿ-
áÿá îëóð. ßýÿð äàìàðëàð èíúÿ âÿ åñòåòèê áèð
äÿðè èëÿ þðòöëìÿñÿéäè, äöíéàíûí ÿí ýþçÿë èí-
ñàíû äà øöáhÿñèç êè, öçöíÿ áàõûëìàéàúàã ãÿäÿð ÷îõ ÷èðêèí, ãîð-
õóíú âÿ èéðÿíú áèð ýþðöíöøÿ ìàëèê îëàðäû.
Ãàíûí îðãàíèçìäÿ ÷îõ áþéöê ôóíêñèéàñû âàð. Àðòûã âÿ çÿhÿð-
ëè ìàääÿëÿðèí ãàðàúèéÿðÿ äàøûíìàñû, ìöäàôèÿéÿ êþìÿê îëìàã,
áÿäÿíèí hÿðàðÿòèíèí áèð êîíäèñèîíåð êèìè òÿíçèìëÿíìÿñè âÿ
ãèäàëàðûí ëàçûìè éåðëÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû êèìè áèð ÷îõ hÿéàòè
ÿhÿìèééÿòëè ôóíêñèéà ãàí âàñèòÿñèëÿ éåðèíÿ éåòèðèëèð. Îðãàíèçì-
äÿêè ãàðøûëûãëû èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñèíèí (õÿáÿðëÿøìÿíèí)
äåìÿê îëàð êè, hàìûñû ãàí òÿðÿôèíäÿí òÿìèí åäèëèð.
Ãàíûí hÿéàòè ÿhÿìèééÿòëè ôóíêñèéàëàðû âÿ
ìèñèëñèç õöñóñèééÿòëÿðè
1. Íÿãëåòìÿéÿ úàâàáäåhëèê
Îðãàíèçìèìèçèí åhòèéàú äóéäóüó hÿð áèð ìàääÿ ëàçûìè îð-
ãàíëàðà ãàí âàñèòÿñèëÿ äàøûíûð. Ãëöêîçà, àìèí òóðøóñó, âèòà-
ìèí, ìèíåðàëëàð êèìè ãèäàëàð âÿ ÿí ÿhÿìèééÿòëèñè îëàí îêñè-
ýåí áóíëàðäàí áÿçèëÿðèäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ãàí höúåéðÿ òóëëàí-
òûëàðûíû òîïëàéàí áèð çèáèë ãóòóñó êèìèäèð. Îðãàíèçìäÿ îëàí
òÿõìèíÿí 100 òðèëéîí höúåéðÿíèí hÿð áèðèíèí ýöíäÿëèê hÿéà-
òà êå÷èðäèéè ïðîñåñëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áÿçè òóëëàíòûëàð îðòàéà ÷û-
õûð. Îðãàíèçì ö÷öí çÿðÿðëè îëàí êàðáîíäèîêñèä âÿ ñèäèê úþâ-
hÿðè êèìè áó òóëëàíòû ìàääÿëÿðèíèí höúåéðÿëÿðäÿí êÿíàðëàø-
äûðûëàðàã îðãàíèçìäÿí õàðèú åäèëìÿñè äÿ ãàí âàñèòÿñèëÿ hÿéà-
òà êå÷èðèëèð. Ãàí àðòûã ìàääÿëÿðè áþéðÿêëÿðÿ äàøûéûð âÿ áó
ìàääÿëÿð áþéðÿêëÿðäÿ òÿìèçëÿíèð. Ùöúåéðÿëÿðäÿ éàðàíàí çÿhÿð-
14
Ãàí höúåéðÿëÿðè äàìàðëàð
âàñèòÿñèëÿ áöòöí îðãàíèç-
ìè äîëàøûð

15. ëè êàðáîíäèîêñèä ãàçû äà ãàí òÿðÿôèíäÿí àüúèéÿð-
ëÿðÿ äàøûíûð âÿ áóðàäà îðãàíèçìäÿí õàðèú åäèëèð.
Áöòöí áó ïðîñåñëÿðè èñÿ øöóðñóç ãàí höúåéðÿ-
ëÿðè hÿéàòà êå÷èðèð. Ëàêèí áó höúåéðÿëÿð ãàíäà äà-
øûíàí òóëëàíòû ìàääÿëÿðèíè âÿ ôàéäàëû ìàääÿëÿ-
ðè áèð-áèðèíäÿí îëäóãúà øöóðëó âÿ ïëàíëû áèð øÿ-
êèëäÿ àéûðìàüû áàúàðûð, hàíñûíûí hàðà ÷àòäûðû-
ëàúàüûíû ÷îõ éàõøû áèëèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, îíëàð çÿ-
hÿðëè ãàçëàðû áþéðÿêëÿðÿ âÿ éà òóëëàíòû ìàääÿëÿ-
ðèíè àüúèéÿðëÿðÿ hå÷ âàõò äàøûìàçëàð. Ùÿì÷èíèí
ãèäàéà åhòèéàúû îëàí áèð îðãàíà òóëëàíòû ìàääÿëÿ-
ðèíè äàøûìàçëàð. Øöáhÿñèç êè, áåëÿ áèð ñÿhâ hÿ-
ìèí èíñàíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿúÿê øÿêèëäÿ
úèääè áèð õÿòà îëàðäû. Ãàí höúåéðÿëÿðèíèí þç ôóíê-
ñèéàëàðûíû hå÷ áèð ÷àøãûíëûã, àõñàìà âÿ ñÿhâ îë-
ìàäàí, hå÷ íÿéè ãàðûøäûðìàäàí îëäóãúà øöóðëó áèð
øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðìÿñè îíëàðà íÿçàðÿò åäÿí, òÿí-
çèìëÿéÿí, òÿøêèë åäÿí áèð àüûë âÿ øöóðóí äà âàð-
ëûüûíû ýþñòÿðèð. Áó, èíñàíûí þçö äåéèë âÿ îëà äà
áèëìÿç. ×öíêè èíñàí áöòöí áó ïðîñåñëÿðèí hå÷ áè-
ðèíäÿí õÿáÿðäàð îëìàäàí þìöð ñöðöð. Ëàêèí áóíà
áàõìàéàðàã ãàí äþâðàíû éåíÿ äÿ ÿââÿëêè êèìè ãöñóð-
ñóç øÿêèëäÿ èøëÿìÿêäÿ äàâàì åäèð.
Ãàí höúåéðÿëÿðèíèí àéûðìà, ñå÷ìÿ âÿ ãÿðàð âåð-
ìÿ êèìè ãàáèëèééÿòëÿðè òÿñàäöôÿí ÿëäÿ åòäèêëÿðè, áóíëàðû þç
èñòÿêëÿðè èëÿ hÿéàòà êå÷èðäèêëÿðè ôèêðèíè èðÿëè ñöðìÿê èñÿ
ÿí ìÿíòèãñèç âÿ àüûëäàíêÿíàð èääèàëàðäàí áèðè îëàúàã. Àøêàð
áèð hÿãèãÿòäèð êè, áöòöí áó õöñóñèééÿòëÿðè âåðÿí âÿ ãöñóðñóç áèð
ñèñòåì éàðàäàí ãöââÿ öñòöí ãöäðÿò ñàhèáè îëàí Àëëàhäûð.
15
Äàìàðëàðäà hÿðÿêÿò åäÿí ãàí höúåéðÿëÿðè
Îðãàíèçìèìèçäÿêè áöòöí
hÿéàòè ÿhÿìèééÿòëè ïðî-
ñåñëÿð ãàí äþâðàíû ñàéÿ-
ñèíäÿ áàø âåðèð. Øÿêèë-
äÿ ýþðäöéöíöç äàìàðëàð
øÿáÿêÿñè ñàéÿñèíäÿ ýþ-
ðöð, åøèäèð, íÿôÿñ àëûð,
ãà÷ûð, áèð ñþçëÿ, hÿéàòû-
ìûçû äàâàì åòäèðèðèê.

16. Äàðâèíèçìèí íÿ ãÿäÿð ìÿíàñûç âÿ úÿôÿíý îëìàñûíû
ýþðìÿê ö÷öí éàëíûç áèð íöìóíÿ êèôàéÿòäèð!
Äàðâèíèçì òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿí ìèëéîíëàðëà hàäèñÿíèí úàíñûç ìàääÿëÿ-
ðè úàíëàíäûðìàñû âÿ ãöñóðñóç øÿêèëäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöêÿììÿë ãóðóëóøëó
âàðëûãëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñè ôèêðèíè èðÿëè ñöðÿí îëäóãúà ìÿíòèãñèç
áèð èääèàäûð. Äàðâèíèçìèí íÿ ãÿäÿð áþéöê úÿôÿíýèééàò, íÿ ãÿäÿð ìÿ-
íàñûç áèð ìÿñÿëÿ îëäóüóíó ýþðìÿê ö÷öí éàëíûç áó
íöìóíÿíè îõóìàüûíûç êèôàéÿòäèð.
Ãàíäà äàøûéûúû ïðîòåèíëÿðäÿí áèðè îëàí
àëáóìèí õîëåñòåðîë êèìè éàüëàðû, hîðìîíëàðû, çÿhÿðëè þä
êèñÿñè ìàääÿñèíè âÿ ïåíñèëèí êèìè äÿðìàíëàðû þçöíÿ áàü-
ëàéûð. Äàhà ñîíðà èñÿ ãàíëà áèðëèêäÿ îðãàíèçìäÿ ýÿçÿðÿê
òîïëàäûüû çÿhÿðëÿðè ãàðàúèéÿðäÿ çÿðÿðñèçëÿøäèðèá
áóðàõûð, ãèäà ìàääÿëÿðèíè âÿ hîðìîíëàðû èñÿ ëà-
çûìè éåðëÿðÿ äàøûéûð.
Èíäè èñÿ áèð äöøöíöí âÿ þçöíöçÿ áó ñóàëëà-
ðû âåðèí:
- Àëáóìèí êèìè àòîìëàðäàí òÿøêèë îëóíìóø,
hå÷ áèð áèëèéè, øöóðó îëìàéàí áèð ìîëåêóë éàü-
ëàðû, çÿhÿðëÿðè, äÿðìàíëàðû âÿ ãèäà ìàääÿëÿ-
ðèíè áèð-áèðèíäÿí íåúÿ ñå÷èá àéûðûð?
- Áóíäàí ÿëàâÿ, íåúÿ îëóð êè, ãàðàúèéÿðè,
þä êèñÿñèíè, ìÿäÿíè òàíûéûá äàøûäûüû ìàä-
äÿëÿðè ÷àøìàäàí, éàíûëìàäàí, hå÷ áèð ñÿhâ
åòìÿäÿí hÿð äÿôÿ äîüðó éåðÿ âÿ òÿëÿáàòà óé-
üóí øÿêèëäÿ ÷àòäûðà áèëèð?
ßýÿð òèáá òÿhñèëè àëìàìûñûíûçñà,
hÿòòà ñèç äÿ ãàíäà äàøûíàí çÿhÿðëè ìàääÿ-
ëÿðè, äÿðìàí âÿ ãèäà ìàääÿëÿðèíè ìèêðîñ-
êîïëà ýþðñÿíèç, îíëàðû áèð-áèðèíäÿí àéûðà áèë-
ìÿçñèíèç. Ùàíñû ìàääÿíèí hàíñû îðãàíà íÿ ãÿäÿð
âåðèëìÿñèíèí ëàçûì îëäóüóíó èñÿ ãÿòèééÿí ìöÿé-
éÿí åäÿ áèëìÿçñèíèç.
ßêñÿð èíñàíëàðûí òÿhñèë àëìàäàí áèëìÿ-
éÿúÿéè áó ìÿëóìàòëàðû áèð ÷îõ øöóðñóç àòîì-
ëàðûí áèðëÿøìÿñèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí àëáóìèí
ìîëåêóëó áèëèð âÿ áöòöí èíñàíëàðäà ìèëéîí-
ëàðëà èëäèð êè, þç ôóíêñèéàëàðûíû ãöñóðñóç
øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèð. Øöáhÿñèç êè,
"àòîì áèðëÿøìÿñèíèí" áåëÿ áèð øöó-
ðó íöìàéèø åòäèðÿ áèëìÿñè Àëëàhûí
ñîíñóç ãöäðÿòè âÿ åëìè ñàéÿñèíäÿ áàø âåðèð.

