Qur'on mo'jizasi. uzbek

ÍÀØÐÈ¡ÒÄÀÍ
„Àëëîµíèíã £óðúîíäàãè ì´úæèçàëàðè“ äåá íîìëàíãàí óøáó êèòîá
14 àñð ìó³àääàì íîçèë á´ëãàí îÿòëàðäà çèêð ³èëèíãàí íî¸á èëìèé äàëèëëàð,
áèð ³àòîð òàðèõèé µîäèñàëàð µà³èäàãè ìàúëóìîòëàðíèíã ôà³àò áóãóíãà
êåëèáãèíà ôàí-òåõíèêà òàðà³³è¸òè òóôàéëè êàøô ³èëèíèá, ´ðãàíèá
÷è³èëà¸òãàíëèãè µà³èäà µèêîÿ ³èëàäè.
Íîøèð ñèôàòèäà õàë³èìèçãà èëì, çè¸, ìàúðèôàò óëàøèøäåê õàéðëè
èøãà ³´ë óðàð ýêàíìèç, áèç óøáó êèòîáíè ´³óâ÷èëàðèìèçãà åòêàçèøíè âà
óëàðíè £óðúîí µèêìàòëàðèäàí îç á´ëñà-äà áàµðàìàíä ³èëèøíè ëîçèì äåá
áèëäèê. Èíãëèç÷àäàí ³èëèíãàí ìàçêóð òàðæèìàäà èìêîíè áîðè÷à
ìóàëëèôíèíã ìàòíèíè ñ´çìà-ñ´ç ¸ðèòèøãà µàðàêàò ³èëèíäè. Àëáàòòà, óøáó
òàðæèìà àéðèì êàì÷èëèêëàðäàí õîëè á´ëìàñëèãè òàáèèé. Òàðæèìà µà³èäà
áèëäèðèëãàí ôèêð-ìóëîµàçàëàðíè ìàìíóíèÿò áèëàí ³àáóë ³èëàìèç.
Òàðæèìà æàðà¸íèäà £óðúîíè Êàðèìãà îèä á´ëãàí îÿòëàð ³óéèäàãè
ìàíáàëàðäàí îëèíäè:
1) £óðúîíè Êàðèì: ìàúíîëàðèíèíã òàðæèìà âà òàôñèðè, Àáäóëàçèç Ìàíñóð.
„Òîøêåíò èñëîì óíèâåðñèòåòè“ íàøðè¸ò-ìàòáàà áèðëàøìàñè, 2004 é.
2) £óðúîíè Êàðèì: ´çáåê÷à èçîµëè òàðæèìà, Àëîóääèí Ìàíñóð. „×´ëïîí“
íàøðè¸òè, 1992 éèë.
3) Êîðàí: ïåðåâîä ñìûñëîâ è êîììåíòàðèè, Âàëåðèÿ Ïîðîõîâà. Àë Ôóð³îí
ìàúðèôàò ìàðêàçè, Äàìàø³ – Ìîñêâà, 1995 é.
4) The Noble Qur’an: a New Rendering of its Meaning in English, Hajj
Abdalhaqq an Aisha Bewley. Bookwork íàøðè¸òè, Íîðèæ, Áóþê Áðèòàíèÿ. 1420
CE / 1999 AH.
0403000000—99
ß
353(04)—2006
£àòúèé áóþðòìà — 2006
ISBN 5—645—04602—1 © „O‘qituvchi“ ÍÌÈÓ, 2006
£´ëëàíèëãàí ³èñ³àðòìàëàð:
(ñ.à.â. – ñîëëàëëîµó àëàéµè âà ñàëëàì): Óíãà Àëëîµíèíã ñàëîòè âà ñàëîìè
á´ëñèí (Ìóµàììàä Ïàé²àìáàðíèíã èñìèäàí êåéèí ³´ëëàíèëàäè)
(à.ñ. – àëàéµèññàëîì): Óíãà Àëëîµíèíã ñàëîìè á´ëñèí (áàð÷à
ïàé²àìáàðëàðíèíã èñìëàðèäàí êåéèí ³´ëëàíèëàäè)
© ¥îðóí ßµ±, 2006

Ìàçêóð êèòîáíèíã ìàõñóñ áèð áîáè ýâîëþöèÿ íàçàðèÿñèíèíã
áàðáîä á´ëèøèãà áà²èøëàíãàí, ÷óíêè áó íàçàðèÿ áàð÷à äèíëàðãà ³àðøè
äàµðèé ôàëñàôàëàð àñîñèäà òóçèëãàí. Äàðâèíèçì îëàìíèíã
ÿðàòèëãàíëèãèíè, øó æóìëàäàí, Àëëîµíèíã ìàâæóäëèãèíè èíêîð
³èëèøè áîèñ, ó êåéèíãè 140 éèë ìîáàéíèäà ê´ïëàá èíñîíëàðíèíã ´ç
äèíèäàí âîç êå÷èøèãà ¸êè øóáµà îñòèäà ³îëèøèãà ñàáàá á´ëäè. Øóíèíã
ó÷óí áó íàçàðèÿíèíã ¸ë²îí ýêàíëèãèíè èñáîòëàø ³àòúèé õèçìàò µàìäà
æóäà ìóµèì áóð÷äèð. Áèç êèòîáíèíã áèòòà áîáèäà áó ìàâçóíè ³èñ³à÷à
¸ðèòèøíè ìà³ñàäãà ìóâîôè³ äåá áèëàìèç.
Ìóàëëèôíèíã áàð÷à êèòîáëàðè £óðúîí îÿòëàðè àñîñèäà äèíèé
ìàñàëàëàðíè òóøóíòèðàäè âà ´³óâ÷èëàðíè Àëëîµíèíã êàëîìèíè
´ðãàíèø µàìäà óíãà òàÿíèá ÿøàøãà óíäàéäè. Êèòîáëàðäà Àëëîµíèíã
îÿòëàðèãà òààëëó³ëè áàð÷à ìàâçóëàð øóíäàé òóøóíòèðèëãàíêè,
´³óâ÷èëàðíèíã îíãèäà ãóìîí ¸êè ñàâîëëàðãà ´ðèí ³îëäèðìàéäè. Óëàð
ñàìèìèé, ñîääà âà ðàâîí óñëóáäà ¸ðèòèëãàí á´ëèá, µàð ³àíäàé ¸ø
¸êè µàð ³àíäàé èæòèìîèé ãóðóµäàãè èíñîíëàð òîìîíèäàí îñîíëèê
áèëàí èäðîê ýòèëàäè. Øóíèíã ó÷óí óëàðíè áèð ´òèðèøäà ´³èá ³´éèø
ýµòèìîëäàí õîëè ýìàñ. ¥àòòî äèííè ïèñàíä ³èëìàé óíè ðàä ýòóâ÷èëàð
µàì áó êèòîáëàðäàãè µóææàòëàðäà èôîäàëàíãàí äàëèëëàðäàí òàúñèð-
ëàíàäèëàð âà óëàðíèíã ìàçìóíèäà ¸òãàí µà³è³àòíè èíêîð ýòà îëìàé-
äèëàð.
Ìóàëëèôíèíã áó âà áàð÷à áîø³à êèòîáëàðè ÿêêà ´³èëèøè ¸êè
äàâðàëàðäà ìóµîêàìà ³èëèíèøè ìóìêèí. Áó êèòîáëàðäàí îçè³ îëèøãà
èíòèëóâ÷è ´³óâ÷èëàð ó÷óí ìóµîêàìàëàð æóäà ôîéäàëè, ÷óíêè áó
ìóµîêàìàëàðäà óëàð ´ç òààññóðîòëàðè âà òàæðèáàëàðèíè áîø³àëàð
áèëàí ´ðòî³ëàøèø èìêîíèãà ýãà á´ëàäèëàð.
Æóìëàäàí, ¸ë²èç Àëëîµ é´ëèäà ¸çèëãàí áó êèòîáëàðíè íàøð ³èëèø
âà óëàðíèíã ´³èëèøèãà µèññà ³´øèø Èñëîì äèíè ó÷óí ê´ðñàòèëãàí
áóþê õèçìàòäèð. Ìóàëëèôíèíã áàð÷à êèòîáëàðè ´òà èøîí÷ëè. Øó áîèñ,
áîø³àëàðãà µà³è³èé äèí µà³èäà òóøóí÷à áåðèøäà ýíã ñàìàðàëè
óñëóáëàðäàí áèðè áó êèòîáëàðíè ´³èøãà óëàðíè ðóµëàíòèðèøäèð.
Áîø³à êèòîáëàðãà íèñáàòàí áó êèòîáëàðäà Ñèç ìóàëëèôíèíã
øàõñèé ³àðàøëàðèãà, èøîí÷ñèç ìàíáàëàðãà àñîñëàíãàí òóøóí-
òèðèøëàðãà, èëîµèé ìàâçóëàðíè µóðìàòëàø âà óëó²ëàø ìà³ñàäèäà
êóçàòèøëàðñèç ³´ëëàíãàí óñëóáëàðãà, øó áèëàí áèðãà, êèøè îíãèäà
âà ³àëáèäà øóáµà óé²îòàäèãàí ôîéäàñèç ¸êè òóøêóíëèêêà ñîëèá ³´þâ÷è
äàëèëëàðãà äó÷ êåëèøäàí éèðî³ñèç.