17. 2. ßñýÿðëÿðèí äàøûíìàñû
Ãàíûí áàøãà áèð ôóíêñèéàñû äà
õÿñòÿëèêëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí
ìöäàôèÿ ñèñòåìè höúåéðÿëÿðèíè äà-
øûìàãäûð. Îðãàíèçìÿ äàõèë îëàí âè-
ðóñ, áàêòåðèéà êèìè éàä ìàääÿëÿð ãàí-
äà îëàí àíòèúèñì âÿ ëåéêîñèò àäëàí-
äûðûëàí ìöäàôèÿ÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí
çÿðÿðñèçëÿøäèðèëèð. Ùÿì÷èíèí ìöäà-
ôèÿ ñèñòåìè höúåéðÿëÿðè ãàí ÷àéû ñà-
éÿñèíäÿ äàèðÿâè øÿêèëäÿ ýÿçèð âÿ áó-
íóí ñàéÿñèíäÿ áöòöí îðãàíèçìÿ íÿçà-
ðÿò åäèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ îðãàíèçìÿ äàõèë îëàí éàä ìàääÿ äàè-
ðÿâè hÿðÿêÿò åäÿí áó ìöäàôèÿ höúåéðÿëÿðèíäÿí áèðè òÿðÿôèí-
äÿí äÿðhàë ìöÿééÿí åäèëÿ áèëèð (Îðãàíèçìäÿêè ìöäàôèÿ ö÷öí áàõ:
Ùàðóí Jÿhéà, "Ìöäàôèÿ ñèñòåìè ìþúöçÿñè", Âóðàë íÿøðèééàòû).
3. Õÿáÿðëÿøìÿ
Ãàí åéíè çàìàíäà îðãàíèçìèí õÿáÿðëÿøìÿ (èíôîðìàñèéà ìö-
áàäèëÿñè) éîëëàðûíäàí áèðèíè äÿ òÿøêèë åäèð. Èíñàí îðãàíèç-
ìèíäÿêè höúåéðÿëÿð àðàñûíäà ÷îõ öñòöí áèð õÿáÿðëÿøìÿ ñèñòå-
ìè âàð. Ùöúåéðÿëÿð hÿð áèðè ñàíêè øöóðëó èíñàí êèìè áèð-áè-
ðè èëÿ èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè éàðàäûð. Ùöúåéðÿëÿðèí áèð-áè-
ðèíÿ ýþíäÿðäèéè õÿáÿðëÿð (hîðìîíëàð) ãàí òÿðÿôèíäÿí äàøû-
íûð (Ìöôÿññÿë ìÿëóìàò ö÷öí áàõ: "Îðãàíèçìèìèçäÿêè ìþhòÿøÿì
õÿáÿðëÿøìÿ: hîðìîíàë ñèñòåì áþëöìö").
4. Jàðàëàðûí þðòöëìÿñè
Ãàí ìàéåñèíèí ÿí ìþúöçÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ îíóí
ëàõòàëàíìà ìåõàíèçìèäèð. Çÿäÿëÿíìèø äàìàðäà ìåéäàíà ýÿëÿ áè-
ëÿúÿê ãàí èòêèñè ëàõòàëàíìà ñàéÿñèíäÿ ÿí àøàüû ñÿâèééÿéÿ åí-
äèðèëìèø îëóð. Ëàõòàëàíìà ìåõàíèçìèíäÿ ãàíäà îëàí îíëàðëà
ïðîòåèí, åíçèì âÿ âèòàìèí áèð íèçàì è÷èíäÿ ôóíêñèéà äàøûéûð.
Ëàõòàëàíìà ìåõàíèçìè áó õöñóñèééÿòèíÿ ýþðÿ àëèìëÿð òÿðÿôèí-
äÿí ãöñóðñóç áèð ïëàíëàíìà âÿ ëàéèhÿ íöìóíÿñè êèìè ýþñòÿðè-
ëèð.
17
Äàèðÿâè hÿðÿêÿò åäÿí ìöäàôèÿ
ñèñòåìè höúåéðÿñè ýþðöíöð

18. 5. Îðãàíèçìäÿêè òàðàçëûãëàðûí òÿíçèìëÿíìÿñè
Ãàíûí äàøûäûüû hÿéàòè ÿhÿìèééÿòëè éöê áàüëàìàëàðûíäàí áè-
ðè äÿ èñòèëèêäèð. Ãàíëà äîëó îëàí äàìàðëàð åéíèëÿ áèð áèíà-
íûí èñòè ñó äàøûéàí ãûçäûðûúû áîðóëàðû êèìè èñòèëèéè áöòöí
îðãàíèçìÿ éàéûð. Ëàêèí èñòèëèéèí ìÿíáÿéè ãûçäûðûúû áîðóëàð-
äà îëäóüó êèìè éàëíûç áèð èñòèëèê ãàçàíû äåéèë, îðãàíèçìäÿ îëàí
áöòöí höúåéðÿëÿðäèð. Ùöúåéðÿëÿðèí éàðàòäûüû èñòèëèê ãàíûí ñà-
éÿñèíäÿ áöòöí îðãàíèçìÿ áÿðàáÿð øÿêèëäÿ ïàéëàíûð.
ßýÿð îðãàíèçìèìèçèí èñòèëèê ïàéëàìà ñèñòåìè îëìàñàéäû, îë-
äóãúà áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öçëÿøÿðäèê. ßçÿëÿ ãöââÿñè èëÿ éåðè-
íÿ éåòèðäèéèìèç áèð èø íÿòèúÿñèíäÿ, ìÿñÿëÿí, ãà÷äûüûìûç çà-
ìàí àéàãëàðûìûç âÿ éà éöê ãàëäûðäûüûìûç çàìàí ãîëëàðûìûç hÿä-
ñèç äÿðÿúÿäÿ èñèíÿð, áÿäÿíèìèçèí áàøãà íàhèéÿëÿðè èñÿ ñîéóã
ãàëàðäû. Áó íèçàìñûç ãóðóëóø ìåòàáîëèçìàìûçà áþéöê çÿðÿð âå-
ðÿðäè. Áåëÿëèêëÿ, áó ñÿáÿáäÿí èñòèëèéèí îðãàíèçìèìèçÿ áÿðà-
áÿð øÿêèëäÿ ïàéëàíìàñû ñîí äÿðÿúÿ ÿhÿìèééÿòëèäèð.
18
Ùèïîòàëàìóñäà îëàí ãÿáóëåäèúè
âÿ òÿíçèìëÿéèúè ìÿðêÿç.
Áÿäÿí òåìïåðàòóðó
àøàüû äöøöð.
37
äÿðÿúÿ
íîðìàë
áÿäÿí
òåìïåðà
òóðó.
37 äÿðÿúÿ
íîðìàë
áÿäÿí
òåìïåðàòóðó.
Áÿäÿí òåìïåðàòóðó
éöêñÿëèð.
*Ãàí äàìàðëàðû äàðàëûð.
*Òÿð âÿçèëÿðè àêòèâ äåéèë.
*Òöêëÿð äèê äóðóð.
*Òèòðÿìÿ áàøëàéûð.
Ãàí äàìàðëàðû
ýåíèøëÿíèð. Òÿð
âÿçèëÿðè àêòèâäèð.
Òöêëÿð éàñòû ôîðìàäàäûð.
ñîéóã
ãÿáóëåäèúè.
Èñòè
ãÿáóëåäèúè.
Ýöí ÿðçèíäÿ éåðèíÿ éåòèðäèéèìèç hÿðÿêÿòëÿðèí òåìïèíÿ ýþðÿ îðãàíèçìèìèçäÿ ìöõòÿëèô äÿéèøèê-
ëèêëÿð áàø âåðèð. Ìÿñÿëÿí, áÿäÿí òåìïåðàòóðó àðòäûüû çàìàí áåéèíäÿêè òÿíçèìëÿéèúè ìÿðêÿç (hè-
ïîòàëàìóñ) ãàí äàìàðëàðûíûí ýåíèøëÿíìÿñèíè âÿ òÿð âÿçèëÿðèíèí hÿðÿêÿòÿ ýÿëìÿñèíè òÿìèí
åäèð(1). Áóíäàí ñîíðà áÿäÿí òåìïåðàòóðó äÿðhàë àçàëûð. Îðãàíèçìèìèçäÿ òåìïåðàòóð èòêèñè îëäó-
üó çàìàí äà hÿìèí òÿíçèìëÿéèúè ìÿðêÿç ÿêñ ïðîñåñè éåðèíÿ éåòèðÿðÿê ãàí äàìàðëàðûíûí äàðàëìà-
ñûíû âÿ òèòðÿìÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè òÿìèí åäèð(2). Áó òÿäáèðëÿðäÿí ñîíðà îðãàíèçìèí òåìïåðàòóðó
éåíèäÿí éöêñÿëèð.

19. Åéíè çàìàíäà îðãàíèçìèìèçäÿ éöêñÿëÿí èñòèëèéèí àøàüû ñà-
ëûíìàñû ö÷öí äÿ òÿðëÿìÿ ìåõàíèçìè èëÿ áèðëèêäÿ ãàí hÿðÿêÿ-
òÿ ýÿëèð. Äÿðè àëòûíäà îëàí ãàí äàìàðëàðû ýåíèøëÿíèð âÿ áå-
ëÿëèêëÿ, ãàíûí äàøûäûüû èñòèëèéè hàâàéà áóðàõìàñû àñàíëàø-
äûðûëìûø îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ àüûð ôèçèêè èøëÿð ýþðäöéöìöç
çàìàí äàìàðëàðûí ýåíèøëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ öçöìöç ãûçàðûð.
Ãàí îðãàíèçìèìèçèí hÿðàðÿòèíèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñûíäà äà áþ-
éöê ðîë îéíàéûð. Áèç öøöéÿíäÿ áÿäÿíèìèçèí ðÿíýè àüàðûð. ×öí-
êè äÿðèìèçèí àëòûíäà îëàí ãàí äàìàðëàðû hàâàíûí ñîéóãëóüóíà
ýþðÿ äàðàëûð. Áÿäÿíèìèçèí hàâàéà éàõûí îëàí íàhèéÿëÿðèíäÿ ãàí
áó øÿêèëäÿ àçàëäûëûð âÿ îðãàíèçìäÿêè ñîéóìà ìèíèìóìà åíäè-
ðèëèð.
Öçÿí höúåéðÿëÿðäÿí òÿøêèë îëóíìóø òîõóìà
Ãàí þç ãóðóëóøóíà ýþðÿ îðãàíèçìèí äèýÿð ìàéåëÿðèíäÿí ôÿðã-
ëÿíèð. Ãàí ìöÿééÿí ìÿíàäà ÿñëèíäÿ åéíèëÿ ñöìöê âÿ éà ÿçÿëÿ òî-
õóìàñû êèìè áèð òîõóìàäûð. Ëàêèí áó òîõóìàëàðû ÿìÿëÿ ýÿòè-
ðÿí höúåéðÿëÿð áèð-áèðèíÿ ñûõ ñàðûëäûüû hàëäà ãàí òîõóìàñû-
íû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí höúåéðÿëÿð áèð-áèðèíÿ éàïûøìàéàí höúåéðÿ-
ëÿðäÿí òÿøêèë îëóíóð. Åðèòðîñèò, ëåéêîñèò âÿ òðîìáîñèò àëàí-
äûðûëàí ãàí höúåéðÿëÿðè ãàí ïëàçìàñû è÷èíäÿ ñÿðáÿñò éàéûëìûø
øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð.
Ãàí 55 ôàèç ïëàçìàäàí, 45 ôàèç ãàí höúåéðÿëÿðèíäÿí òÿø-
êèë îëóíóð. Ïëàçìàíûí 90-92 ôàèçè ñóäàí, éåðäÿ ãàëàí hèññÿñè
èñÿ ïëàçìà ïðîòåèíëÿðè, àìèí òóðøóëàðû, êàðáîhèäðàòëàð, éàü-
ëàð, hîðìîíëàð, ñèäèê úþâhÿðè, ñèäèê òóðøóñó, ñöä òóðøóñó, åí-
çèìëÿð, ñïèðò, àíòèúèñìëÿð, íàòðèóì, êàëèóì, éîä, äÿìèð, áèêàð-
áîíàò êèìè åëåìåíòëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Áåëÿëèêëÿ, ãàí höúåéðÿ-
ëÿðè áó ãàðûøûã ìàéåíèí è÷èíäÿ öçöðëÿð.
Ãàíû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí çÿððÿúèêëÿð
Êè÷èê ãûðìûçû höúåéðÿëÿð: åðèòðîñèòëÿð
Èíñàí îðãàíèçìèíäÿêè òÿõìèíÿí 25 òðèëéîí êè÷èê ãûðìûçû
ãàí höúåéðÿñè ôàñèëÿñèç îëàðàã éöê äàøûéûð. Åðèòðîñèò àäëàíàí
19

20. áó höúåéðÿëÿð ãàí ìàéåñè è÷èíäÿ áöòöí îðãàíèçìè ýÿçèð âÿ éå-
ðèíÿ óéüóí îëàðàã îêñèýåí âÿ éà êàðáîíäèîêñèä äàøûéûðëàð. Ëà-
êèí áó, ñàäÿ áèð äàøûìà ïðîñåñè äåéèë. Èëê þíúÿ höúåéðÿíèí
áèð ìàääÿíè äàøûéà áèëìÿñè ö÷öí îíóí õöñóñè ãóðóëóøà ìàëèê
îëìàñû ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, îêñèýåí äàøûéàúàã áèð höúåéðÿ ö÷öí
ÿí èäåàë ôîðìà hÿìèí höúåéðÿíèí éàñòû îëìàñûäûð. ×öíêè áó
úöð ôîðìà höúåéðÿíèí ñÿòhèíè àðòûðàúàã âÿ îíóí îêñèýåíëÿ òÿ-
ìàñûíû àñàíëàøäûðàúàã. Áåëÿ êè, åðèòðîñèò höúåéðÿñèíèí ãóðó-
ëóøó éóâàðëàã âÿ éàñòû ôîðìàäà îëàí éàñòûüû õàòûðëàäûð. Åðèò-
ðîñèòëÿð áóíóí ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí ãÿäÿð ÷îõëó ìèãäàðäà îêñèýåí
àòîìó èëÿ òÿìàñà ýèðÿ áèëÿí áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð.
Íîðìàë øÿðàèòäÿ îðãàíèçìäÿ ñàíèéÿäÿ òÿõìèíÿí 2,5 ìèëéîí
åðèòðîñèò hàçûðëàíûð.2
Åðèòðîñèòëÿðèí ñàéûíûí íèçàìëàíìàñû
âÿ áó íèñáÿòèí òàðàçëû øÿêèëäÿ ñàõëàíûëìàñû îðãàíèçì ö÷öí
hÿéàòè ÿhÿìèééÿò äàøûéûð. Ùÿð hàíñû áèð ñÿáÿáäÿí, ìÿñÿëÿí,
áÿäÿíèí hÿðàðÿòèíèí àçàëìàñû ñÿáÿáè èëÿ åðèòðîñèòëÿðèí ñà-
éûíäà àðòûì ìöøàhèäÿ åäèëìÿñè úèääè íàðàhàòëûãëàðà ñÿáÿá îëà
áèëÿð. Áÿäÿíèí òåìïåðàòóðó hÿäñèç äÿðÿúÿäÿ àøàüû äöøÿíäÿ ãàí
ìàéåñèíèí àçàëìàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã åðèòðîñèòëÿðèí ñàéû åé-
íè ãàëûð. Âàhèä hÿúìÿ äöøÿí åðèòðîñèòëÿðèí ñàéûíûí àðòìàñû
èëÿ áèðëèêäÿ ãàíûí àõûúûëûüû äà àçàëûð. Áó äà äàìàðëàðäà òû-
õàíìàéà ñÿáÿá îëóð âÿ öðÿéèí ôÿàëèééÿòèíè ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Áó-
íà ýþðÿ äÿ åðèòðîñèò ñàéûíûí ìöÿééÿí áèð òàðàçëûãäà îëìàñû
èíñàí ö÷öí hÿéàòè ÿhÿìèééÿò äàøûéûð.
Îðãàíèçìäÿêè äàøûìà ïðîñåñè ö÷öí höúåéðÿ ôîðìà-
ñûíûí éàëíûç éàñòû îëìàñû êèôàéÿò äåéèë. Îêñèýåíè
äàøûéàí, ëàêèí îíëàðû höúåéðÿéÿ îíóí èñòèôàäÿ åäÿ
Ìèêðîñêîïëà òÿäãèã åäèëäèéè çà-
ìàí ãàíûí òÿðêèáèíäÿ áèð ÷îõ
ìöõòÿëèô höúåéðÿ íþâöíöí îëìà-
ñû ýþðöíÿúÿê. (ñîëäà) Ãàíûí òÿð-
êèáèíäÿ äàhà ÷îõ îëàí ãûðìûçû
ãàí höúåéðÿëÿðè ãàíà ðÿíý âåðèð.
Áó höúåéðÿëÿð îêñèýåíëÿ éöêëÿ-
íÿíäÿ ãàíûí ðÿíýè ãûðìûçû
îëóð. ßêñ òÿãäèðäÿ ãàí ÷ÿhðàéû-
éà ÷àëàí ãÿhâÿ ðÿíýèíÿ áöðöíöð.

21. áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ âåðÿ áèëìÿéÿí åðèòðîñèòëÿðèí hå÷ áèð ìÿíà-
ñû éîõäóð. ×öíêè îðãàíèçì höúåéðÿëÿðèíèí îêñèýåíè þçëÿðèíÿ
áàüëàéàúàã õöñóñè ìîëåêóëëàðà åhòèéàúû âàð. Áó ìîëåêóë îêñè-
ýåíëÿ ö÷þë÷öëö ãóðóëóøäà ÿí èäåàë ôîðìàäà áèðëÿøìÿëè âÿ îê-
ñèýåíè åòèáàðëû øÿêèëäÿ äàøûìàëûäûð. Ëàêèí î, îêñèýåíÿ ÷îõ
äà ñûõ øÿêèëäÿ áàüëàíìàìàëû, îêñèýåí âåðèëÿúÿê höúåéðÿéÿ ÷àò-
äûüû çàìàí îêñèýåíäÿí àñàíëûãëà àéðûëà áèëìÿëèäèð. Ãûñàñû,
îêñèýåíèí äàøûíìàñû âÿ îíäàí ëàçûìè éåðëÿðäÿ èñòèôàäÿ åäè-
ëÿ áèëìÿñè ö÷öí þçöíÿìÿõñóñ áèð ãóðóëóøäà îëàí õöñóñè ìîëå-
êóëà åhòèéàú âàð. Áó ìîëåêóë åðèòðîñèòëÿðÿ, äåìÿëè, ãàíà ãûð-
ìûçû ðÿíý âåðÿí håìîãëîáèí ìîëåêóëóäóð. Ùåìîãëîáèí áèð-áè-
ðèíäÿí ôÿðãëè èêè ôóíêñèéà äàøûäûüûíà ýþðÿ àëèìëÿð òÿðÿ-
ôèíäÿí "ãåéðè-àäè ìîëåêóë" àäëàíäûðûëûð.
Ùåìîãëîáèí àüúèéÿðäÿêè îêñèýåíè àëäûüû hàëäà êàðáîíäè-
îêñèäè âåðèð âÿ îðàäàí ÿçÿëÿëÿðÿ êå÷èð. Áó çàìàí ÿçÿëÿëÿð äÿ
ãèäàëàðû ÿðèäèá êàðáîíäèîêñèäè ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ùåìîãëîáèí ìî-
ëåêóëó ÿçÿëÿëÿðÿ ÷àòäûüû çàìàí ÿââÿëêèíèí òàì ÿêñè îëàí áèð
ôóíêñèéà éåðèíÿ éåòèðÿðÿê îêñèýåíè âåðèá êàðáîíäèîêñèäè àëûð.
Áó, ÷îõ øöóðëó âÿ íèçàìëû hÿðÿêÿò ôîðìàñûäûð.
Àëèìëÿð 1996-úû èëäÿ åðèòðîñèòëÿðèí ãóðóëóøóíäàêû håìîã-
ëîáèí ìîëåêóëëàðûíûí îêñèýåíè äàøûìàãäàí ñàâàéû hÿéàò ö÷öí
ÿhÿìèééÿòëè îëàí áàøãà áèð ìîëåêóëó äà äàøûäûãëàðûíû êÿøô
åòäèëÿð. Áó ìîëåêóë àçîòìîíîêñèääèð (ÍÎ). Ùåìîãëîáèíèí àçîò-
ìîíîêñèä ãàçûíû äàøûìàñûíûí ÷îõ ìöhöì áèð ñÿáÿáè âàð. Ùå-
ìîãëîáèí àçîòìîíîêñèä ãàçûíûí êþìÿéè èëÿ òîõóìàéà íÿ ãÿäÿð
îêñèýåí âåðèëÿúÿéèíÿ íÿçàðÿò åäèð.3
Áóíà ýþðÿ äÿ áó ãàçûí hå-
ìîãëîáèí òÿðÿôèíäÿí äàøûíìàñû èíñàíûí hÿéàòû âÿ ñÿhhÿòè áà-
õûìûíäàí îëäóãúà ÿhÿìèééÿòëèäèð.
Ùåìîãëîáèíèí ãöñóðñóç ìîëåêóë ãóðóëóøó âÿ ôóíêñèéàëàðû
àëèìëÿðèí äÿ äèããÿòèíè úÿëá åäèá. Òÿêàìöë÷ö Ãîðäîí Ðåòòðè Òåé-
ëîð "Áþéöê òÿêàìöë ìèñòèêàñû" ("Òhå Ýðåàò Åâîëóòèîí Ìéñòåðé")
àäëû êèòàáûíäà håìîãëîáèí hàããûíäà áóíëàðû éàçûð:
"Ãàíûí hÿëÿ éàëíûç ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ñàãà äàñòàíûíà áÿíçÿéèð.
Ãàí ÿêñÿðèééÿòèíèí êèôàéÿò ãÿäÿð àéäûí îëìàäûüû ÿí àçû 80 öí-
ñöðäÿí òÿøêèë îëóíóð. ßí áþéöê ÿhÿìèééÿòÿ ìàëèê îëàí ÿñàñ ãöâ-
21