¥îðóí ßµ¸ òàõàëëóñè îñòèäà èæîä ³èëóâ÷è ìóàëëèô 1956 éèëäà
Àí³àðàäà òàâàëëóä òîïäè. Àí³àðàäà áîøëàí²è÷ âà óìóìòàúëèì
ìàêòàáëàðèíè áèòèðãà÷, ó Èñòàíáóë Ìåúìîð Ñèíîí óíèâåðñèòåòèäà
íàôèñ ñàíúàò âà Èñòàíáóë óíèâåðñèòåòèäà ôàëñàôà é´íàëèøèäà
òàµñèë îëäè. 1980 éèëäàí áó¸í ó ê´ïëàá ñè¸ñèé, èëìèé âà äèíèé
íàøðëàðíè ÷îï ýòãàí. ¥îðóí ßµ¸ ýâîëþöèîíåðëàðíèíã ñîõòàëèãèíè,
óëàðíèíã áåµóäà äàúâîëàðèíè, äàðâèíèçì âà ôàøèçì µàìäà êîììóíèçì
äåá àòàëìèø èëëàòëè ²îÿëàð ´ðòàñèäàãè ìàøúóì ðèøòàëàðíè ôîø
³èëóâ÷è ìóµèì àñàðëàð ìóàëëèôè ñèôàòèäà ìàúëóì âà ìàøµóðäèð.
Ìóàëëèôíèíã òàõàëëóñè ´ç ³àâìèíèíã äèíñèçëèãèãà ³àðøè
êóðàøãàí èêêè àçèç Ïàé²àìáàð — ¥îðóí âà ßµ¸ èñìëàðèäàí òóçèëãàí
á´ëèá, óíèíã êèòîáëàðè ìó³îâàñèäàãè Ìóµàììàä Ïàé²àìáàð (ñ.à.â.)íèíã
ìóµðè ðàìçèéäèð âà ó êèòîáëàðíèíã ìàçìóíèãà áî²ëàíãàíäèð. Áó ìóµð
îõèðãè Ìó³àääàñ Êèòîá á´ëãàí £óðúîí âà Ïàé²àìáàðëàðíèíã ýíã
îõèðãèñè Ìóµàììàä (ñ.à.â.) äåãàí ìàúíîíè àíãëàòàäè. Ìóàëëèô
£óðúîííèíã é´ðè³ëàðè âà ñóííàò àìàëëàðè (Ïàé²àìáàð (ñ.à.â.) íèíã
µàäèñëàðè) îñòèäà Àëëîµíè èíêîð ýòóâ÷è ²îÿâèé à³èäàëàðíèíã µàð áèðè
àñîññèç ýêàíëèãèíè òóáäàí èñáîòëàø âà ýíã ñ´íããè ÿíãèëèêëàð áèëàí
õóëîñàëàø, øóíèíãäåê, äèíãà ³àðøè ê´òàðèëãàí ýúòèðîçëàðãà áàòàìîì
áàðµàì áåðèøíè ´ç îëäèãà ìà³ñàä ³èëèá ³´éãàí. Ó þêñàê äîíîëèê âà
ìàúíàâèé áàðêàìîëëèêêà ýðèøãàí îõèðãè Ïàé²àìáàð (ñ.à.â.) íèíã
ìóµðèäàí ýíã ñ´íããè ÿíãèëèêëàðíè ýúòèáîðãà µàâîëà ýòèø ìà³ñàäèäà, ´ç
ê´íãëèãà òóãèá ³´éãàí íèÿòèíèíã ðàìçè ñèôàòèäà ôîéäàëàíàäè.
¥îðóí ßµ¸íèíã áàð÷à àñàðëàðè áèòòà ýçãó ìà³ñàä ñàðè, ÿúíè £óðú-
îííèíã õàáàðëàðèíè åòêàçèø, Àëëîµíèíã ìàâæóäëèãè, óíèíã ÿãîíà-
ëèãè âà ´ëèìäàí êåéèíãè µà¸ò êàáè
àñîñèé äèíèé ìàñàëàëàðíè ìóëîµàçà
³èëèøãà ´³óâ÷èëàðíè ðóµëàí-
òèðèø âà Õóäîñèç òóçóìëàðíèíã
çàèô àñîñëàðè µàìäà íîò´²ðè ²îÿ-
ëàðèíè ôîø ³èëèøãà ³àðàòèëãàí.
¥îðóí ßµ¸ ¥èíäèñòîíäàí òîðòèá
Àìåðèêàãà÷à, Àíãëèÿäàí òîðòèá Èí-
äîíåçèÿãà÷à, Ïîëüøàäàí òîðòèá Áîñ-
íèÿãà÷à âà Èñïàíèÿäàí òîðòèá
Áðàçèëèÿãà÷à êåíã êèòîáõîíëàð
îììàñèãà ýãà. Óíèíã áàúçè êè-
òîáëàðè èíãëèç, ôðàíöóç, íå-
ìèñ, èñïàí, èòàëüÿí, ïîð-
#

òóãàë, óðäó, àðàá, àëáàí, ðóñ, ñåðá, ïîëÿê, ìàëàéè, óé²óð âà èíäîíåç
òèëëàðèãà òàðæèìà ³èëèíãàí.
Áóòóí äóí¸äà æóäà ³àäðëàíèá êåëèíà¸òãàí áó êèòîáëàð ê´ïëàá
èíñîíëàðíè Àëëîµãà èìîí êåëòèðèøãà âà ÿíà ê´ïëàðãà ýñà ´ç äèíëàðèãà
÷ó³óððî³, ³àëáàí íàçàð òàøëàøëàðèãà ¸ðäàì áåðóâ÷è ìàíáà âàçèôàñèíè
´òàá êåëìî³äà. Óíèíã êèòîáëàðèäàãè äîíîëèê âà ñàìèìèÿò µàìäà
òóøóíèøãà îñîí âà àíè³ óñëóá µàð ³àíäàé êèøèãà áåâîñèòà òàúñèð ³èëàäè.
Áó êèòîáëàð óñòèäà æèääèéðî³ ìóëîµàçà þðèòãàí øàõñ äàµðèéëèê ¸êè
áîø³à áèð íîò´²ðè ²îÿ, ¸êè ìàòåðèàëèñòèê ôàëñàôàíè îðòè³÷à îë²à
ñóðà îëìàéäè, ÷óíêè áó êèòîáëàð ´çèíèíã òåç òàúñèð÷àíëèãè, àíè³
íàòèæàëàðè âà èíêîð ³èëèá á´ëìàéäèãàí äàëèëëàðè áèëàí õàðàêòåðëèäèð.
¥àòòî øóíäà µàì áó øàõñ ´ç òóòãàí é´ëèäà äàâîì ýòñà, áó áîð-é´²è
óíèíã ´ç ³àðàøëàðèíè ´æàðëèê áèëàí ´çãàðòèðìàñëèãèäàí äàëîëàòäèð,
÷óíêè áó êèòîáëàð ñîõòà ²îÿëàðíè áóòóíëàé ðàä ýòàäè. Äèííè èíêîð
ýòóâ÷è áàð÷à çàìîíàâèé µàðàêàòëàð µîçèðãè êóíäà ¥îðóí ßµ¸ òîìîíèäàí
¸çèëãàí êèòîáëàð øàðàôè áèëàí ²îÿâèé æèµàòäàí áàðòàðàô ýòèëäè.
Áó, øóáµàñèç, £óðúîíäàãè äîíîëèê âà çóêêîëèê íàòèæàñèäàíäèð.
Ìóàëëèôíèíã êàìòàðîíà íèÿòè Àëëîµíèíã µà³ é´ëèäà èíñîíèÿòíèíã
èçëàíèø âîñèòàñè ñèôàòèäà õèçìàò ³èëèøäèð. Áó êèòîáëàðíè íàøð
³èëèøäàí ó áèðîð ìîääèé ìàíôààò ê´çëàãàíè é´³.
Øó àñíîäà, èíñîíëàð îíãèäà ÷àëêàøëèêëàðíè þçàãà êåëòèðàäèãàí,
óëàðíè ²îÿâèé òàðòèáñèçëèêëàðãà áîøëàéäèãàí, øó áèëàí áèðãà,
îäàìëàð ³àëáèäàãè øóáµà-ãóìîíëàðãà áàðµàì áåðîëìàéäèãàí, çàèô âà
àíè³ òàúñèð êó÷èãà ýãà á´ëìàãàí áîø³à êèòîáëàðíè òàð²èá ³èëèø
áåµóäà âà³ò µàìäà êó÷ ñàðôëàøäàí áîø³à íàðñà ýìàñ. ¥îðóí ßµ±
³àëàìèãà ìàíñóá êèòîáëàð ýñà àêñèí÷à. Áóíãà ãóìîí ê´çè áèëàí
³àðîâ÷èëàð ¥îðóí ßµ¸ ¸çãàí êèòîáëàðäàãè ÿãîíà ìà³ñàä – èøîí÷-
ñèçëèêíè áàðòàðàô ³èëèø âà £óðúîííèíã ìàúíàâèé ³àäðèÿòëàðèíè
¸éèø ýêàíëèãèíè áèðäàí ôàµìëàá îëèøè òàáèèé. Áó õèçìàòíèíã þòó²è
âà íóôóçè ´³óâ÷èíèíã ýúòè³îäèäà ÿ³³îë àêñ ýòàäè.
Øó íàðñàíè äîèì ¸ääà òóòìî³ ëîçèì: ê´ï÷èëèê îäàìëàð òîìîíèäàí
ò´õòîâñèç äàâîì ýòòèðèëà¸òãàí æàáð, çóëì, øàô³àòñèçëèê, èõòèëîô
âà áîø³à î²èð ìóñèáàòëàðíèíã áîø ñàáàáè äàµðèéëèêíèíã êåíã ²îÿâèé
¸éèëãàíëèãèäàäèð. Áó æàµîëàò ôà³àò äàµðèéëèêíè ²îÿâèé æèµàòäàí
áàðáîä ³èëèø âà îëàì àæîéèáîòëàðè µàìäà £óðúîí ´ãèòëàðèíè
èíñîíëàð îíãèãà ñèíãäèðèø, óëàðíè áó ôàçèëàòëàð áèëàí ÿøàøãà
óíäàø îð³àëèãèíà òóãàòèëèøè ìóìêèí. Ç´ðàâîíëèê, ôàµø âà íèçîëàð
÷ó³óð èëäèç îòèá áîðà¸òãàí áó äóí¸íèíã áóãóíãè µîëàòèíè íàçàðäà
òóòãàí µîëäà, àëáàòòà, áó õèçìàò çóäëèê µàìäà ñàìàðàäîðëèê áèëàí
ê´ðñàòèëèøè äàðêîð, àêñ µîëäà àí÷à êå÷ á´ëèøè ìóìêèí.
¥îðóí ßµ¸íèíã êèòîáëàðè þ³îðèäà ³àéä ýòèëãàí ýçãó íèÿòëàð
é´ëèäà õèçìàò ³èëàäè. Àëëîµíèíã õîµèø-èðîäàñèãà ê´ðà, áó êèòîáëàð
XXI àñð èíñîíëàðèíèíã £óðúîíè Êàðèìäà âàúäà ³èëèíãàí òèí÷ëèê,
àäîëàò âà áàõò-ñàîäàòãà ýðèøóâèäà ±ðäàì áåðàäè.
$

Ñ¤Ç ÁÎØÈ ....................................................................... 12
ÁÈÐÈÍ×È ÊÈÒÎÁ:
Àëëîµíèíã £óðúîíäàãè èëìèé ì´úæèçàëàðè............................ 16
Êîèíîòíèíã ÿðàòèëèøè ............................................................. 17
Êåíãàéèá áîðà¸òãàí êîèíîò ....................................................... 20
Êîèíîòíèíã ÿêóí òîïèøè âà µàëîêàòëè ñè³èëèø .................... 23
Èññè³ òóòóíäàí ÿðàëèø ............................................................. 25
Îñìîíëàð âà Åðíèíã àæðàëèøè ................................................. 27
Îñìîíëàð âà Åð ´ðòàñèäàãè íàðñàëàðíèíã ÿðàòèëèøè .............. 28
Êîèíîòäàãè ìóêàììàë ìóâîçàíàò ............................................. 30
Êîèíîòäàãè óé²óíëèê ................................................................ 32
£ó¸ø, Îé âà þëäóçëàð îðàñèäàãè ñòðóêòóðàâèé ôàð³ëàð ........ 41
Îðáèòàëàð âà àéëàíà¸òãàí êîèíîò .............................................. 43
£ó¸øíèíã µàðàêàò òðàåêòîðèÿñè................................................ 45
Îéíèíã îðáèòàñè ........................................................................ 46
£àìàðèÿ (Îé) éèëèíè µèñîáëàø .............................................. 48
Òîðòèøèø êó÷è âà îðáèòàë µàðàêàòëàð ..................................... 50
Åðíèíã øàðñèìîíëèãè ............................................................... 52
Åðíèíã ãåîèä øàêëè................................................................... 55
Åð âà ôàçîíèíã äèàìåòðëàðè...................................................... 56
Àòìîñôåðà ³àòëàìëàðè ................................................................ 57
ßõøè µèìîÿëàíãàí îñìîí .......................................................... 59
Ãóìáàç ³èëèá ÿðàòèëãàí îñìîí .................................................. 62
£àéòàðóâ÷è îñìîí ...................................................................... 64
Åðíèíã ³àòëàìëàðè .................................................................... 66
Åðíèíã ´çèäàãè þêíè þçàãà ÷è³àðèøè .................................... 68
Òî²ëàðíèíã ðîëè ......................................................................... 70
¥àðàêàòäàãè òî²ëàð .................................................................... 74
£ó¸øíèíã ÷è³èøè âà áîòèøèäàãè òóðëè íó³òàëàð .................. 76
Åðíèíã àòðîôèäàí åìèðèëèøè .................................................. 78
¡ðèëà±òãàí åð.............................................................................. 83
Ì´úæèçàâèé òåìèð ..................................................................... 84