22. âÿ èñÿ håìîãëîáèíäèð. Ùåìîãëîáèí àüúèéÿðäÿ îëàí îêñèýåíè àë-
äûüû hàëäà êàðáîíäèîêñèäè âåðèð âÿ îðàäàí ÿçÿëÿëÿðÿ êå÷èð.
Îðàäà èñÿ òàì ÿêñ îëàí áèð ôóíêñèéà éåðèíÿ éåòèðÿðÿê îêñèýå-
íè âåðèá êàðáîíäèîêñèäè àëûð. ßçÿëÿëÿð äÿ ãèäàëàðû ÿðèäèá
êàðáîíäèîêñèäè ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Áó, áèð àâòîìîáèëèí éàíàúàã éàí-
äûðûá êàðáîíìîíîêñèä éàðàòìàñûíà áÿíçÿéèð. Áó ìàääÿ hÿãèãÿ-
òÿí äÿ ãåéðè-àäè áèð ìîëåêóëäóð êè, áèð àíäà îêñèýåíÿ ãàðøû
áèðëÿøìÿéÿ ìåéë åäÿðêÿí áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ ñîíðà hÿìèí ìåéëëÿí-
ìÿ èñòÿéèíè èòèðèð. Áèð àíäà ñå÷èìè êàðáîíäèîêñèäÿ áàüëû îëà-
ðàã äÿéèøèð. Áó äà îíó äàhà äà äèããÿò ìÿðêÿçèíÿ ýÿòèðèð. Îíóí
éåðèíÿ éåòèðäèéè èøÿ óéüóí îëàí äàhà éàõøû íöìóíÿ éîõäóð".4
Òåéëîðóí äà ãûñàúà ãåéä åòäèéè êèìè, håìîãëîáèí ìîëåêóëó
ñàíêè øöóðëó áèð âàðëûã êèìè ëàçûìè éåðäÿ âÿ âàõòäà ëàçûìè
ñå÷èìè åäÿ áèëèð. Ùåìîãëîáèí éàëíûç îêñèýåíè äàøûìàãëà êè-
ôàéÿòëÿíìÿéèá îêñèýåíÿ òÿúèëè åhòèéàúû îëàí áèð ÿçÿëÿíèí éà-
íûíäàí êå÷ÿðêÿí áó îêñèýåíè âåðìÿê ëàçûì îëäóüóíó äÿðhàë àí-
ëàéûð, áó çàìàí âåðèëÿí êàðáîíäèîêñèäè àëìàã, îíó hàðà âåðìÿê
ëàçûì îëäóüóíó äà áèëÿðÿê hÿðÿêÿò åäèð âÿ éåíè éöêö èëÿ áèð-
ëèêäÿ àüúèéÿðëÿðÿ äîüðó éîëà ÷ûõûð. Ùåìîãëîáèí ìîëåêóëó îê-
ñèýåíëÿ êàðáîíäèîêñèäè hå÷ âàõò áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûðìûð, äà-
èì äîüðó öíâàíà ýåäèð.
Úèéÿðäÿêè ùàâà
ãîâóãúóãëàðû
Úèéÿðäÿ îëàí
êàïèëéàðëàð Îðãàíèçìèí ùÿð ùàíñû
áèð éåðèíäÿ îëàí
ùöúåéðÿëÿð
Òîõóìàäà îëàí
êàïèëéàðëàð
Ùåìîãëîáèí îêñèýåíèí äàøûíìàñû
ö÷öí ëàçûì ýÿëÿí ÿí óéüóí ãóðóëó-
øà ìàëèê áèð ìîëåêóëäóð
Ùåìîãëîáèí
ïëàçìà
ëåéêîñèò
îêñèýåí
karbondioksit

23. Áèð ìîëåêóëóí äöøöíìÿê, ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê, ñå÷ìÿê âÿ àéûðä
åòìÿê êèìè õöñóñèééÿòëÿðè çÿðóðÿòÿ ÷åâèðÿí áåëÿ äàâðàíûøëàð
ýþñòÿðìÿñè ÿëáÿòòÿ êè, ÷îõ äöøöíäöðöúöäöð.
Áöòöí èíñàíëàð áó ìîëåêóëóí íöìàéèø åòäèðäèéè ãåéðè-àäè øö-
óð ñàéÿñèíäÿ hÿéàòëàðûíû ðàhàò øÿêèëäÿ êå÷èðÿ áèëèðëÿð. Èí-
ñàí îðãàíèçìèíäÿ ñààòäà îðòà håñàáëà 900 ìèëéîí åðèòðîñèò éà-
ðàíûð. Jàëíûç áèð åðèòðîñèò höúåéðÿñèíäÿ èñÿ òÿõìèíÿí 300 ìèë-
éîí håìîãëîáèí ìîëåêóëó âàð. Áó ìîëåêóëëàðûí hàìûñû hÿìèí
ïðîñåñëÿðè hå÷ áèð ãàðûøûãëûã îëìàäàí éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿúÿê
õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Èíñàíûí îðãàíèçìèíäÿ îëàí áöòöí hå-
ìîãëîáèí ìîëåêóëëàðûíûí ñàéû âÿ áöòöí áó ìîëåêóëëàðûí èñ-
òèñíàñûç îëàðàã åéíè ãàáèëèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëìàñû ýþç þíöíÿ ýÿ-
òèðèëÿíäÿ ìþâçóíóí ÿhÿìèééÿòè äàhà äà àéäûí îëóð.
Áåëÿ áèð ñå÷èìèí òÿñàäöôÿí îðòàéà ÷ûõà áèëìÿéÿúÿéè, èíñàí
îðãàíèçìèíäÿêè ìèëéàðäëàðëà håìîãëîáèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíèí
òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿéè hÿð áèð àüûë-
ëû èíñàí ö÷öí àøêàð áèð hÿãèãÿòäèð. Ùåìîãëîáèí ìîëåêóëóíó
éàðàäàí âÿ îíó hÿð áèð èíñàíûí îðãàíèçìèíÿ áöòöí õöñóñèééÿò-
ëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ éåðëÿøäèðÿí éàëíûç Óúà Àëëàhäûð:
"Î Àëëàh Ðÿááèíèçäèð! Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõ-
äóð, hÿð øåéè éàðàäàí Îäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ éàëíûç Îíà èáà-
äÿò åäèí. Î, hÿð øåéÿ âÿêèëäèð!" ("ßíàì" ñóðÿñè, 102).
Ãàíûí îêñèýåí âåðèá êàð-
áîíäèîêñèäè àëìàã ïðîñåñèíè håìîã-
ëîáèí îëìàäàí éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿ-
ìÿñè òÿêàìöë÷öëÿð ö÷öí áèð ñèððäèð.
×öíêè òÿêàìöë÷öëÿð ãàíûí âÿ èíñàí
îðãàíèçìèíäÿ îëàí áàøãà ñèñòåìëÿ-
ðèí ìöÿééÿí äþâð ÿðçèíäÿ ìÿðhÿëÿ-
ëÿðëÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð-
ëÿð. Jÿíè áó èääèàéà ýþðÿ, ãàíûí
ìþâúóä îëäóüó, ëàêèí îíóí è÷èíäÿ hå-
ìîãëîáèí ìîëåêóëóíóí hÿëÿ îëìàäû-
üû áèð äþâð âàð. Ùàëáóêè áó, òÿêà-
ìöë íÿçÿðèééÿñè áàõûìûíäàí áþéöê
áèð çèääèééÿòäèð. Ãàí àäëàíàí ìàéå
håìîãëîáèí ìîëåêóëó îëìàäàí þç
ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿç
âÿ höúåéðÿëÿðèíÿ îêñèýåí ýÿëìÿéÿí
úàíëû äÿðhàë þëÿð. Áó úàíëûíûí hå-
ìîãëîáèí ìîëåêóëóíóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ-
ñèíè ýþçëÿìÿéÿ âàõòû éîõäóð. Ýþðöí-
äöéö êèìè, ãàí éàðàíàíäà håìîãëîáèí
äÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿëèäèð. Jÿíè ãàíûí áö-
òöí ãóðóëóø âÿ õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ
áèðëèêäÿ éàëíûç áèð àíäà îðòàéà ÷ûõ-
ìàñû ÿñàñ øÿðòäèð. Áó éåðäÿ òÿêà-
ìöë÷öëÿðèí ìÿðhÿëÿëè éàðàäûëûø
èääèàëàðû òàìàìèëÿ àëò-öñò îëóð âÿ
ãàíûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàëíûç áèð
àíäà éàðàäûëäûüû ñöáóòà éåòèð.
Îêñèýåíèí håìîãëîáèíëÿ áàüëû øÿêèëäÿ
ïàéëàíìàñû òÿêàìöë÷öëÿð ö÷öí ãàðàíëûã áèð äàëàíäûð

24. Åðèòðîñèòëÿðèí
ôîðìàñûíäàêû hèêìÿò
ßââÿë äÿ ãåéä åäèëäèéè êèìè, åðèòðîñèò hö-
úåéðÿëÿðèíèí ôîðìàñû éóâàðëàã âÿ éàñòû éàñòû-
üû õàòûðëàäûð. Áó éàñòû ôîðìà höúåéðÿíèí ñÿò-
hèíè àðòûðûð âÿ îíóí îêñèýåíëÿ òÿìàñûíû àñàí-
ëàøäûðûð. Áó, îêñèýåíèí àñàí äàøûíìàñû ö÷öí ÿí
èäåàë ôîðìàäûð. Áó ôîðìà ïîçóëàíäà îðãàíèçìäÿ îë-
äóãúà úèääè õÿñòÿëèêëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð. "Îðàã höúåé-
ðÿëè àíåìèéà" àäëàíàí õÿñòÿëèê íþâöíäÿ åðèòðîñèòëÿð "håìîã-
ëîáèí Ñ" äåéèëÿí àíîðìàë håìîãëîáèí òèïèíè ÿhàòÿ åäèðëÿð. Áó
håìîãëîáèí îêñèýåíñèç ãàëäûüû äþâðëÿðäÿ åðèòðîñèòëÿðèí è÷èí-
äÿ óçóí êðèñòàëëàð hàëûíäà ÷þêöð. Áó êðèñòàëëàð äà höúåéðÿíè
óçóíñîâëàøäûðàðàã îíóí áèð íþâ îðàã ôîðìàñû àëìàñûíà ñÿáÿá
îëóðëàð. Åðèòðîñèò îðàã øÿêëèíè àëäûãäà ãàíäà îëàí òîõóìàëà-
ðà îêñèýåí êå÷ìÿñè ÷ÿòèíëÿøèð. Áó hàë èñÿ îêñèýåí àçëûüûíà
âÿ îðàãëàøìàíûí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áèð ìöääÿò ñîíðà åðèò-
ðîñèò êöòëÿñè àçàëìàüà áàøëàéûð âÿ õÿñòÿëèê áèð íå÷ÿ ñààò ÿð-
çèíäÿ ÷îõ òÿhëöêÿëè hÿääÿ ÷àòûð.5
Áåëÿ õÿñòÿëèê hàëëàðûíäàí áàøãà äåìÿê îëàð êè, áöòöí èí-
ñàíëàðäà åðèòðîñèòëÿðèí ôîðìàñû åéíèäèð. Ùÿð áèð èíñàíûí îð-
ãàíèçìèíäÿêè îêñèýåí áó ôîðìà ñàéÿñèíäÿ àñàíëûãëà ëàçûìè éåð-
ëÿðÿ äàøûíûð. Ùàë-hàçûðäà éàøàéàí, êå÷ìèøäÿ éàøàìûø âÿ ýÿ-
ëÿúÿêäÿ äÿ éàøàéàúàã áöòöí èíñàíëàðûí åðèòðîñèòëÿðèíèí ôîð-
ìàñûíûí éàñòû âÿ éóâàðëàã áèð éàñòûã ôîðìàñûíäà îëìàñû ÿë-
áÿòòÿ êè, èçàhû òÿñàäöôëÿðëÿ ìöìêöí îëìàéàí áèð âÿçèééÿòäèð.
Àëëàh hÿð øåéèí ÿí ãöñóðñóçóíó áèëÿí, hÿð øåéè ÿí èíúÿ äÿãèã-
ëèéèíÿ ãÿäÿð òÿäáèð ýþðöá íèçàìëàéàíäûð. Áöòöí àëÿìëÿðèí Ðÿá-
áè îëàí Àëëàhûí øÿíè ÷îõ óúàäûð.
Íîðìàë åðèòðîñèòëÿð
äàìàðëàðäàí àñàíëûã-
ëà êå÷èð (1), ñûðàäàí
÷ûõàðàã îðàã øÿêëèíè
àëìûø åðèòðîñèò hö-
úåéðÿëÿðè (2) èñÿ äà-
ìàðëàðäà òûõàíìà éà-
ðàäûð (3).
(2)
(1)
(3)
Ïëàçìà.
Ãûðìûçû ãàí
ùöúåéðÿëÿðè.
Ìöõòÿëèô àü ãàí
ùöúåéðÿëÿðè.