Íåôòíèíã ïàéäî á´ëèøè........................................................ 88
Âà³òíèíã íèñáèéëèãè ............................................................ 90
Îëòè êóíäà ÿðàòèëèø ............................................................ 91
Òà³äèð µà³è³àòè .................................................................... 94
ßðàòèëèøäà æóôòëèêëàð........................................................ 96
Àòîìäàí êè÷èê çàððàëàð......................................................... 98
£îðà òóéíóêëàð ................................................................... 100
Ïóëüñàðëàð: ïóëüñàð þëäóçëàð .............................................. 102
Øåúðî þëäóçè .......................................................................104
¡ðó²ëèê âà çóëìàò .................................................................107
Îëîâñèç ¸íèø ........................................................................109
Áóëóòëàðíèíã î²èðëèãè ......................................................... 111
¤ë÷îâëè ìè³äîðäàãè ¸ì²èð ...................................................112
¡ì²èðíèíã ïàéäî á´ëèøè ..................................................... 114
Åðíèíã µàðàêàòãà êåëèøè âà ê´ï÷èøè................................. 118
¤ëèê åðãà ³àéòà µà¸ò áà²èøëàéäèãàí ¸ì²èðëàð .................... 120
Ä´ë, ìîìà³àëäèðî³ âà ÷à³ìî³íèíã ïàéäî á´ëèøè .............122
Óðó²ëàíòèðóâ÷è øàìîëëàð ....................................................124
Øàìîë ïàéäî á´ëèøèíèíã áîñ³è÷ëàðè................................127
Ýðòàëàá ôîòîñèíòåç æàðà¸íè ³àíäàé áîøëàíàäè? ................128
£´øèëìàñ äåíãèçëàð ........................................................... 132
Äåíãèçëàðíèíã ³îðîí²è òóáëàðè âà è÷êè ò´ë³èíëàð ........... 133
Áèçíèíã µàðàêàòëàðèìèç ó÷óí ìàñúóë µóäóä...................... 135
Àëëîµíè çèêð ýòèø áèëàí ³àëáëàð îðîì îëóð ..................... 136
Èñëîì îäîáèãà ê´ðà êå÷èðèìëèëèê âà óíèíã ñî²ëèêêà
ôîéäàñè .................................................................................. 138
Èáîäàò ³èëèø áåìîðíèíã ñî²àéèøèíè òåçëàøòèðàäè .........143
Ñòðåññ âà ðóµèé òóøêóíëèê: äèíãà àìàë ³èëìàñëèêíèíã
î³èáàòëàðè ............................................................................. 147
Èíñîííèíã ÿðàòèëèøè ..........................................................152
Èíñîíëàðíèíã ñóâäàí ÿðàòèëèøè ......................................... 164
Ëîéäàí ÿðàòèëèø .................................................................. 166
Ãåíëàðäàãè ïðîãðàììàëàøòèðèø........................................... 168
¥àéç ê´ðèø äàâðè .................................................................171
¥îìèëàäîðëèê âà òó²èëèø ....................................................172
Èíñîí òàíà àúçîëàðèíèíã ðèâîæëàíèø êåòìà-êåòëèãè ....... 173
'

Ñóòíèíã ïàéäî á´ëèøè ............................................................. 174
Ì´úæèçàâèé ³îðèøè³: îíà ñóòè .............................................. 177
Áàðìî³ èçèäà ÿøèðèíãàí øàõñèÿò .......................................... 182
Óð²î÷è àñàëàðè........................................................................... 184
Àñàëäàãè ì´úæèçà ...................................................................... 186
Õóðìî âà óíèíã £óðúîíäà òàñâèðëàíãàíèäåê èñòåúìîë
³èëèíèøè .................................................................................. 190
Àíæèð: ìóêàììàëëèãè ÿ³èíäàãèíà êàøô ³èëèíãàí ìåâà ....... 195
Áàëè³: îçó³àíèíã áåáàµî ìàíáàè .............................................. 200
×´÷³à (ã´øòè) âà óíèíã ñî²ëèêêà çàðàðè................................ 207
Çàéòóí: øèôîáàõø ´ñèìëèê ..................................................... 209
Þðàê òîìèðëàðè æàððîµëèãè.................................................... 218
¥àðàêàò, þâèíèø âà ñóâ è÷èøíèíã ñî²ëèêêà ôîéäàëàðè....... 219
Ìèêðîñêîïèê µà¸òíèíã ìàâæóäëèãè ........................................ 222
¥àéâîí æàìîàëàðèíèíã ìàâæóäëèãè ........................................ 224
Áèîìèìåòèêà: æîíçîòëàð ëîéèµàñèäàí ²îÿ îëèá ...................... 227
Ãàëà á´ëèá µàðàêàòëàíàäèãàí ÷èãèðòêàëàð ............................... 232
×óìîëèëàð àëî³à òèçèìè........................................................... 234
Îçè³-îâ³àò öèêëè ..................................................................... 236
Óé³ó ïàéòèäà ³óëî³ëàð ôàîë.................................................... 238
Óé³ó ïàéòèäà µàðàêàòëàíèøíèíã ìóµèìëèãè .......................... 239
Òóíäàãè êàì µàðàêàòëèëèê ........................................................ 240
Þ³îðèãà ê´òàðèëãàí ñàðè íàôàñíèíã ñè³èëèøè .................... 242
ÈÊÊÈÍ×È ÊÈÒÎÁ:
£óðúîíäàãè áàøîðàòëàð...................................................... 244
Êèðèø........................................................................................ 245
Âèçàíòèÿ èìïåðèÿñèíèíã ²àëàáàñè ........................................... 246
Ôèðúàâí æàñàäèíèíã ñà³ëàíèøè ............................................. 250
Ìàêêàíèíã ôàòµ ýòèëèøè ........................................................ 251
Èñðîèë ³àâìèíèíã êèáðãà áåðèëèøè ...................................... 253
Ôàçîíèíã òàä³è³ ýòèëèøè ....................................................... 255
Îéãà ñà¸µàò ................................................................................ 256
Çàìîíàâèé òðàíñïîðò âîñèòàëàðè .............................................. 258
Ñàìîë¸ò òåõíîëîãèÿñè ............................................................... 260
Òàñâèðíèíã óçàòèëèøè.............................................................. 261

¥èäíèíã óçàòèëèøè ................................................................ 263
Ýëåêòðäàí ôîéäàëàíèø ........................................................... 266
Àðòåçèàí áóëî³ëàðè ................................................................. 268
Òåõíèêàäà ÷óìîëèëàð àðìèÿñè ................................................ 270
Àòîì ýíåðãèÿñè âà ïàð÷àëàíèø .............................................. 274
Ó×ÈÍ×È ÊÈÒÎÁ:
£óðúîíäà ³àéä ýòèëãàí òàðèõèé äàëèëëàð .......................... 276
„¥îìîí“ âà £àäèìãè Ìèñð ¸äãîðëèêëàðè ............................. 277
Ìóñî Ïàé²àìáàð (à.ñ.) âà äåíãèçíèíã èêêèãà á´ëèíèøè ..... 281
Ôèðúàâí âà óíèíã àòðîôèäàãèëàðè áîøèãà òóøãàí
êóëôàòëàð................................................................................. 287
£óðúîíäà „Ôèðúàâí“ ñ´çè ...................................................... 290
Ìóñî Ïàé²àìáàð (à.ñ.)íèíã ñåµðãàðëèêêà é´éèëèøè ............. 292
Íóµ ò´ôîíè ............................................................................. 293
Èðàì øàµðè ............................................................................. 301
Ñîäîì âà Ãîìîððà øàµàðëàðè.................................................. 305
Ñàáàú õàë³è âà Àðèì ñåëè ...................................................... 309
Àë-¥èæð õàë³è........................................................................ 314
Ò¤ÐÒÈÍ×È ÊÈÒÎÁ:
Àëëîµíèíã £óðúîíäàãè ìàòåìàòèê ì´úæèçàëàðè .................. 316
£óðúîíäà ñ´çëàð òàêðîðèéëèãè ............................................... 317
£óðúîíäà ðà³àìëè µèñîáëàð (Àáæàä µèñîáè) ......................... 324
£óðúîíäà 19 ì´úæèçàñè .......................................................... 327
ÁÅØÈÍ×È ÊÈÒÎÁ:
£óðúîííèíã àäàáèé æèµàòäàí ìóêàììàëëèãè ....................... 340
£óðúîííèíã òà³ëèä ýòèëìàñëèãè............................................ 341
Òóðëè îëèìëàðíèíã £óðúîí µà³èäà áèëäèðãàí ôèêðëàðè..... 352
ÕÎÒÈÌÀ:
£óðúîí Àëëîµíèíã âàµèéñèäèð ........................................... 366
ÈËÎÂÀ:
Ýâîëþöèÿ íàçàðèÿñèíèíã ÿíãëèø ýêàíëèãè .......................... 370

¤í ò´ðò àñð ìó³àääàì Àëëîµ £óðúîííè íîçèë ³èëäè. Ýçãóëèêêà
áîøëîâ÷è âà äîíîëèê òèìñîëè á´ëãàí áó êèòîá èíñîíèÿòíè
µà³è³àòãà ÷îðëàéäè âà óøáó ñàëîµèÿòëè âàµèé ´ç è÷èãà îëãàí
³àäðèÿòëàðãà ñîäè³ ³îëèøãà é´íàëòèðàäè. Íîçèë á´ëãàí êóíèäàí
áîøëàá Îõèðàò êóíèãà÷à áó îõèðãè ìó³àääàñ êèòîá èíñîíèÿò ó÷óí
ÿãîíà é´ðè³íîìà á´ëèá ³îëàäè. Àëëîµíèíã êèòîáè „¥îëáóêè, ó
(£óðúîí áàð÷à) îëàìëàð ó÷óí ýñëàòìàäèð“ („£àëàì“ ñóðàñè, 52- îÿò)
äåá õàáàð ³èëàäè.
£óðúîí âàµèé ³èëèíãàíèäàí áó¸í áàð÷à èíñîíëàðãà µàð ³àíäàé
âà³òäà îñîíëèê áèëàí òóøóíèëàäèãàí òèë âà èôîäàãà ýãà á´ëèá
êåëãàí. Àëëîµ áó óñëóá µà³èäà £óðúîíäà øóíäàé êàðîìàò ³èëàäè:
„Áèç £óðúîííè çèêð (ýñëàòìà) ó÷óí îñîí ³èëèá ³´éäèê ...“ („£àìàð“
ñóðàñè, 22- îÿò)
£óðúîííèíã àäàáèé òèëèäàãè ìóêàììàëëèê, óíèíã óñëóáèé
áå³è¸ñ õóñóñèÿòëàðè âà óíäàãè áóþê äîíîëèê áó êèòîá Ïàðâàð-
äèãîðíèíã êàëîìè ýêàíëèãèäàí äàëîëàò áåðóâ÷è äàëèëëàðäàí
áèðèäèð.
Æóìëàäàí, £óðúîí æóäà ê´ï ì´úæèçàëàðíè ´ç è÷èãà îëãàíêè,
ó Àëëîµíèíã ñ´çè ýêàíëèãèíè èñáîòëàéäè. Áóíäàé ñèôàòëàðäàí áèðè
!