25. Àíàëîãó éàðàäûëà áèëèíìÿéÿí
ìþúöçÿëè ìàéå: ãàí
Ãàíûí òÿðêèáèíäÿ áàø âåðÿí hàäèñÿëÿðè òÿäãèã åäÿí àëèìëÿð ãàðøûëàø-
äûãëàðû ãöñóðñóç íèçàìû òÿãëèä åäÿ áèëìÿê ö÷öí ÷àëûøìàëàðûíû äàâàì åò-
äèðèðëÿð. Ëàêèí hÿëÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð êîíêðåò áèð èðÿëèëÿéèø ãåéäÿ àëûíìà-
éûá. Ùÿòòà òÿäãèãàò÷ûëàð äà áó ãåéðè-àäè ìàéåíè òÿãëèä åòìÿê éþíöíäÿ ÷àëûø-
ìàãäàí èìòèíà åòìèø, ãàíëà áàüëû òÿäãèãàòëàðûíûí èñòèãàìÿòèíè äÿéèøäèð-
ìèøëÿð. Îíëàð îêñèýåí äàøûéà áèëÿí åhòèéàò ìàéåíè éàðàòìàã ö÷öí òÿäãèãàò-
ëàð àïàðûðëàð.
Ëàêèí àëèìëÿð ãàíëà áàüëû òÿäãèãàò àïàðàðêÿí ìöõòÿëèô ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ
ãàðøûëàøûðëàð. Ãàíû äàìàðäàí ÷ÿêäèêëÿðè çàìàí ãàí ëàõòàëàíûð. Ãàí höúåé-
ðÿëÿðèíèí ìèêðîñêîï àëòûíäà âÿ îðãàíèçìäÿ åéíè øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åäèá-åò-
ìÿìÿñè ìÿëóì äåéèë. Áóíäàí ÿëàâÿ, ãàí íÿ ïëàñòèê áîðóäà, íÿ äÿ øöøÿ ãàáäà
òàì ìÿíàñûíäà úàíëû hàëäà ãàëìàäûüû ö÷öí îíóí è÷èíäÿêè höúåéðÿëÿð àéðû-
àéðûëûãäà òÿäãèã åäèëèð. Áöòöí áóíëàð íÿçÿðÿ àëûíäûüû çàìàí åëì ÿñë ãàíû
äåéèë, ëàáîðàòîðèéàäàêû ãàíû àíàëèç åäÿðÿê þéðÿíèð. (Ð. âîí Áðåäîw, Ýåî, íî-
éàáð, 1997).
Ëàáîðàòîðèéàëàðäà àíàëîãó éàðàäûëà áèëìÿéÿí áó ãåéðè-àäè ìàääÿ èí-
ñàíûí èëê éàðàíäûüû ýöíäÿí åòèáàðÿí îðãàíèçìäÿ hàçûðëà-
íûð. Áó ýöí ìàëèê îëäóüóìóç éöêñÿê òåõíîëîýè-
éà èëÿ hÿòòà òÿãëèä äÿ åäèëÿ áèëìÿéÿí áèð
ìàääÿíèí ìöÿééÿí äþâð ÿðçèíäÿ þç-þçöíÿ, òÿ-
ñàäöôëÿðèí òÿñèðè èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èä-
äèà åòìÿê øöóðäàí òàìàìèëÿ óçàãëàøìàã äåìÿê-
äèð. Áèð ÷îõ úàíëû íþâöíÿ hÿéàò âåðÿí áó ìàä-
äÿ Àëëàhûí éàðàäûúû îëìàñûíûí à÷ûã äÿëèëëÿ-
ðèíäÿí áèðèäèð.

26. 26
Åðèòðîñèòëÿðèí øÿêèëäÿéèøìÿ ãàáèëèééÿòè
Åðèòðîñèò höúåéðÿëÿðè éàëíûç áèð ãàí äàìëàñûíäà 250 ìèë-
éîí ÿäÿä éåðëÿøÿúÿê ãÿäÿð êè÷èê þë÷öäÿäèð. Áó èñÿ åðèòðîñèò-
ëÿðèí äàìàðëàðäà àñàí hÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí ñÿð-
ôÿëè áèð hàëäûð. Ëàêèí èíñàíûí îðãàíèçìèíäÿ äèàìåòðè åðèò-
ðîñèò höúåéðÿñèíèí äèàìåòðèíäÿí äÿ êè÷èê îëàí êàïèëéàðëàð (êè-
÷èê ãàí äàìàðëàðû) âàð. Áó, èëê áàõûøäà ÷îõ áþéöê áèð ïðîá-
ëåì êèìè ýþðöíÿ áèëÿð. ×öíêè åðèòðîñèò höúåéðÿñè þçöíäÿí ÷îõ
êè÷èê äèàìåòðäÿ îëàí êàïèëéàðëàðäàí êå÷ìÿëèäèð. Áó ÷ÿòèí ïðî-
ñåñ íåúÿ áàø âåðÿúÿê?
Åðèòðîñèòëÿðèí åëàñòèê ãóðóëóøó ìÿhç áó ìÿãàìäà èøÿ éà-
ðàéûð. Åðèòðîñèòëÿð þçëÿðèíèí éàñòû âÿ îëäóãúà åëàñòèê ãóðó-
ëóøëàðû ñàéÿñèíäÿ hÿòòà ÿí äàð äàìàðëàðäàí äà àñàíëûãëà êå÷ÿ
áèëèðëÿð. Áó åëàñòèêëèê åðèòðîñèò höúåéðÿëÿðèíèí ìàëèê îë-
äóüó áàøãà áèð ëàéèhÿíèí íöìóíÿñèäèð. ßýÿð åðèòðîñèòëÿð áó
åëàñòèêëèéèíè àçàúûã äà îëñà èòèðñÿ, îðòàéà îëäóãúà úèääè ïðîá-
ëåìëÿð ÷ûõà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, áÿçè øÿêÿð õÿñòÿëÿðèíèí ýþçëÿ-
ðèíäÿêè hÿññàñ òîõóìàëàð åëàñòèêëèéèíè èòèðìèø åðèòðîñèò hö-
úåéðÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí òûõàíûá áàüëàíûð âÿ áó hàë íþâáÿòè ìÿð-
hÿëÿäÿ êîðëóüà ñÿáÿá îëóð - 6
. Jàëíûç áèð íöìóíÿäÿí ýþðöíäö-
éö êèìè, èíñàí îðãàíèçìèíèí hÿð áèð hèññÿñèíäÿ ìþâúóä îëàí
ãóðóëóø îëäóãúà hÿññàñ, ãöñóðñóç òàðàçëûãäà éàðàäûëìûøäûð.
Îðãàíèçìäÿêè ýåðèéÿ ìöáàäèëÿ èëÿ
ìöøàéèÿò îëóíàí ñèñòåì
Èíñàí îðãàíèçìèíäÿêè ýåðèéÿ ìöáàäèëÿ ñèñòåìè äÿ ãöñóðñóç
áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Ùÿð àí ÷îõëó ïðîñåñèí áàø âåðäèéè îð-
ãàíèçìèìèçäÿ äàèì çÿðÿðëè òóëëàíòûëàð, þëö höúåéðÿëÿð, îðãà-
íèçìÿ äàõèë îëàí âÿ ìöäàôèÿ ñèñòåìè òÿðÿôèíäÿí ïàð÷àëàíàí
éàä ìàääÿëÿð âÿ áàøãà áèð ÷îõ ëàçûìñûç ìàääÿëÿð ýÿçèð. Ëàêèí
áóíëàðûí hå÷ áèðè îðãàíèçìÿ çÿðÿð âåðìèð.
×öíêè áó ìàääÿëÿðè îðãàíèçìäÿí êÿíàð åäÿ áèëÿúÿê âÿ éà îí-
ëàðäàí îðãàíèçìäÿêè çÿðóðè ïðîñåñëÿðäÿ èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿúÿê

27. ñèñòåìëÿð âàð. Áóíà ìèñàë îëàðàã äàèì éåíèëÿøÿí åðèòðîñèò hö-
úåéðÿëÿðèíè ýþñòÿðÿ áèëÿðèê. Áó höúåéðÿëÿðèí þìðö òÿõìèíÿí
120-130 ýöíäöð. Jàøëû åðèòðîñèòëÿð ãàðàúèéÿðäÿ, äàëàãäà âÿ ñö-
ìöê èëèéèíäÿ þëöðëÿð. Þëÿí åðèòðîñèòëÿðèí ÿâÿçèíÿ äÿ éåíè åðèò-
ðîñèòëÿð éàðàíûð. Ùÿð ñàíèéÿ 10 ìèëéîí åðèòðîñèò þëöð, îíëà-
ðûí ÿâÿçèíÿ hÿð ýöí 200 ìèëéàðä éåíè höúåéðÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð âÿ
áó éîëëà îðãàíèçìèí áöòöí åðèòðîñèòëÿðè òÿõìèíÿí äþðä àéäàí
áèð òàìàìèëÿ éåíèëÿøìèø îëóð.7
Þëÿí åðèòðîñèòëÿðèí è÷èíäÿ îëàí äÿìèð ìîëåêóëó äà îðãà-
íèçìèìèçäÿêè "ýåðèéÿ ìöáàäèëÿ" ñèñòåìè èëÿ éåíè åðèòðîñèòëÿ-
ðèí hàçûðëàíìàñûíäà èñòèôàäÿ åäèëìÿê ö÷öí åhòèéàòäà ñàõëà-
íûëûð. Áó èñÿ èäåàë áèð ñÿíàéå ïëàíëàøäûðìà íöìóíÿñèäèð.8
Àé-
äûíäûð êè, áåëÿ áèð ëàéèhÿ þç-þçöíÿ îðòàéà ÷ûõìàéûá. Åðèòðî-
ñèòëÿðè áó õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ éàðàäàí Óúà Àëëàhäûð.
27
Jàí òÿðÿôäÿ îðãàíèçìäÿêè äÿìèðèí ñîðóëìàñûíûí íå-
úÿ áàø âåðäèéèíè ýþñòÿðÿí òàáëî òÿñâèð åäèëèá. Ôà-
ñèëÿñèç îëàðàã éåíèëÿøÿí åðèòðîñèòëÿð îðãàíèçì ö÷öí
ÿhÿìèééÿòëè äÿìèð ìÿíáÿéèäèð.
åðèòðîñèòëÿð.
Éàøëû åðèòðîñèò
ùöúåéðÿëÿðèíèí
ýÿëèøè.
Éåíè åðèòðîñèòëÿðèí
ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè.
Òîõóìà
ùöúåéðÿëÿðè
.
äàëàã.
Ãûðìûçû ñöìöê èëèéè.
äÿìèðèí ãûðìûçû
ñöìöê èëèéèíèí
òÿðêèáèíÿ
êå÷ìÿñè.
äÿìèðèí äàëàãäàí
ãàíà êå÷ìÿñè.
äÿìèðèí ãèäàëàðäàí
àëûíìàñû.
äÿìèðèí ñÿðô åäèëìÿñè
(ñèäèê, òÿð âÿ ñ. áàøãà
éîëëà)
Äÿìèð ÷àòûøìàìàçëûüûíà
ÿñàñÿí ãàðàúèéÿðäÿ ðàñò
ýÿëèíèð.