óíäàãè ê´ïäàí-ê´ï èëìèé µà³è³àòëàðäèð. ¤í
ò´ðò àñð èëãàðè Ïàé²àìáàðèìèç Ìóµàììàä
(ñ.à.â.) ãà âàµèé ³èëèíãàí áó êèòîáäà ñîí-
ñàíî³ñèç èëìèé âà ôàëñàôèé ìàúëóìîòëàðäàí
íàìóíàëàð êåëòèðèëãàíêè, èíñîíèÿò óëàðíè
XX âà XXI àñð òåõíîëîãèÿëàðè îð³àëèãèíà
êàøô ³èëìî³äà.
Àëáàòòà, áèç £óðúîíãà ôà³àò èëìèé áèð
êèòîá ñèôàòèäà íàçàð òàøëàìàñëèãèìèç êåðàê,
÷óíêè ó, áèðèí÷è íàâáàòäà, ìàúíàâèé âà äèíèé
é´ðè³íîìà µèñîáëàíàäè. Àììî £óðúîí
îÿòëàðèäà æóäà µàì àíè³ âà òåðàí èôîäà ýòèëãàí
ê´ïëàá èëìèé äàëèëëàð ôà³àò XX âà XXI àñðäà
ýðèøèëãàí òåõíîëîãèê þòó³ëàð ¸ðäàìè
áèëàíãèíà îëèìëàð òîìîíèäàí êàøô ³èëèíäè.
Áóëàðãà ³´øèì÷à êàøôè¸òëàð µàð êóíè
³èëèíìî³äà. Îääèéãèíà ³èëèá àéòàäèãàí á´ëñàê,
àéíè ïàéòäà ´³óâ÷èãà ó³òèðèëà¸òãàí áó äàëèëëàðíè
£óðúîí íîçèë ³èëèíãàí ïàéòäà áèëèá îëèøíèíã èìêîíè é´³ ýäè
âà áó óíèíã Àëëîµíèíã êàëîìè ýêàíëèãèíè ÿíàäà ê´ïðî³
èñáîòëàéäè.
£óðúîí ´ç è÷èãà îëãàí èëìèé ì´úæèçàëàðíè òóøóíèø ó÷óí
áèç, àââàëî, áó ìó³àääàñ êèòîá âàµèé ³èëèíãàí ïàéòäà ìàâæóä
á´ëãàí èëìèé áèëèìëàð äàðàæàñèãà íàçàð òàøëàøèìèç êåðàê
á´ëàäè. Êèìäèð £óðúîííèíã ³àíäàé ìàçìóíäà âàµèé
³èëèíãàíèíè òóøóíñà, ÿíà êèìäèð Èñëîì êèòîáè àñëèäà
³àíäàé ²àéðèòàáèèé êèòîá ýêàíëèãèíè àíè³ðî³
ôàµìëàéäè.
VII àñðäà, áó èëîµèé îÿòëàð íîçèë ³èëèíãàí
ïàéòäà, Àðàá ³àâìëàðè ê´ïëàá õóðîôèé âà àñîññèç
òóøóí÷àëàð áèëàí ò´ëèá-òîøãàí ýäè. Ôàëàê âà
òàáèàòíè òåêøèðèø ó÷óí òåõíèêàãà ýãà á´ëìàãàí
áó àðàáëàð ´ç àæäîäëàðèäàí ìåðîñ á´ëèá ³îëãàí âà
èñáîòëàíìàãàí ò´³èìà ðèâîÿòëàðãà èøîíèøàð âà
áó ðèâîÿòëàðãà ñàâîë íàçàðè áèëàí ³àðàøìàñ ýäè.
Ìèñîë ó÷óí, áîøëàðè óçðà òóðãàí îñìîííè òî²ëàð
ñóÿá òóðàäè, äåá ôàðàç ³èëàð ýäèëàð. Óëàð Åðíè
ÿññè âà òî²ëàð îñìîí ãóìáàçèíè áèçäàí æóäà
áàëàíääà òóòèá òóðóâ÷è óñòóíëàð âàçèôàñèíè
áàæàðàäè äåá èøîíàðäèëàð.

Ìàíà øóíäàé àôñîíà âà óéäèðìàëàð ìóµèòèäà £óðúîí íîçèë
á´ëäè. Ó æàµîëàò ´ðíèíè çè¸ áèëàí, ìàíòè³ñèç ôàðàçëàð ´ðíèíè
ýñà é´ë-é´ðè³ âà øàê-øóáµàñèç äàëèëëàð áèëàí ò´ëäèðäè. £óðúîí
îÿòëàðèäàí áèðèäà „Àëëîµ îñìîíëàðíè, ê´ðèá òóðãàíèíãèçäåê,
óñòóíñèç ê´òàðèá ³´éãàí ...“ („Ðàúä“ ñóðàñè, 2- îÿò) äåá õàáàð
áåðèëàäè.
Áó îÿò òî²ëàð ñóÿá òóðãàíè ó÷óí îñìîí áàëàíääà òóðàäè, äåãàí
à³èäàíè áàðáîä ³èëäè. £óðúîí èíñîíèÿò òàðèõèíèíã ìóàéÿí
íó³òàñèäà, µàëè µå÷ áèð èíñîíãà ìàúëóì á´ëèøè äàðãóìîí á´ëãàí
ïàéòäà âàµèé ³èëèíãàí á´ëèá, ìóµèì äàëèëëàð áèëàí ò´ëà.
Àñòðîíîìèÿ, ôèçèêà ¸êè áèîëîãèÿãà îèä µîëàò âà ´çãàðèøëàð µà³èäà
îäàìëàð æóäà êàì áèëèìãà ýãà á´ëãàí ïàéòäà íîçèë ³èëèíãàí
£óðúîí òóðëè ìàâçóëàðäà øóíäàé àñîñèé äàëèëëàðíè ´ç è÷èãà
îëãàíêè, áóëàðíèíã áàð÷àñè óíèíã Àëëîµ – Îëàìëàð Ïàðâàðäèãîðè
òîìîíèäàí âàµèé ³èëèíãàíëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè. £óðúîíäà
òóøóíòèðèëãàí âà ýúòèáîðãà îëèíãàí áàúçè ìàâçóëàð
³óéèäàãè÷àäèð: êîèíîòíèíã ÿðàòèëèøè, èí-
ñîííèíã êè÷èê áèð µîìèëàäàí ÿðàëèá òî
êàòòà îäàì á´ëãóíè÷à ´ñèá-óë²àéèøè
âà ì´úæèçàêîðîíà ðèâîæëàíèøè,
áèç ÿøàéäèãàí àòìîñôåðàíèíã
òóçèëèøè âà Åðäà µà¸òíèíã
ìàâæóäëèãèíè òàúìèíëàá òó-
ðóâ÷è íàôèñ ìóâîçàíàò. Áó
ìàñàëàëàðíèíã áàúçèëàðèíè
ò´ëè³ðî³ òóøóíèá îëèø
ó÷óí, êåëèíã, áèðãàëèê-
äà £óðúîíäà âàµèé ³è-
ëèíãàí áó èëìèé ì´ú-
æèçàëàðäàí áàúçè-
ëàðèãà íàçàð òàøëàé-
ëèê.
#

XX àñðíèíã ´ðòàëàðèãà÷à êîèíîò ÷åêñèç, ó äîèì ìàâæóä á´ëãàí
âà àáàäèé øóíäàé á´ëèá ³îëàäè, äåãàí ³àðàø æàµîí ìè³¸ñèäà êåíã
¸éèëãàí ýäè. „Òóð²óí êîèíîò ìîäåëè“ ñèôàòèäà ìàúëóì á´ëãàí áó
³àðàøãà ê´ðà, êîèíîòíèíã íà àââàëè âà íà îõèðè áîð ýäè.
Êîèíîòíèíã ³´ç²àëìàñ, òóð²óí âà ´çãàðìàñ ìîääàëàð éè²èíäèñè
ýêàíëèãèíè òàúêèäëàéäèãàí áó ³àðàø ìàòåðèàëèñòèê ôàëñàôà
àñîñëàðèíè òàøêèë ýòäè âà ïèðîâàðäèäà, ßðàòãàííèíã
ìàâæóäëèãèíè èíêîð ³èëäè. Áèðî³ XX àñð ìîáàéíèäà, ôàí âà
òåõíèêà ðèâîæëàíèá áîðèøè íàòèæàñèäà òóð²óí êîèíîò ìîäåëè
áóòóíëàé òàã-òîìèðè áèëàí ñó²óðèá òàøëàíäè.
Áèç ìàíà XXI àñðãà ³àäàì ³´éäèê âà áèçíèíã òîëåèìèçãà ÿíãè
òîíã îòäè. Äóí¸íèíã ýíã ê´çãà ê´ðèíãàí àéðèì ìóòàôàêêèðëàðè
òîìîíèäàí ´òêàçèëãàí ñàíî³ñèç òàæðèáàëàð, êóçàòóâëàð âà µèñîá-
êèòîáëàð îð³àëè çàìîíàâèé ôèçèêà êîèíîòíèíã ÷èíäàí µàì àââàëè
á´ëãàíëèãèíè, óíèíã æóäà êàòòà ïîðòëàø íàòèæàñèäà, áèð çóìäà
âóæóäãà êåëãàíèíè èñáîòëàá áåðäè. Áóíäàí òàø³àðè, ìàòåðèàëèñòëàð
µàíóç ³àòúèé ³´ëëàá-³óââàòëàéäèãàí, ÿúíè êîèíîòíèíã ³´ç²àëìàñ
âà òóð²óí ýêàíëèãè íîò´²ðè, àêñèí÷à, óíäà äîèìèé µàðàêàò,
%