28. Ìèêðîÿñýÿðëÿð: ëåéêîñèòëÿð
Áèð äàìëà ãàíûí è÷èíäÿ ëåéêîñèò àäëàíäûðûëàí òÿõìèíÿí 400
ìèí ìèêðîÿñýÿð âàð. Ùÿòòà ãöââÿòëè áèð ìöäàôèÿ ëàçûì îëäóüó
çàìàí àäè øÿðàèòäÿ ãàíûí hÿð êóáìèëëèìåòðèíäÿ ëåéêîñèòëÿðèí
ñàéû 7.000-10.000 àðàñûíäà îëäóüó hàëäà áèðäÿí-áèðÿ áó ñàé
30.000-ÿ ãÿäÿð éöêñÿëÿ áèëèð.9
Ùÿìèí ÿñýÿðëÿðèí âÿçèôÿñè îð-
ãàíèçìè ìèêðîäöøìÿíëÿðäÿí ãîðóìàãäûð. Ëåéêîñèòëÿð îðãàíèç-
ìÿ àèä îëìàéàí úàíëû-úàíñûç hÿð øåéè éîõ åòìÿéÿ ïðîãðàìëàø-
äûðûëûáëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ îðãàíèçìÿ äàõèë îëàí áàêòåðèéàëà-
ðû, âèðóñëàðû âÿ òÿhëöêÿ éàðàäà áèëÿúÿê hÿð áèð ìàääÿíè àõ-
òàðûð, òàïûð, èçëÿéèð âÿ ÿí ìöâàôèã ìÿãàìäà éîõ åäèðëÿð.
Ëåéêîñèòëÿð ãàíäà îëàí áàøãà höúåéðÿëÿðäÿí ãóðóëóø áàõû-
ìûíäàí ôÿðãëÿíèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, åðèòðîñèòëÿðäÿ íöâÿ îëìóð. Ëà-
êèí ëåéêîñèòëÿð íöâÿëèäèð âÿ îíëàðûí è÷èíäÿ áöòöí êè÷èê îð-
ãàíèçìëÿð îëóð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ëåéêîñèòëÿð áèð íå÷ÿ ýöí, áèð èí-
ôåêñèîí õÿñòÿëèê çàìàíû hÿòòà áèð íå÷ÿ ñààò éàøàéûðëàð. Áó
ãÿäÿð ãûñà áèð hÿéàò ýöìàí åäèëäèéèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã îðãàíèç-
ìèí ìöäàôèÿñè áàõûìûíäàí ÷îõ ÿhÿìèééÿòëèäèð. ×öíêè ìöäàôèÿ
åäÿí, éÿíè ãöââÿäÿí äöøìöø ëåéêîñèò þëöð âÿ î, éåíèúÿ ìÿhâ îëàð-
êÿí îíóí ÿâÿçèíÿ äÿðhàë ñàüëàì âÿ ìöäàôèÿ ãàáèëèééÿòè ÷îõ éöê-
ñÿê îëàí éåíè áèð ëåéêîñèò hàçûðëàíûð.10
Ëåéêîñèòëÿð ÿñëèíäÿ éàëíûç áèð íþâ höúåéðÿëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿë-
ìèð. "Ëåéêîñèò" ìöõòÿëèô ÿñýÿðëÿðäÿí òÿøêèë îëóíìóø âÿ èí-
ñàí îðãàíèçìè óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí äþéöø÷ö höúåéðÿëÿðÿ âå-
ðèëÿí öìóìè àääûð. Áó ÿñýÿðëÿð èêè ÿñàñ ãðóïà àéðûëûð. Áè-
28
Åðèòðîñèòëÿð éàðàäû-
ëûøû èñòÿð éàøàìà
äþâðö, èñòÿðñÿ äÿ îð-
ãàíèçìèí ìöäàôèÿñè
ö÷öí ìàëèê îëäóãëàðû
äèýÿð õöñóñèééÿòëÿðè
èëÿ ÷îõ àéäûí øÿêèë-
äÿ ñöáóò åäèð. Jàí òÿ-
ðÿôäÿ ìöõòÿëèô åðèò-
ðîñèò øÿêèëëÿðè òÿñ-
âèð åäèëèá. Ñàðû hö-
úåéðÿëÿð ÿí êè÷èê
åðèòðîñèòëÿð îëàí
ëèìôîñèòëÿðäèð.

29. ðèíúè ãðóï äöøìÿíëÿ èëê ãàðøûëàøàí âÿ öç-öçÿ ìöáàðèçÿ àïà-
ðàí ãðàíóëîñèòëÿðäèð. Èêèíúè ãðóï èñÿ äöøìÿíÿ ãàðøû õöñóñè
ñèëàhëàð (àíòèúèñèì) hàçûðëàéàí ëèìôîñèòëÿðäèð.
Ëèìôîñèòëÿðèí ãàíäàêû áàøãà höúåéðÿëÿðäÿí ôÿðãëÿíÿí õö-
ñóñèééÿòëÿðè âàð. Ãàíû íÿçÿðÿ àëìàñàã, òîõóìàëàðäà îëàí ëèì-
ôîñèòëÿðèí ñàéû ãàíäàêû ëèìôîñèòëÿðèí ñàéûíà íèñáÿòÿí ÷îõ-
äóð. Áó höúåéðÿëÿð îðãàíèçìèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ îëàí òîõóìà-
ëàðäà ñàíêè áàçà éàðàäûð âÿ òîõóìàëàðû ìèêðîáëàðäàí ãîðóéóð-
ëàð. Áåëÿ îëäóüó hàëäà ãàíûí òÿðêèáèíäÿ ëèìôîñèò îëìàñûíûí
ñÿáÿáè íÿäèð?
ßñëèíäÿ ëåéêîñèòëÿð ãàíäàí äàøûìà âàñèòÿñè êèìè èñòèôà-
äÿ åäèðëÿð. Ëåéêîñèòëÿð ñàíêè ïàòðóë õèäìÿòè éåðèíÿ éåòèðÿí
æàíäàðìà áèðëèéè êèìè ãàíëà áèðëèêäÿ áöòöí îðãàíèçìè ýÿçèð,
éàøëû âÿ ãöââÿñèç ëåéêîñèòëÿðèí îëäóüó òîõóìàëàðû ñöðÿòëÿ ìþh-
êÿìëÿíäèðèðëÿð. Áåëÿ øöóðëó âÿ ñöðÿòëÿíäèðèúè áèð ñèñòåìèí
òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèêëÿðè êèìè, òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèí-
äÿ èíêèøàô åòìÿñè ìöìêöí äåéèë.
Øöóðñóç àòîìëàðäàí èáàðÿò îëàí áèð höúåéðÿíèí ñå÷ìÿ ãà-
áèëèééÿòèíÿ, àüûëà âÿ øöóðà ìàëèê îëà áèëìÿéÿúÿéè, îðãàíèçìèí
ìöäàôèÿñèíè òÿìèí åäÿí õöñóñèééÿòëÿðè þç-þçöíÿ ÿëäÿ åäÿ áèë-
ìÿéÿúÿéè àøêàð áèð hÿãèãÿòäèð. Áó êè÷èê úàíëûíûí áàøãà hö-
úåéðÿëÿðè ãîðóìàã ö÷öí ìöáàðèçÿ àïàðìàñû îëäóãúà ìöhöì âÿ èí-
úÿ áèð ìÿñÿëÿäèð. Ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí áèð höúåéðÿíèí þçöíö ñè-
çèí ö÷öí ôÿäà åòìÿñè âÿ îðãàíèçìèíèçäÿ åéíè øÿêèëäÿ ôÿäàêàð-
ëûã åäÿí ìèëéîíëàðëà höúåéðÿíèí îëìàñû ýþçöíöçëÿ ýþðäöéöíöç
ìèëéîíëàðëà ìþúöçÿäÿí áèðèäèð.
Ëåéêîñèòëÿðèí ãóðóëóøóíäàêû ìöêÿììÿëëèê, ìàëèê îëäóãëà-
ðû ôÿäàêàðëûã, ìöáàðèçÿ àïàðìàã øöóðó âÿ ãàáèëèééÿòè þç ñå-
÷èìëÿðèíèí äåéèë, Àëëàhûí îíëàðû áó õöñóñèééÿòëÿðäÿ éàðàòìà-
ñûíûí áèð íÿòèúÿñèäèð. Áóíóí ÿêñèíè ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøàí-
ëàð áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åòìÿéèáëÿð, áóíäàí ñîí-
ðà ÿëäÿ åòìÿëÿðè äÿ ìöìêöí äåéèë. Àëëàh Îíó èíêàð åòìÿéÿ ÷à-
ëûøàíëàðûí ñÿéëÿðèíè "Íóð" ñóðÿñèíäÿ èëüûìà áÿíçÿäÿðÿê áå-
ëÿ áóéóðìóøäóð:
"Èíêàð åäÿíëÿðèí ÿìÿëëÿðè óúñóç-áóúàãñûç ñÿhðàäàêû èë-
üûìà áÿíçÿð êè, ñó ñóçëóãäàí öðÿéè éàíàí îíó ñó áèëÿð. Íÿ-
29