´çãàðèø âà êåíãàéèø æàðà¸íè êå÷à¸òãàíëèãè µàì àíè³ëàíäè. ß³èíäà
èñáîòëàíãàí áó äàëèëëàðíèíã áàð÷àñè òóð²óí êîèíîò íàçàðèÿñèãà
ÿêóí ÿñàäè âà óëàð èëìèé æàìèÿò òîìîíèäàí ÿëïè ³àáóë ³èëèíäè.
Êîèíîòíèíã êåëèá ÷è³èøè £óðúîíäà øóíäàé òàñâèðëàíãàí:
„(Ó) îñìîíëàð âà Åðíèíã èõòèðî÷èñèäèð“. („Àíúîì“ ñóðàñè, 101- îÿò)
Áó õàáàð çàìîíàâèé îëèìëàðíèíã êàøôè¸òëàðè áèëàí ò´ëè³ ìîñ
êåëàäè. Áèç îëäèíðî³ àéòèá ´òãàíèìèçäåê, áóãóíãè êóíäà
àñòðîôèçèêà õóëîñà ³èëãàí íàðñà øó á´ëäèêè, áóòóí êîèíîò,
ìàòåðèÿ âà âà³ò ´ë÷îâëàðè áèëàí áèðãàëèêäà, æóäà óçî³ âà³ò îëäèí
ð´é áåðãàí êàòòà ïîðòëàø íàòèæàñèäà âóæóäãà êåëãàí. „Êàòòà
ïîðòëàø“ íîìè áèëàí ìàúëóì áó µîäèñà, êîèíîòíèíã é´³ëèêäàí
ÿðàëèøè ó÷óí êàòàëèçàòîðäèð. Áó ïîðòëàø (áóíè èëìèé æàìèÿòëàð
µàì òàñäè³ëàéäè) òàõìèíàí 15 ìèëëèàðä éèë îëäèí áèòòà ¸ë²èç
íó³òàäàí êåëèá ÷è³³àí. (£àðàíã: ¥îðóí ßµ¸. The Creation of the Universe
(Êîèíîòíèíã ÿðàòèëèøè). Al-Attique Publishers Inc., Êàíàäà, 2000)
1992 éèëäà ÍÀÑÀ (Ìèëëèé Àýðîíàâòèêà âà Ôàçî Áîø³àðìàñè) òîìîíèäàí
ó÷èðèëãàí ÊÎÁÅ ñóíúèé é´ëäîøèíèíã áîðòèäà æîéëàøòèðèëãàí ñåçãèð
ñåíñîðëàð Êàòòà ïîðòëàøäàí äàðàê áåðóâ÷è ³îëäè³ëàð òàñâèðèíè
îëäè. Áó êàøôè¸ò Êàòòà ïîðòëàøíèíã òàñäè²è ñèôàòèäà
õèçìàò ³èëäè µàìäà êîèíîòíèíã é´³ëèêäàí ÿðàòèëãàíëèãèíè
èëìèé æèµàòäàí èñáîòëàá áåðäè.
Ò´³ æèãàð ðàíã µóäóäëàð
îð³à ôîí ðàäèàöèÿíè
ê´ðñàòàäè
Èññè³ µóäóäëàð î÷
ïóøòè ðàíãäà
Ñîâó³
µóäóäëàð
î÷ æèãàð
ðàíãäà
Ò´³ ïóøòè
ðàíã ýíã èññè³
µóäóäëàðíè
ê´ðñàòàäè

Êàòòà ïîðòëàøäàí îëäèí, ìàòåðèÿ äåãàí íàðñàíèíã ´çè é´³ ýäè.
Íà ìàòåðèÿ, íà ýíåðãèÿ âà íà âà³ò ìàâæóä á´ëãàí é´³ëèê µîëàòèäàí,
ôà³àò ìåòàôèçèê æèµàòäàí òàñâèðëàø ìóìêèí á´ëãàí ìàòåðèÿ,
ýíåðãèÿ âà âà³òëàðíèíã áàð÷àñè áèð çóìäà ÿðàòèëäè. Ôà³àò
ÿ³èíäàãèíà çàìîíàâèé ôèçèêà îð³àëè êàøô ³èëèíãàí áó äàëèë
£óðúîíäà áèç ó÷óí 1400 éèë èëãàðè õàáàð áåðèëãàí ýäè.
'

14 àñð èëãàðè, àñòðîíîìèÿ ôàíè µàëè èáòèäîèé á´ëãàí ïàéòäà
íîçèë á´ëãàí £óðúîíäà êîèíîòíèíã êåíãàéèøè ³óéèäàãè îÿòäà
òàñâèðëàá áåðèëãàí ýäè:
„Áèç îñìîííè êó÷-³óäðàò èëà áàðïî ýòäèê âà äàðµà³è³àò, Áèç óíè
ìóòòàñèë êåíãàéòèðèá áîðóâ÷èäèðìèç.“ („Çîðè±ò“ ñóðàñè, 47- îÿò)
Þ³îðèäà áåðèëãàí „îñìîí“ ñ´çè £óðúîííèíã òóðëè æîéëàðèäà
³´ëëàíãàí. Ó ôàçîãà âà êåíãðî³ êîèíîòãà íèñáàòàí èøëàòèëàäè. Áó
åðäà µàì áó ñ´ç øó ìàúíîäà èøëàòèëãàí âà ó êîèíîòíèíã
„êåíãàéèøè“äàí äàðàê áåðìî³äà. Àðàá÷àäàãè „èííàà ëàìóñèúóíà“
æóìëàñè ´çáåê÷àãà „Áèç óíè ìóòòàñèë êåíãàéòèðèá áîðóâ÷èäèðìèç“
äåá òàðæèìà ³èëèíàäè. „Ëàìóñèúóíà“ æóìëàñèäàí îëèíãàí
„ìóñèúóíà“ ñ´çè „àâñàúà“ ôåúëèäàí êåëèá ÷è³³àí á´ëèá,
„êåíãàéòèðìî³“ ìàúíîñèíè àíãëàòàäè. Îëä ³´øèì÷àñè á´ëãàí „ëà“
´çèäàí êåéèí êåëà±òãàí èñì ±êè íîìãà óð²ó áåðàäè âà „êàòòà
äàðàæàäà“ äåãàí ìàúíîíè ³´øàäè. Äåìàê, áó èáîðà „Áèç îñìîííè
±êè êîèíîòíè êàòòà äàðàæàäà êåíãàéòèðàìèç“, äåãàí ìàúíîíè
àíãëàòàäè. Áó – áóãóíãè êóí ôàíè ³èëãàí õóëîñàíèíã ´çãèíàñèäèð.1
XX àñðíèíã áîøëàðèãà÷à èëì-ôàí îëàìèäà „Êîèíîò ´çãàðìàñ
òàáèàòëè âà ó ÷åêñèç âà³òäàí áó±í ìàâæóääèð“ äåãàí ÿãîíà ³àðàø
êåíã òàð³àëãàí ýäè. Àììî çàìîíàâèé òåõíîëîãèÿëàð âîñèòàñèäà
àìàëãà îøèðèëãàí òàä³è³îòëàð, êóçàòèøëàð âà µèñîá-êèòîáëàð
êîèíîòíèíã èáòèäîñè àñëèäà á´ëãàíëèãè âà óíèíã ìóòòàñèë
„êåíãàéèá“ áîðèøèíè èñáîòëàá áåðäè.
XX àñð áîøëàðèäà ðóñ ôèçèãè Àëåêñàíäð Ôðèäìàí âà áåëãèÿëèê
êîñìîëîã Æîðæ Ëåìåòð êîèíîòíèíã äîèìèé µàðàêàòäàëèãè âà óíèíã
êåíãàéèá áîðà±òãàíëèãèíè íàçàðèé æèµàòäàí µèñîáëàá ÷è³äèëàð.
1929 éèë áó òóøóí÷à êóçàòóâ íàòèæàñèäà îëèíãàí ìàúëóìîòëàð
îð³àëè òàñäè³ëàíäè. Àìåðèêàëèê àñòðîíîì Ýäâèí Õàááë, îñìîííè
òåëåñêîï áèëàí êóçàòà±òèá, þëäóçëàð âà ãàëàêòèêàëàð áèð-áèðèäàí
ò´õòîâñèç óçî³ëàøèá êåòà±òãàíëèãèíè êàøô ³èëäè. Áó êàøôè±ò
àñòðîíîìèÿ òàðèõèäà ýíã áóþê êàøôè±òëàðäàí áèðè µèñîáëàíàäè.
Êóçàòóâëàð ìîáàéíèäà Ýäâèí Õàááë þëäóçëàðíèíã ±ðó²ëèê ÷è³à-
ðèøèíè âà áó ±ðó²ëèê óëàðíèíã ìàñîôàñèãà ê´ðà ³èç²èø òóñ îëè-

1
Ñîí ê´ðñàòêè÷ëàðãà êèòîá îõèðèäà êåëòèðèëãàí ìàíáàëàð ð´éõàòèãà ³àðàíã.

Ýäâèí Õàááë ´çèíèíã óëêàí
òåëåñêîïè áèëàí.
øèíè àíè³ëàäè. Ìàúëóì ôèçèê
³îíóíëàðãà ê´ðà, àãàð ±ðó²ëèê
êóçàòóâ ìàððàñè òîìîí ÿ³èí-
ëàøèá áîðñà, ó áèíàôøà ðàíããà
êèðàäè, àãàð ±ðó²ëèê êóçàòóâ
ìàððàñèäàí óçî³ëàøèá áîðñà, ó
ê´ïðî³ ³èç²èø òóñ îëà áîðàäè. ¤ç
êóçàòóâëàðè äàâîìèäà Ý. Õàááë
þëäóçëàðäàí ÷è³à±òãàí ±ðó²-
ëèêëàð ³èçèë ðàíããà òîìîí ´ç-
ãàðèá áîðà±òãàíëèãèãà ãóâîµ á´ë-
äè. £èñ³àñè, óíèíã êóçàòóâëàðèäà
þëäóçëàð ìóòòàñèë óçî³-óçî³-
ëàðãà ³àðàá µàðàêàò ³èëàðäè.
Þëäóçëàð âà ãàëàêòèêàëàð íàôà-
³àò áèçäàí, áàëêè áèð-áèðèäàí
µàì óçî³ëàøèá áîðàðäè. Êîèíîòäà
µàð áèð íàðñàíèíã áîø³à µàð áèð
íàðñàäàí äîèìèé ðàâèøäà
óçî³ëàøèá áîðèøè êîèíîòíèíã ìóòòàñèë êåíãàéèá áîðà±òãàí-
ëèãèäàí äàðàê áåðàðäè. Êåéèíãè éèëëàðäà îëèá áîðèëãàí êóçàòóâëàð
êîèíîòíèíã ò´õòîâñèç êåíãàéèá áîðà±òãàíëèãèíè òàñäè³ëàäè.
Áó µà³äà àíè³ðî³ òóøóí÷à µîñèë ³èëèø ó÷óí êîèíîòíè µàâî
áèëàí øèøèðèëà±òãàí ïóôàêíèíã þçàñè äåá òàñàââóð ³èëàéëèê.
Ïóôàê ³àí÷àëèê øèøèðèëñà, óíèíã þçàñèäàãè íó³òàëàð øóí÷àëèê
áèð-áèðèäàí éèðî³ëàøà áîðàäè. Õóääè øó é´ñèíäà îñìîí æèñìëàðè
µàì êîèíîò êåíãàéãàí ñàðè áèð-áèðèäàí óçî³ëàøà áîðàäè. Áó
êàøôè¸ò XX àñðíèíã ýíã áóþê îëèìè ñàíàëìèø Àëüáåðò Ýéíøòåéí
òîìîíèäàí íàçàðèé æèµàòäàí êàøô ³èëèíãàí ýäè. Àììî ´øà
ïàéòäà óìóì òîìîíèäàí ³àáóë ³èëèíãàí „òóð²óí êîèíîò
ìîäåëè“íè òîïòàøäàí ³î÷èá, Ýéíøòåéí áó êàøôè±òíè áèð
÷åòãà ñóðèá ³´éäè. Êåéèíðî³, ó ´çèíèíã áó ³èëìèøèíè
µà±òèäàãè ýíã àµìî³îíà õàòî äåá òàúðèôëàéäè.2

£óðúîíäà áó äàëèë µàëè òåëåñêîïëàð âà øóíãà ´õøàø ôàí-
òåõíèêà èõòèðîëàðè õà±ëãà µàì êåëìàãàí áèð ïàéòäà òóøóíòèðèá
áåðèëãàí ýäè. ×óíêè £óðúîí µà³è³àòäà áóòóí ñàìîëàð Ñàðâàðè âà
¥óêìäîðè — Àëëîµíèíã êàëîìèäèð.
Êàòòà ïîðòëàø âà³òèäàí áó±í êîèíîò êàòòà òåçëèêäà äîèìèé êåíãàéèá
áîðìî³äà. Îëèìëàð êåíãàéèá áîðà±òãàí êîèíîòíè øèøèðèëãàí ïóôàê
þçàñèãà òà³³îñëàøàäè.

Áèç þ³îðèäà àéòèá ´òãàíèìèçäåê, êîèíîòíèíã ÿðàòèëèøè
³àòòè³ ïîðòëàø áèëàí áîøëàíãàí ýäè. Ìàíà øó ïàéòäàí áîøëàá
êîèíîò ò´õòîâñèç êåíãàéèá áîðìî³äà. Îëèìëàðíèíã àéòèøè÷à,
êîèíîòíèíã ìàññàñè êåðàêëè äàðàæàãà åòèá áîðãàíäà áó êåíãàéèø
êîèíîòíèíã ´ç-´çèäàí éè²èëèøèãà ñàáàá á´ëóâ÷è òîðòèøèø êó÷è
òóôàéëè ÿêóí òîïàäè.3
Øóíèíãäåê, ³èñ³àðà±òãàí êîèíîò æóäà ´òêèð èññè³ëèêäà
íèµîÿãà åòàäè, äåá µàì ôàðàç ³èëèíàäè âà áó ³èñ³àðèø „µàëîêàòëè
ñè³èëèø“ íîìè áèëàí ìàúëóì. Áó áèç áèëãàí áàð÷à òóðäàãè µà±ò
øàêëëàðèãà ÿêóí ÿñàéäè. Ñòàíôîðä óíèâåðñèòåòèíèíã ôèçèê
ïðîôåññîðëàðè Ðåíàòà Êàëëîø âà Àíäðåé Ëèíä øó ìàâçóäà
³óéèäàãè÷à õóëîñà ³èëãàíëàð:
Êîèíîòíèíã òà³äèðè éè²èëèá êåëèø âà ²îéèá á´ëèø áèëàí òóãàøè
ìóìêèí. Áèç µîçèð ê´ðèá òóðãàí âà óçî³ ìàñîôàëàðäàãè áèç ê´ðà
îëìàéäèãàí áàð÷à íàðñàëàð ïðîòîí çàððàñèäàí µàì êè÷èê á´ëãàí
íó³òàãà éè²èëèá êåëàäè. ¤øà æîéäà ñèç ´çèíãèçíè õóääè „³îðà
òóéíóê“êà òóøèá ³îëãàíäåê µèñ ³èëàñèç ... Àãàð ³îðà êó÷íè
òàñâèðëàøãà áèð îç µàðàêàò ³èëàäèãàí á´ëñàê, áèç øóíè àíè³ëàäèêêè,
ó àñòà-ñåêèí ñàëáèé (ìàíôèé) á´ëà áîðàäè, áó ýñà êîèíîòíèíã áå³àðîð
á´ëèøè, ñ´íã èí³èðîçãà þç òóòèøèãà ñàáàá á´ëàäè ... Ôèçèêëàð ³îðà
êó÷íèíã ñàëáèé á´ëèøèíè âà êîèíîòíèíã æóäà ÿ³èí êåëàæàêäàãè
áèð ïàéòäà èí³èðîçãà þç òóòèøèíè áèëèá êåëèøãàí ... ëåêèí áèç
ýíäè øóíãà àìèíìèçêè, áèç êîèíîò µà±ò äàâðèíèíã áîøèäà ýìàñ,
áàëêè ´ðòàñèäàìèç.4
¥àëîêàòëè ñè³èëèø µà³èäàãè áó èëìèé ãèïîòåçà £óðúîíäà
³àíäàé òàúðèôëàíãàíèíè ³óéèäàãè îÿòäàí áèëèá îëàñèç:
Ó êóíäà Áèç îñìîííè õóääè ìàêòóá ±çèëãàí ñàµèôàíè ´ðàãàí êàáè ´ðàá,
áèðèí÷è ìàðòà ³àíäàé ÿðàòãàí á´ëñàê, (´øà ÿõëèò µîëèãà) ³àéòàðóðìèç.
(Áó) Áèçíèíã çèììàìèçäàãè âàúäàäèð. Àëáàòòà, Áèç (øóíäàé)
³èëóâ÷èäèðìèç. („Àíáè±“ ñóðàñè, 104- îÿò)
Áîø³à áèð îÿòäà, ôàëàê µà³èäàãè áó µîëàò øóíäàé òàñâèðëàíàäè:
!

¥àëîêàòëè ñè³èëèø íàçàðèÿñè øó íàðñàíè òàúêèäëàéäèêè, Êàòòà ïîðòëàø
áèëàí êåíãàéèøè áîøëàíãàí êîèíîò ´ç-´çèäàí êàòòà òåçëèêäà éè²èëàäè. Áó
íàçàðèÿãà ê´ðà, êîèíîòíèíã áóíäàé éè²èëèøè êîèíîò ´çèíèíã áîð
ìàññàñèíè é´³îòãóí÷à âà ÷åêñèç çè÷ëèêäàãè áèòòà íó³òàãà
àéëàíèá ³îëãóí÷à äàâîì ýòàäè.
Óëàð Àëëîµíè µà³³îíèé (ðàâèøäà) ³àäðëàìàäèëàð (òàíèìàäèëàð).
Áóòóí Åð ³è±ìàò êóíèäà Óíèíã áèð òóòàìèäèð. Îñìîíëàð ýñà, Óíèíã
„³´ëè“ãà éè²èëóâ÷èäèð. Ó óëàðíèíã êåëòèðà±òãàí øèðêëàðèäàí ïîê âà
þêñàêäèð! („Çóìàð“ ñóðàñè, 67- îÿò)
¥àëîêàòëè ñè³èëèø íàçàðèÿñèãà ê´ðà, êîèíîò ñåêèíëèê áèëàí
éè²èëà áîðàäè âà ñ´íã áó æóäà òåçëàøèá êåòàäè. Áó æàðà±ííèíã
îõèðèäà êîèíîò ÷åêñèç çè÷ëèêêà ýðèøàäè âà ´òà èññè³ µàìäà êè÷èê
á´ëèá ³îëàäè. Áó èëìèé íàçàðèÿ, £óðúîííèíã øó èëìèé ²îÿíè
òóøóíòèðèøè áèëàí áàðîáàðäèð. (Àëëîµ µàììàäàí ê´ï áèëãóâ÷èäèð.)

Áóãóíãè êóíäà îëèìëàð þëäóçëàðíèíã èññè³ ãàç áóëóòëàðäàí
ïàéäî á´ëèøèíè êóçàòà îëäèëàð. Ãàçíèíã èññè³ ìàññàñèäàí ÿðàëèø
µîäèñàñè êîèíîòíèíã ÿðàòèëèøèãà µàì òààëëó³ëèäèð. £óðúîíäà
òàñâèðëàíãàíèäåê, êîèíîòíèíã ÿðàòèëèøè, áó èëìèé êàøôè±òíè
³óéèäàãè îÿòäà òàñäè³ëàéäè:
Ó (Åðíèíã) óñòèäà ò´ëà ò´ðò êóíäà òî²ëàðíè (ïàéäî) ³èëäè âà óíè
áàðàêîòëè ³èëäè µàìäà ´øà (åð)äà óíèíã åìèøëàðèíè áåëãèëàäè
(òà³ñèìëàäè). (Áó òàôñèëîò Åðó îñìîíëàð µà³èäà) ñ´ðîâ÷èëàðãà ìîñäèð.
Ñ´íãðà òóòóí µîëàòäà á´ëãàí îñìîííè (ÿðàòèøíè) ³àñä ýòèá, óíãà âà
Åðãà: „(Ôàðìîíèìãà) èõòè±ðèé ±êè ìàæáóðèé µîëäà êåëèíãèç!“ – äåãàí
ýäè, óëàð: „¤ç èõòè±ðèìèç áèëàí êåëäèê“, – äåäèëàð. („Ôóññèëàò“
ñóðàñè, 10—11- îÿòëàð)
Áó åðäà „îñìîí“ äåá òàðæèìà ³èëèíãàí àðàá÷à ñ´ç „ñàìàà“ áóòóí
êîèíîòãà íèñáàòàí èøëàòèëãàí. „Òóòóí“ äåá òàðæèìà ³èëèíãàí
„äóõààíóí“ ñ´çè ýñà êîèíîòíèíã ´ç øàêëèíè îëèøèäàí îëäèíãè
ìàòåðèÿ, ÿúíè êîèíîòíèíã ÿðàòèëèøè äàâîìèäà ìàâæóä á´ëãàí
èññè³, êîñìèê òóòóííè òàñâèðëàéäè âà áó µîçèðãè êóí îëèìëàðè
òîìîíèäàí ´ç òàñäè²èíè òîïãàí.5
£óðúîíäàãè áó ñ´ç, øó òóòóííèíã
èññè³ æèñìëè ãàç ýêàíëèãèíè âà óíèíã ³àòòè³ ìîääàãà áî²ëàíãàí
µàðàêàòëàíóâ÷àí çàððàëàðíè ´ç è÷èãà îëèøèíè ìàúíî æèµàòäàí àíè³
èôîäàëàéäè. Áó åðäà êîèíîò ïàéäî á´ëèøèíèíã ìàíà øó áîñ³è÷èíè
òàñâèðëàá áåðèø ó÷óí £óðúîí àðàá òèëèäàãè ýíã ìà³áóë, ìîñ ñ´çíè
³àáóë ³èëãàí. Îëèìëàð êîèíîòíèíã òóòóí øàêëèäàãè èññè³ ãàçäàí
ïàéäî á´ëãàíëèãèíè ôà³àòãèíà XX àñðãà êåëèá êàøô ³èëãàíëèãèíè
³àéä ³èëèá ´òàéëèê.
Áóíäàí òàø³àðè, „Ñ´íãðà òóòóí µîëàòäà á´ëãàí îñìîííè
(ÿðàòèøíè) ³àñä ýòèá“ æóìëàñèäàãè „ñ´íãðà“ äåá òàðæèìà ³èëèíãàí
„ñóììà“ ñ´çè „øó àñíîäà, áóíäàí òàø³àðè, øóíèíãäåê, ³´øèì÷à
ðàâèøäà (òàðçäà), ÿíà, òà²èí, ÿíà áèð áîð“ êàáè ìàúíîëàðíè µàì
´ç è÷èãà îëàäè. Áó åðäà „ñóììà“ ñ´çè âà³ò èôîäàñè ñèôàòèäà ýìàñ,
áàëêè ³´øèì÷à òóøóíòèðèø ñèôàòèäà èøëàòèëãàí.6
Êîèíîòíèíã ÿðàòèëèøè µà³èäà £óðúîíäà áóíäàé ìàúëóìîò-
íèíã áåðèëãàíëèãè, £óðúîí ì´úæèçàêîðëèãèíèíã øóáµàñèç äàëè-
ëèäèð.
#