30. hàéÿò, ýÿëèá îíà éåòèøäèéè çàìàí îíóí hå÷ íÿ îëäóüóíó ýþ-
ðÿð. Î þç ÿìÿëèíèí éàíûíäà àíúàã Àëëàhûí úÿçàñûíû òà-
ïàð. Àëëàh äà îíóí úÿçàñûíû âåðÿð. Àëëàh òåçëèêëÿ hàãã-
håñàá ÷ÿêÿíäèð" ("Íóð" ñóðÿñè, 39).
Òÿêàìöë÷öëÿðèí áó ìÿñÿëÿäÿêè ìÿíòèãñèç
äöøöíúÿëÿðè
Èíñàí îðãàíèçìèíÿ hÿð ýöí ÷îõëó ñàéäà ìèêðîá äàõèë îëóð.
Áó ìèêðîáëàðûí ìöäàôèÿ ñèñòåìèíèí èëê ìÿðhÿëÿñèíäÿ çÿðÿð-
ñèçëÿøäèðèëìÿñèíÿ ÷àëûøûëûð. Ëàêèí ãàðøûñû àëûíìàéàí áÿ-
çè ìèêðîáëàð âÿ éàä ìàääÿëÿð ãàí äþâðàíûíà äàõèë îëàðàã hÿéà-
òè òÿhëöêÿ éàðàäà áèëÿð. Áåëÿ ìèêðîáëàðà "àíòèýåí" àäû âåðè-
ëèð. Îðãàíèçì àíòèýåíëÿðÿ ãàðøû "àíòèúèñì" àäëû ìàääÿëÿð hà-
çûðëàéàðàã îíëàðû éîõ åòìÿéÿ âÿ éà îíëàðûí ÷îõàëìàñûíûí ãàð-
øûñûíû àëìàüà ÷àëûøûð. Àíòèúèñèì à÷àð ãûôûëà éåðëÿøÿí ñà-
éàã ö÷þë÷öëö ãóðóëóøëó àíòèýåíÿ éåðëÿøÿðÿê îíó çÿðÿðñèçëÿø-
äèðèð. Àíòèúèñèìëÿ àíòèýåí àðàñûíäàêû à÷àð-ãûôûë îõøàðëû-
üû áó ñèñòåìèí äÿðê åäèëìÿñè áàõûìûíäàí öçÿðèíäÿ äöøöíöë-
ìÿñè ëàçûì ýÿëÿí áèð íöìóíÿäèð.
Ìöäàôèÿ höúåéðÿëÿðè òÿáèÿòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí éöç ìèíëÿðëÿ
ìöõòÿëèô àíòèýåíÿ ãàðøû àéðû-àéðû àíòèúèñèì hàçûðëàéà áèëèð.
Áó, îðãàíèçìäÿ îëàí höúåéðÿëÿðèí éöç ìèíëÿðëÿ ãûôûëà óéüóí ýÿ-
ëÿí à÷àðû áèð àíäà hàçûðëàìàñû äåìÿêäèð. ßëáÿòòÿ êè, áóíóí
þçö ìþúöçÿâè áèð hàäèñÿäèð.
Ëàêèí ÿí ìàðàãëûñû ëàáîðàòîðèéàäà ÿìÿëÿ ýÿòèðèëÿðÿê hÿò-
òà èíñàíûí îðãàíèçìèíÿ éåðëÿøäèðèëÿí ñöíè àíòèýåíëÿðÿ ãàð-
øû äà ìöäàôèÿ höúåéðÿëÿðèíèí àíòèúèñèì hàçûðëàéà áèëìÿñè-
äèð. Îðãàíèçìèí höúåéðÿëÿðè òÿáèÿòäÿ îëàí ãûôûëëàðà óéüóí à÷àð
hàçûðëàéà áèëäèêëÿðè êèìè, òÿáèÿòäÿ hå÷ îëìàéàí âÿ ëàáîðàòî-
ðèéàäà hàçûðëàíàí ãûôûëëàðà ýþðÿ äÿ à÷àðëàð hàçûðëàéà áèëèð-
ëÿð.
Îðãàíèçìèí è÷èíäÿêè ìåõàíèçìèí êÿíàð äöíéà hàããûíäà áó
ãÿäÿð håéðÿòàìèç ìÿëóìàòà ñàhèá îëìàñû ÿëáÿòòÿ êè, òÿñàäöô-
ëÿðëÿ èçàh åäèëÿ áèëìÿç. Íåúÿ îëóð êè, áèð höúåéðÿ éöç ìèíëÿð-
30

31. ëÿ éàä ìàääÿ hàããûíäà ìÿëóìàòà ìàëèê îëìàãëà éàíàøû ëàáîðà-
òîðèéàäà ñöíè ñóðÿòäÿ éàðàäûëàí ÷îõ ôÿðãëè áèð ìàääÿ (àíòèýåí)
hàããûíäà äà ìÿëóìàòà ìàëèê îëóð? Ùÿòòà ìöäàôèÿ höúåéðÿëÿðè-
íèí îðãàíèçìäÿêè àíòèýåíëÿðè ìöÿééÿí øÿêèëäÿ òàíûäûüûíû ãÿ-
áóë åòñÿê äÿ ÿââÿë hå÷ âàõò ãàðøûëàøìàäûüû áèð àíòèýåíè äÿ
òàíûéà áèëìÿëÿðè ÷îõ håéðÿòàìèçäèð. Áóíäàí áàøãà, ìöäàôèÿ hö-
úåéðÿëÿðè îðãàíèçìÿ éåíè äàõèë îëàí áó éàä ìàääÿéÿ âàõòûíäà äè-
àãíîç ãîéäóãëàðû êèìè ìàääÿéÿ ãàðøû èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê óéüóí
àíòèúèñèì êèìè òÿñèðëè ñèëàhëàðû äà âàõòûíäà òÿéèí åäèá hà-
çûðëàìàã ö÷öí ëàçûì îëàí ãàáèëèééÿò âÿ øöóðà äà ìàëèêäèðëÿð.
Äèàãíîç ãîéìàã, òÿäáèð ýþðìÿê êèìè àüûë, áèëèê âÿ øöóð òÿëÿá
åäÿí õöñóñèééÿòëÿðëÿ éàðàäûëìûø ìöäàôèÿ höúåéðÿëÿðèíèí òÿ-
ñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè ñþéëÿìÿê ìöhöì áèð ìÿíòèãè éàíëûø-
ëûãäûð. Òÿêàìöë÷öëÿð ìöäàôèÿ höúåéðÿëÿðèíèí hÿð úöð éàä ìàä-
äÿíè ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åäÿ áèëìÿ õöñóñèééÿòèíè þç ìöääÿàëà-
ðûíà ýþðÿ èçàh åäÿ áèëìÿäèêëÿðè êèìè ìþâçóíóí öçÿðèíäÿí ìÿí-
òèãäÿí âÿ åëìäÿí êÿíàð èçàhàòëàðëà ñöêóòëà êå÷ìÿéÿ ÷àëûøûð-
ëàð.
Ìöäàôèÿ höúåéðÿëÿðèíèí ñöíè áèð àíòèýåíè òàíûìàñû ìþâ-
çóñó èëÿ áàüëû îëàðàã òÿêàìöë÷ö àëèìëÿðäÿí ßëè Äÿìèðñîéóí ñþç-
ëÿðè áóíà ìèñàëäûð:
"Ëàêèí ÕÕ ÿñðäÿ ñöíè ñèíòåç îëóíàí êèìéÿâè ìàääÿéÿ ãàð-
øû àíòèúèñèìäÿí èñòèôàäÿ åòìÿ ïëàíûíû hÿëÿ ÿââÿëúÿäÿí èí-
êèøàô åòäèðÿí áèð höúåéðÿ êàhèí äåìÿêäèð".11
Ïðîôåññîð Äÿìèðñîé hÿìèí êèòàáûíäà áó ýöíÿ ãÿäÿð áó ìþâ-
çóíóí èçàhûíûí îëìàìàñûíû äà áåëÿ åòèðàô åäèð:
"Ïëàçìà höúåéðÿëÿðè áó ìÿëóìàòû íåúÿ âÿ hàíñû ôîðìàäà ÿë-
äÿ åäÿðÿê áóíà óéüóí ýÿëÿí õöñóñè ôîðìàëàøìûø àíòèúèñìè hà-
çûðëàéà áèëèð? Ùÿëÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð áó ñóàëà ãÿòè úàâàá âåðèë-
ìÿéèá".12
Äÿìèðñîé áó èôàäÿñè èëÿ höúåéðÿíèí áÿçè ãåéðè-àäè õöñóñèé-
éÿòëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó ãÿáóë åäèð. ×öíêè "êàhèí" ñþçö áÿçè ìÿ-
ëóìàòëàðà ÿââÿëúÿäÿí ìàëèê îëàí èíñàíëàð hàããûíäà èøëÿäèëèð.
Áèð höúåéðÿíèí hÿð hàíñû áèð ìÿëóìàòà ìàëèê îëìàñû, hÿëÿ öñ-
òÿëèê îëäóüó øÿðàèòäÿí òàìàìèëÿ óçàãäàêû âàðëûãëàð hàããûíäà
ìÿëóìàòà ìàëèê îëìàñû ãåéðè-àäè áèð õöñóñèééÿòäèð. ßëáÿòòÿ êè,
31

32. úàíñûç àòîìëàðûí áèðëÿøìÿñèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèø áèð höúåéðÿ-
íèí òÿñàäöôÿí ãöââÿòëè hèññèééàòëàðà âÿ éà èíêèøàô åòìèø áè-
ëèê âÿ ìÿäÿíèééÿòÿ þç-þçöíäÿí ìàëèê îëìàñûíû ýþçëÿìÿê îëìàç.
Áóíó èääèà åòìÿê àüëûí âÿ ìÿíòèãèí ñÿðhÿäëÿðèíäÿí êÿíàðà ÷ûõ-
ìàã äåìÿêäèð.
Ëàêèí òÿêàìöë÷öëÿð ÷àðÿñèç ãàëäûãëàðû ö÷öí úàíëûëàðûí éà-
ðàäûëûøäàí åòèáàðÿí ìàëèê îëäóãëàðû õöñóñèééÿòëÿðè ãÿáóë åäèð-
ëÿð. Àììà áó ñèñòåìëÿðèí õöñóñè îëàðàã éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë
åòìÿìÿê, äàhà äîüðóñó, Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åòìÿê ö÷öí áó
ìöêÿììÿëëèéèí ñÿáÿáèíè áàøãà éîëëàðëà èçàh åòìÿéÿ ÷àëûøûð-
ëàð. Àðòûã áó ìÿãàìäàí ñîíðà òÿêàìöë÷öëÿð åëìëÿ hå÷ áèð ÿëà-
ãÿñè îëìàéàí, éàëíûç òÿëãèí åòìÿéÿ âÿ àúèçëèêëÿðèíè ýèçëÿìÿ-
éÿ ÷àëûøàí èçàhàòëàð âåðèðëÿð. Òÿêàìöëöí "Áó, áèð òÿêàìöë ìþ-
úöçÿñèäèð" âÿ éà "Áó höúåéðÿ ñàíêè áèð êàhèí êèìèäèð" êèìè
òèëñèìëè ñþçëÿðè èëÿ õàëãû "hèïíîç" åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.
Ùàëáóêè áóðàäà ãåéðè-àäè áèð hàë âàð. Èíñàíûí îðãàíèçìèí-
äÿêè ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí êè÷èê âÿ äàèì éåíèëÿøÿí höúåéðÿëÿð òÿ-
áèÿòäÿ ìþâúóä îëàí áöòöí äöøìÿíëÿðèíè hÿëÿ îíëàðû ýþðìÿ-
äÿí òàíûìàã, äèàãíîç ãîéìàã, éîõ åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ âÿ òÿúhè-
32
Ìöäàôèÿ ñèñòåìèíèí áèð hèññÿñè îëàí Á höúåéðÿëÿðè îðãàíèçìÿ äàõèë îëàí äöø-
ìÿíëÿðèíÿ ãàðøû òÿêáàøûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí âÿ àíòèúèñì àäëàíàí ñèëàhëàð èñ-
òåhñàë åäÿðÿê ìöäàôèÿéÿ ãîøóëóðëàð.
Á ùöúåéðÿëÿðè
àíòèúèñìëÿð

33. çàòûíà ìàëèêäèðëÿð. Áåëÿ áèð ãóðóëóøó òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åò-
ìÿê Àëëàhà èíàíìàìàüû þçëÿðèíÿ ìÿãñÿä håñàá åäÿí èíñàíëà-
ðûí ÿãëè àúèçëèéèíè ýþñòÿðÿí ìöhöì áèð íöìóíÿäèð.
Òÿêàìöë÷öëÿð áó höúåéðÿëÿðèí áåëÿ èäåàë ôóíêñèéà âÿ õöñó-
ñèééÿòëÿðëÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿ ñÿáÿáèíè ìóòàñèéàëàðûí ìåõàíèçìè èëÿ
èçàh åäèðëÿð. Äÿìèðñîé äà "Èðñèééÿò âÿ òÿêàìöë" àäëû êèòàáûí-
äà éóõàðûäàêû ñþçëÿðèíè áåëÿ äàâàì åòäèðèð: "Áó ïëàíûí (àí-
òèúèñìèí àíòèýåíè òàíûìàñû) ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ôèêðè äÿ òÿñàäöô-
ëÿðëÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ìóòàñèéàëàðäûð ôîðìàñûíäà ìöäàôèÿ åäè-
ëèð".
Jóõàðûäàêû èçàhàòû ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ òÿäãèã åòìÿê òÿêà-
ìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí àëèìëÿðèí ÿë àòäûüû îéóíëàðû
àíëàìàã áàõûìûíäàí îëäóãúà ÿhÿìèééÿòëèäèð. Ìöÿëëèô áÿçè äàè-
ðÿëÿðèí áó ïëàíûí ìóòàñèéàëàð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû
èääèà åòäèêëÿðèíè äåéèð. Áó úöìëÿíè îõóéàí âÿ áèîëîýèéà hàã-
ãûíäà êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿëóìàòà ìàëèê îëìàéàí áèð îõóúó äà áó èä-
äèàíûí åëìè èçàhàò âÿ ñöáóò åäèëìèø áèð hÿãèãÿò îëäóüóíó ýö-
ìàí åäÿ áèëÿð. Ùàëáóêè "Áó ïëàíûí (àíòèúèñìèí àíòèýåíè òà-
íûìàñû) ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ôèêðè äÿ òÿñàäöôëÿðëÿ ìåéäàíà ýÿëÿí
ìóòàñèéàëàðäûð ôîðìàñûíäà ìöäàôèÿ åäèëèð" úöìëÿñè hå÷ áèð
åëìè äÿéÿðè îëìàéàí âÿ éàëíûç îõóúóíóí äèããÿòèíè éàéûíäûðìàã,
îíó òÿñèð àëòûíà àëìàã ö÷öí hàçûðëàíìûø òàìàìèëÿ ìÿíàñûç áèð
úöìëÿäèð.
Áó òÿñèð àëòûíà àëìà âÿ àëäàòìà öñóëó ÿñëèíäÿ äöíéà hàã-
ãûíäà hå÷ áèð ìÿëóìàòû îëìàéàí, hÿòòà hàôèçÿñèíè òàìàìèëÿ
èòèðìèø áèð èíñàíû ñþçëÿ àëäàòìàüà áÿíçÿéèð. Áó èíñàí è÷è îë-
äóãúà èíêèøàô åòìèø òåõíîëîýèéà èëÿ òÿúhèç åäèëìèø áèð ýþé-
äÿëÿíèí ãàðøûñûíà ýÿòèðèëñÿ âÿ îíà áó áèíàíûí çÿëçÿëÿ íÿ-
òèúÿñèíäÿ éàðàíäûüû äåéèëñÿ, (øöáhÿñèç êè, hÿìèí èíñàí ìÿí-
òèãè úÿhÿòäÿí áóíà èíàíìàñà äà) hÿìèí àíäà îíóí áóíó èñáàò åò-
ìÿê èìêàíû éîõäóð. Ëàêèí hÿð øåéÿ ðÿüìÿí àüëû âÿ âèúäàíû èëÿ
äöøöíÿí hÿð áèð èíñàí áåëÿ áèð hàäèñÿíèí áàø âåðÿ áèëìÿéÿ-
úÿéèíè ìöÿééÿí åäÿ áèëÿð.
Êîìïëåêñ áèð höúåéðÿíèí ìóòàñèéà íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿë-
äèéèíè äåìÿê äÿ éóõàðûäàêû íöìóíÿéÿ áÿíçÿéèð. Ùÿð øåéäÿí ÿâ-
33

34. âÿë höúåéðÿ ýþéäÿëÿíäÿí äàhà öñòöí áèð
òåõíîëîýèéàéà ìàëèêäèð. Ùÿòòà áèð ÷îõ åë-
ìè äàèðÿëÿð höúåéðÿíèí èíñàí þâëàäûíûí
ãàðøûëàøäûüû ÿí öñòöí âÿ êîìïëåêñ ãó-
ðóëóø îëäóüóíó äåéèð. Èêèíúèñè, höåéðÿ-
éÿ ìàëèê îëäóüó õöñóñèééÿòëÿðè âåðäèéè èä-
äèà åäèëÿí ìóòàñèéàíûí höúåéðÿéÿ òÿñèðè
àäÿòÿí çÿëçÿëÿíèí ýþéäÿëÿíÿ òÿñèðèíäÿí
äàhà ÷îõ äàüûäûúû, òÿhðèôåäèúè âÿ äÿ-
éèøäèðèúèäèð.
Áåëÿ äàüûäûúû áèð àìèëèí éöç ìèí-
ëÿðëÿ ìöõòÿëèô àíòèýåí ö÷öí éöç ìèíëÿð-
ëÿ ìöõòÿëèô àíòèúèñèì éàðàäà áèëÿí, èí-
ñàí hàôèçÿñè âÿ çÿêàñûíäàí öñòöí áèð ãà-
áèëèééÿòÿ ìàëèê îëàí höúåéðÿíè òÿñàäöôÿí
éàðàäà áèëìÿñè òàìàìèëÿ ãåéðè-ìöìêöíäöð.
Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ èñÿ hö-
úåéðÿ éàëíûç áèð ìóòàñèéà íÿòèúÿñèíäÿ äå-
éèë, áèð-áèðèíèí àðäûíúà áàø âåðÿí áèð
íå÷ÿ ìóòàñèéà íÿòèúÿñèíäÿ áó õöñóñèééÿò-
ëÿðÿ ìàëèê îëìóøäóð. Áó äà áèð-áèðèíèí
àðäûíúà áàø âåðÿí áèð ÷îõ çÿëçÿëÿíèí
áèð øÿhÿðè àáàä åòìÿñèíÿ áÿíçÿéèð.
Ìóòàñèéàëàðûí hÿð áèðèíèí åëìè hÿ-
ãèãÿòëÿðÿ çèää îëàðàã höúåéðÿéÿ ôàéäàëû
õöñóñèééÿò ãàçàíäûðäûüûíû hÿð íÿ ãÿäÿð
ìöìêöí îëìàñà äà ãÿáóë åäÿê. Ëàêèí áó äà
êèôàéÿò äåéèë. ×öíêè ìöäàôèÿ höúåéðÿñè-
íèí ìàëèê îëäóüó õöñóñèééÿòëÿðè ÿëäÿ åò-
ìÿê ö÷öí ìèëéîí èëëÿðëÿ ýþçëÿìÿñè ãåé-
ðè-ìöìêöíäöð. ßýÿð ìöäàôèÿ höúåéðÿñè þç
ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðìÿñÿ, áó, áèð
úàíëû ö÷öí þëöì äåìÿêäèð. Ìöäàôèÿ hö-
úåéðÿëÿðè áöòöí õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ áèð-
ëèêäÿ úàíëûíûí îðãàíèçìèíäÿ èëê àíëàð-
34
1) Ìöäàôèÿ höúåéðÿëÿðè îðãàíèçìÿ äà-
õèë îëàí éàä höúåéðÿëÿðè äÿðhàë ìöÿé-
éÿí åäèðëÿð. Åéíè çàìàíäà éàä höúåéðÿ-
ëÿðÿ ãàðøû èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê òÿñèð-
ëè ñèëàhëàðû äà (ìöâàôèã àíòèúèñìè)
äÿðhàë ìöÿééÿí åäèá hàçûðëàéà áèëèð-
ëÿð.
2) Àíòèêîðëàð àíòèýåíëÿðëÿ áèðëÿøÿ-
ðÿê îíëàðû éîõ åäèðëÿð. Ëàêèí áóðàäà
äèããÿòè úÿëá åäÿí ìÿñÿëÿ îðãàíèçì hö-
úåéðÿëÿðèíèí äöøìÿíëÿðèí hÿð áèðè-
íÿ óéüóí îëàí ñèëàhëàð hàçûðëàìàñû-
äûð.
3) Ýþðöíäöéö êèìè, àíòèúèñìëÿð àíòè-
ýåíëÿðëÿ à÷àð ãûôûëà óéüóí ýÿëÿí øÿ-
êèëäÿ ö÷þë÷öëö ãóðóëóøäà áèðëÿøèð
âÿ àíòèýåíè çÿðÿðñèçëÿøäèðèðëÿð.

35. äàí åòèáàðÿí ìþâúóä îëìàëûäûð.
Áóíäàí ÿëàâÿ, ìöäàôèÿ höúåéðÿëÿðè éàëíûç öñòöí áèð èñòåh-
ñàë ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê äåéèë. Ìöäàôèÿ ñèñòåìèíäÿ áèð-áèðèí-
äÿí ôÿðãëè õöñóñèééÿò âÿ ôóíêñèéàëàð äàøûéàí áèð ÷îõ höúåéðÿ
âàð. Áó höúåéðÿëÿðèí ñàíêè èíòèçàìëû áèð îðäó êèìè þç àðàëà-
ðûíäà ìàëèê îëäóüó ÿëàãÿ, èíòèçàì, êîìàíäàíëûã çÿíúèðè êèìè
õöñóñèééÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíàíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿñàäöô
èçàhàòûíûí åëì ãàðøûñûíäà íåúÿ àëò-öñò îëìàñû áèð äàhà ýþ-
ðöíÿð.
Ìöäàôèÿ höúåéðÿëÿðèíèí áàøãà úàíëûëàðûí áÿäÿí ãóðóëóø-
ëàðûíû åhòèìàë åäÿ áèëìÿ âÿ áóíóíëà áàüëû òàêòèêàíû ìöÿééÿí
åòìÿ ãàáèëèééÿòëÿðè ÿí èíúÿ òÿôÿððöàòëàðûíà ãÿäÿð Àëëàh òÿ-
ðÿôèíäÿí éàðàäûëìûøäûð. Àëëàh öñòöí ãöäðÿò ñàhèáèäèð:
"Ñèçèí òàíðûíûç àíúàã Î Àëëàhäûð êè, Îíäàí áàøãà hå÷
áèð òàíðû éîõäóð. Î, åëì (Þç ÿçÿëè åëìè) èëÿ hÿð øåéè åh-
òèâà åòìèøäèð!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 98).
Ãàíûí hÿéàòè ÿhÿìèééÿòÿ
ìàëèê çÿððÿúèéè: ïëàçìà
Ãàí höúåéðÿëÿðèíèí (åðèòðîñèò âÿ ëåéêîñèòëÿð) è÷èíäÿ öç-
äöêëÿðè ìàéåíèí àäû ãàí ïëàçìàñûäûð. Ãàí ïëàçìàñû äà ñàäÿ áèð
ìàéå äåéèë, òÿðêèáèíäÿ áèð ÷îõ ìàääÿ îëàí õöñóñè áèð ìÿhëóë-
äóð. Ïëàçìà òÿðêèáèíäÿ 90-92 ôàèç ñó, 6-8 ôàèç ïðîòåèí, áóí-
äàí ÿëàâÿ, hÿëë îëìóø hàëäà äóç, ãëöêîçà, éàü âÿ àìèí òóðøóñó,
êàðáîíäèîêñèä, àçîòëó òóëëàíòû âÿ hîðìîíëàð îëàí ñàðûìòûë ìà-
éåäèð.
Ïëàçìà éåäèéèíèç éåìÿêëÿðäÿí ÿëäÿ åäèëÿí ãèäàëàðû îðãàíèç-
ìèí è÷èíÿ ïàéëàéûð. Ùöúåéðÿëÿðèí éàðàòäûüû òóëëàíòûëàðû äà îð-
ãàíèçìäÿí õàðèú åòìÿê ö÷öí ìöâàôèã îðãàíëàðà ÷àòäûðûð. ßýÿð
ïëàçìàíûí äàøûìà âÿ íÿãë åòìÿ ôóíêñèéàñû îëìàñà, éåéèëÿí ãè-
äàëàð hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿç, òîõóìàëàðà ãèäà ÷àòà áèëìÿç, éàðà-
íàí àðòûã ìàääÿëÿð êÿíàð åäèëìÿäèéè ö÷öí îðãàíèçì äÿðhàë çÿ-
hÿðëÿíÿðäè.
35