Îñìîíëàðíèíã ÿðàòèëèøè ò´²ðèñèäà áèð îÿòäà ³óéèäàãè÷à õàáàð
áåðèëàäè:
Êîôèð á´ëãàíëàð îñìîíëàð µàì, Åð µàì (àââàëäà) ÿõëèò á´ëãàíèíè,
áàñ, Áèç óëàðíè ±ðèá þáîðãàíèìèçíè âà áàð÷à òèðèê ìàâæóäîòíè ñóâäàí
(ïàéäî) ³èëãàíèìèçíè ê´ðìàäèëàðìè?! Ýíäè µàì èìîí êåëòèð-
ìàéäèëàðìè?! („Àíáè±“ ñóðàñè, 30- îÿò)
„ßõëèò“ äåá òàðæèìà ³èëèíãàí „ðàò³“ ñ´çè àðàáëàðíèíã îíà
òèëèäà „áèð-áèðèãà àðàëàøãàí, ³îðèøãàí“ äåãàí ìàúíîíè àíãëàòàäè.
Ó óìóìèé áèð áóòóííè òàøêèë ýòóâ÷è èêêè òóðëè ìîääàãà íèñáàòàí
³´ëëàíèëàäè. „Áèç ±ðèá þáîðãàíìèç“ æóìëàñè ýñà àðàá÷àäàãè
„ôàòà³à“ ôåúëèäèð âà ó àæðàëèø ±êè áèð-áèðèãà áî²ëîâ÷è íàðñàëàð
òóçèëìàñèíè áóçèø îð³àëè áèðîð íàðñàíèíã âóæóäãà êåëèøèíè
íàçàðäà òóòàäè. Òóïðî³äàí óðó²íèíã óíèá ÷è³èøè µàì áó ôåúëíèíã
ìàúíî äîèðàñèäàãè µàðàêàòëàðäàí áèðèäèð.
Êåëèíã, ÿíà áèð áîð þ³îðèäàãè îÿòãà íàçàð òàøëàéìèç. Îÿòäà
îñìîí âà åð àââàëî „ðàò³“ µîëàòèäà òóðèáäè. Óëàðíèíã áèðè
áîø³àñèäàí ÷è³èá, óëàð àæðàòèëàäè (ôàòà³à). £èçè²è øóíäàêè,
àãàð áèç Êàòòà ïîðòëàøíèíã äàñòëàáêè µîëàòèíè ê´ç îëäèìèçãà
êåëòèðñàê, áèç êîèíîòíèíã æàìèêè ìàòåðèÿñè áèòòà íó³òàãà
æàìëàíãàíèíè ê´ðàìèç. Áîø³à÷à ñ´çëàð áèëàí àéòãàíäà, µàììà
íàðñà, øóíèíãäåê, µàëè ÿðàòèëìàãàí „îñìîíëàð âà åð“ µàì áèð-
áèðèãà ´ðàëèá êåòãàí âà àæðàëìàñ µîëàòäà ýäè. Ñ´íãðà áó íó³òà
æóäà ³àòòè³ ïîðòëàäè âà ´ç ìàòåðèÿñèíèíã ³èñìëàðãà àæðàëèá
êåòèøèãà ñàáàá á´ëäè.
%

£óðúîíäà Åð, îñìîíëàð âà óëàðíèíã ´ðòàñèäàãè íàðñàëàðíèíã
ÿðàòèëèøèãà îèä ê´ïëàá îÿòëàð ìàâæóä:
(Áèç) îñìîíëàð âà Åðíè µàìäà óëàðíèíã ´ðòàñèäàãè íàðñàëàðíè ôà³àò
µà³ (µèêìàò) áèëàí ÿðàòäèê. £è±ìàò µàì, øàêñèç, êåëóâ÷èäèð. Áàñ,
(øóíäàé ýêàí, æîµèëëàðíèíã àçèÿòëàðèãà ñàáð ³èëèíã âà óëàðíè)
÷èðîéëè þç ´ãèðèø áèëàí òàðê ýòèíã! („¥èæð“ ñóðàñè, 85- îÿò)
Îñìîíëàðäàãè, Åðäàãè âà óëàðíèíã îðàñèäàãè µàìäà çàìèí îñòèäàãè
áîð íàðñà Óíèêèäèð. („Òîµî“ ñóðàñè, 6- îÿò)
Áèç îñìîí âà Åðíè µàìäà óëàðíèíã îðàñèäàãè íàðñàëàðíè (øóí÷àêè)
´éíàá (áåµóäà) ÿðàòãàíèìèç é´³. („Àíáè±“ ñóðàñè, 16- îÿò)
Îëèìëàðíèíã àíè³ëàøè÷à, àââàëî, èññè³ ãàç ìàññàñèíèíã
çè÷ëèãè îðòèá êåòãàí. Áó ìàññà êåéèíðî³ ãàëàêòèê ìàòåðèÿ âà ÿíàäà
êåéèíðî³ þëäóç âà ñàé±ðàëàð µîñèë ³èëóâ÷è êè÷èêðî³ ³èñìëàðãà
á´ëèíèá êåòãàí. Áîø³à÷à ³èëèá àéòàäèãàí á´ëñàê, Åð âà óíèíã
àòðîôèäàãè þëäóçëàðíèíã áàð÷àñè ÿõëèò ãàçëè æèñìäàí àæðàëèá
÷è³³àí ³èñìëàðäèð. Ìàíà øó ³èñìëàðäàí áàúçèëàðè ³ó±ø âà
ñàé±ðàëàðíè µîñèë ³èëäè, øó òàõëèòäà, ê´ïëàá ³ó±øëè ñèñòåìàëàð
µàìäà ãàëàêòèêàëàð ïàéäî á´ëäè. Ìàçêóð êèòîáíèíã îëäèíãè

ìàâçóëàðèäà ±ðèòèá áåðãàíèìèçäåê, êîèíîò àââàëî „ðàò³“
(áèðëàøãàí, ³´øèëãàí, ´çàðî áî²ëàíãàí) µîëàòäà ýäè, ñ´íã
„ôàòà³à“ (³èñìëàðãà àæðàòèëãàí) µîëàòãà êåëäè. £óðúîíäà
êîèíîòíèíã ïàéäî á´ëèøè æóäà ìîñ ñ´çëàð áèëàí âà øóíäàé óñóëäà
òàñâèðëàíãàíêè, óëàðíè èëìèé àñîñëàð µàì òàñäè³ëàéäè.7
¥àð áèð á´ëèíèø àðàôàñèäà, ñàìîäà øàêëëàíà±òãàí ÿíãè, àñîñèé
æèñìëàð òàø³àðèñèäà áèð ³àí÷à çàððàëàð ³îëãàí. Áó îðòè³÷à çàððàëàð
„þëäóçëàðàðî ãàëàêòèê ìàòåðèÿëàð“ äåãàí èëìèé íîì îëãàí.
Þëäóçëàðàðî ìàòåðèÿ 60% âîäîðîä, 38% ãåëèé âà 2% áîø³à
ýëåìåíòëàðäàí èáîðàò. Þëäóçëàðàðî ìàòåðèÿíèíã 99% è þëäóçëàðàðî
ãàçäàí, 1% è ýñà þëäóçëàðàðî ÷àíãäàí èáîðàò. Áó ÷àíã æóäà êè÷èê
– äèàìåòðè 0,0001 äàí 0,001 ìì ãà÷à á´ëãàí î²èð ýëåìåíòëè
çàððàëàðäàí òàøêèë òîïãàí.8
Îëèìëàð áó ìîääàëàðãà àñòðîôèçèê
´ë÷àìëàð íó³òàè íàçàðèäàí æóäà àµàìèÿòëè äåá ³àðàøàäè. Áó
ìîääàëàð øóí÷àëèê ìàéäàêè, óëàðãà ÷àíã, òóòóí ±êè ãàç äåá ³àðàø
ìà³ñàäãà ìóâîôè³äèð. Àììî áó ìîääàëàð áèð áóòóí äåá ³àðàëñà,
óëàð êîèíîòäàãè áàð÷à ãàëàêòèêàëàðíèíã æàìè ìàññàñèäàí êàòòàðî³
ìàññàíè µîñèë ³èëàäè. Ãàð÷è þëäóçëàðàðî ãàëàêòèê ìàòåðèÿíèíã
ìàâæóäëèãè 1920 éèëäà êàøô ³èëèíãàí á´ëñà-äà, áó çàððàëàðíèíã
ìàâæóäëèãèãà áèð ìèíã ò´ðò þç éèë îëäèí £óðúîíäà „ìàà
áàéíàµóìà“ („Óëàð ´ðòàñèäàãè (îðàñèäàãè) íàðñàëàð“) äåá òàñâèðëàø
îð³àëè óëàðãà àëîµèäà ýúòèáîð ³àðàòèëãàí ýäè.
'

(Ó) åòòè îñìîííè ³àòìà-³àò ³èëèá ÿðàòãàí çîòäèð. (Ýé èíñîí!)
Ðàµìîííèíã ÿðàòèøèäà áèðîð òàôîâóòíè (íó³ñîííè) ê´ðìàéñàí. Áàñ,
ê´çèíãíè ÿíà (ñàìîãà) ³àéòàðãèí-÷è, (óíäà) áèðîð ±ðè³íè ê´ðàð-
ìèêàíñàí? Ñ´íãðà ê´çèíãíè ³àéòà-³àéòà (ñàìîãà) ³àðàò, ê´çèíã ñåíãà
õîð âà òîëè³³àí µîëäà ³àéòóð. („Ìóëê“ ñóðàñè, 3—4- îÿòëàð)
Êîèíîòäàãè ìèëëèàðäëàá þëäóçëàð âà ãàëàêòèêàëàð óëàð ó÷óí
òàéèíëàá ³´éèëãàí é´ëëàðäàí ìóêàììàë áèð ìóâîçàíàòíè ñà³ëàãàí
µîëäà µàðàêàò ³èëàäè. Þëäóçëàð, ñàé±ðàëàð âà é´ëäîøëàð íàôà³àò
´ç ´³è àòðîôèäà, áàëêè óëàð êèðàäèãàí ñèñòåìà áèëàí µàì áèðãàëèêäà
àéëàíàäèëàð. Áàúçèäà 200–300 ìèëëèàðä þëäóçäàí èáîðàò ãàëàê-
òèêàëàð áèð-áèðëàðèíèíã é´ëëàðèíè êåñèøãàí µîëäà µàðàêàòëàíàäè.
¥àéðàòãà ñîëàðëè òîìîíè øóíäàêè, êîèíîòäàãè áóíäàé àæîéèá
òàðòèáíè áàðáîä ³èëèøè ìóìêèí á´ëãàí áèðîð ò´³íàøóâ þç
áåðìàéäè. Áó øóíäàé ì´úæèçàêè, ó áèçíèíã µå÷ áèðèìèçíè áåôàð³
³îëäèðìàéäè.
Êîèíîòäà òåçëèê òóøóí÷àñè åðäàãè êàòòàëèêëàð áèëàí òà³³îñ-
ëàãàíäà æóäà êàòòà ´ë÷àìëàðíè êåëòèðèá ÷è³àðàäè. Þëäóçëàð,
ñàé±ðàëàð, ãàëàêòèêàëàð âà ãàëàêòèêàëàðíèíã êîíãëîìåðàòëàðè
(óëàðíèíã ñîíëè õîññàëàðè ôà³àòãèíà ìàòåìàòèêëàð òîìîíèäàí
òóøóíèëèøè ìóìêèí) ìèëëèàðäëàá ±êè òðèëëèîíëàá òîííà
î²èðëèêêà ýãà á´ëèá, ²àéðèîääèé òåçëèêäà µàðàêàòëàíàäèëàð.
Ìèñîë ó÷óí, Åð ñîàòèãà 1670 êì (1038 ìèëÿ) òåçëèêäà àéëàíàäè.
Àãàð áèç áóãóíãè êóíäà ýíã òåç ó÷àäèãàí ´³ ñîàòèãà ´ðòà÷à 1800 êì
òåçëèêêà ýãà á´ëàäè äåá µèñîáëàñàê, áèç Åðíèíã óëêàí µàæì âà
ìàññàñèãà ³àðàìàñäàí ³àí÷àëèê òåç µàðàêàòëàíà±òãàíëèãèíè òàñàââóð
³èëèøèìèç ìóìêèí.
£ó±ø àòðîôèäà àéëàíà±òãàí Åðíèíã òåçëèãè ´³íèíã òåçëèãèãà
³àðàãàíäà 60 ìàðòà êàòòà: ñîàòèãà 108000 êì. Àãàð áèç ìàíà øó
òåçëèêäà µàðàêàò ³èëà îëàäèãàí ìàøèíà ÿðàòà îëãàíèìèçäà ýäè, ó
åðíè 22 äà³è³àäà àéëàíèá ÷è³à îëàð ýäè. Áó ðà³àìëàð ôà³àò Åðãàãèíà
òààëëó³ëèäèð.
£ó±ø ñèñòåìàñè ó÷óí áó ðà³àìëàð óíäàí-äà µàéðàòëàíàðëè. Áó
ñèñòåìàíèíã òåçëèãèãà à³ë áîâàð ³èëìàéäè: êîèíîòäàãè ñèñòåìàëàð
³àí÷àëèê êàòòà á´ëñà, óëàðíèíã òåçëèãè µàì øóí÷àëèê êàòòàäèð.
Ãàëàêòèêàíèíã ìàðêàçè àòðîôèäà £ó±ø ñèñòåìàñèíèíã µàðàêàò
òåçëèãè ñîàòèãà 720000 êì ãà òåíã. 200 ìèëëèàðä ±êè óíäàí ê´ïðî³
!

þëäóçãà ýãà á´ëãàí Ñîìîí é´ëè êîèíîò á´éëàá ñîàòèãà 950000 êì
òåçëèêäà µàðàêàò ³èëàäè.
Áóíäàé ÷èãàë âà òåç µàðàêàòëè ñèñòåìàäà, øàê-øóáµàñèç, æóäà
êàòòà ò´³íàøóâëàð á´ëèø õàâôè áîð. Áèðî³ àñëèäà áóíãà ´õøàø µå÷
³àíäàé âî³åà þç áåðìàéäè âà áèç áàòàìîì õàâô-õàòàðäàí õîëè ´ç
µà±òèìèçíè äàâîì ýòòèðàìèç. ×óíêè êîèíîòäàãè µàð áèð íàðñà Àëëîµ
òîìîíèäàí ´ë÷àá ³´éèëãàí áåíó³ñîí ìóâîçàíàòãà ê´ðà àìàë ³èëàäè.
Ìàíà øó ñàáàáäàí µàì, õóääè îÿòäà õàáàð áåðèëãàíèäåê, áó
ñèñòåìàäà „òàôîâóò“ ìàâæóä ýìàñ.
!

(Ó) åòòè îñìîííè ³àòìà-³àò ³èëèá ÿðàòãàí çîòäèð. (Ýé, èíñîí!)
Ðàµìîííèíã ÿðàòèøèäà áèðîð òàôîâóòíè (íó³ñîííè) ê´ðìàéñàí. Áàñ,
ê´çèíãíè ÿíà (ñàìîãà) ³àéòàðãèí-÷è, (óíäà) áèðîð ±ðè³íè
ê´ðàðìèêàíñàí? Ñ´íãðà ê´çèíãíè ³àéòà-³àéòà (ñàìîãà) ³àðàò, ê´çèíã
ñåíãà õîð âà òîëè³³àí µîëäà ³àéòóð. („Ìóëê“ ñóðàñè, 3—4- îÿòëàð)
Ê´ðìàäèíãèçìè, Àëëîµ åòòè îñìîííè ³àíäàé ³àâàòìà-³àâàò ³èëèá
ÿðàòäè. („Íóµ“ ñóðàñè, 15- îÿò)
Ó (ÿíà) îñìîíëàð âà Åðíèíã µóêìðîíëèãèãà ýãà, ôàðçàíä òóòìàãàí,
ïîäøîµëèêäà øåðèãè á´ëìàãàí âà áàð÷à íàðñàíè ÿðàòèá, (àíè³) ´ë÷îâè
áèëàí ´ë÷àá ³´éãàí çîòäèð. („Ôóð³îí“ ñóðàñè, 2- îÿò)
Òàáèàò âà êîèíîòäàãè áàð÷à ñèñòåìàëàð ìàøèíàäåê ´çèäàí-´çè
µàðàêàò ³èëàäè, óëàð îðàñèäàãè áåíó³ñîí òàðòèá âà ìóâîçàíàò
òàñîäèôèéëèê µîñèëàñèäèð, äåãàí äàúâî áèëàí ìàòåðèàëèñòèê
ôàëñàôà ïàéäî á´ëãàí ýäè. Àììî áóãóí, ìàòåðèàëèçì âà äàðâèíèçì-
íèíã íîò´²ðè ýêàíëèãè (ó èëìèé àñîñ äåá àòàëàð ýäè) èëìèé
æèµàòäàí èñáîòëàá áåðèëäè. (£àðàíã: ¥îðóí ßµ¸. The Evolution Deceit
(Ýâîëþöèÿ ¸ë²îíè). 8-íàøð, Ta-Ha Publishers, 2004 âà Darwinism
Refuted (Äàðâèíèçì ðàä ýòèëäè) Goodword Books, 2003.)
XX àñðäà àñòðîôèçèêà âà áèîëîãèÿ ñîµàëàðèäà áèðèí-êåòèí
æàäàë ñóðúàòëàð áèëàí ³èëèíãàí èëìèé êàøôè±òëàð µà±ò âà
êîèíîòíèíã ÿðàòèëãàíëèãèíè èñáîòëàäè. Äàðâèíèçìíèíã àñîñëàðè
áàðáîä á´ëãà÷, Êàòòà ïîðòëàø íàçàðèÿñè êîèíîòíèíã é´³ëèêäàí
ÿðàòèëãàíèíè ê´ðñàòäè. Êàøôè±òëàð ìîääèé äóí±äà áóþê áóí±ä-
êîðëèê âà µàìîµàíãëèê ìàâæóäëèãèíè àíè³ëàäè âà ìàòåðèàëèçì
äàúâîëàðèíèíã àñîññèç õóñóñèÿòëàðèíè óçèë-êåñèë èñáîòëàäè.
¥à±ò ó÷óí çàðóð á´ëãàí øàðîèòëàðíè íàçàðäà òóòñàê, ôà³àò
Åðãèíà áó øàðîèòëàð òàëàáèãà æàâîá áåðèøèíè ê´ðèøèìèç ìóìêèí.
¥à±ò êå÷èðèøãà ìîñ á´ëãàí ìóµèò ó÷óí áèçíèíã àòðîôèìèçäà áèð
âà³òäà âà ò´õòîâñèç ñîäèð á´ëà±òãàí µèñîáñèç øàðîèòëàð ìàâæóä.
¥àð áèðèäà ´ðòà÷à þç ìèëëèàðä þëäóç á´ëãàí áèð íå÷à þç ìèëëèàðä
ãàëàêòèêàëàð áîð. ¥àììà ãàëàêòèêàëàðíèíã, ýµòèìîë, þëäóçëàð÷àëèê
ê´ï ñàé±ðàëàðè áîðäèð.9
Ìàíà øóí÷àëèê êàòòà ðà³àìëàð îëäèäà Åðäà
øóíäàé ÿãîíà ìóµèò ïàéäî á´ëèøèíèíã àµàìèÿòè ò´²ðèñèäà áèð îç
ìóëîµàçà þðèòñàê ÿõøèðî³ á´ëàðäè.
!

Êàòòà ïîðòëàø êó÷èäàí òî àòîìëàðíèíã ôèçèê ³èéìàòëàðèãà÷à,
ò´ðò àñîñèé êó÷äàí òî þëäóçëàðäàãè êèì±âèé æàðà±íëàðãà÷à, £ó±ø
òîìîíèäàí ÷è³àðèëàäèãàí ±ðó²ëèê òóðèäàí òî ñóâíèíã ³óþ³-
ëèãèãà÷à, Îéíèíã Åðãà÷à á´ëãàí ìàñîôàñèäàí òî àòìîñôåðàäàãè
ãàçëàð äàðàæàñèãà÷à, Åðíèíã £ó±øãà÷à á´ëãàí ìàñîôàñèäàí òî óíèíã
´ç îðáèòàñèäà î²èøèø áóð÷àãèãà÷à, Åðíèíã ´ç ´³è àòðîôèäà ³àéñè
òåçëèêäà àéëàíèøèäàí òî îêåàí âà òî²ëàðíèíã Åðäàãè âàçèôàñèãà÷à
µàð áèð íàðñà áèçíèíã µà±òèìèç ó÷óí æóäà µàì ìîñäèð. Áóãóíãè
êóíäà èëì-ôàí äóí±ñè áó õóñóñèÿòëàðíè „Àíòðîïèê ïðèíöèï“ âà
„Óé²óíëèê“ êîíöåïöèÿëàðè âîñèòàñèäà òàñâèðëàéäè. Áó êîíöåï-
öèÿëàð êîèíîòíèíã ìà³ñàäñèç, íàçîðàòñèç, ìàòåðèÿíèíã òàñîäèôèé
ò´ïëàìè ýìàñ, áàëêè óíèíã èíñîí µà±òè òîìîí ³àðàòèëãàí ìà³ñàäè
áîðëèãè µàìäà æóäà àíè³ëèê áèëàí áåçàòèëãàíëèãèíè òóøóíòèðèá
áåðàäè.
Þ³îðèäàãè îÿòëàðäà Àëëîµíèíã ÿðàòèøèäà ´ë÷îâ âà óé²óíëèêêà
äè³³àò ³àðàòàìèç. „Áåçàòìî³, ´ë÷àìî³, ´ë÷îâ áèëàí ÿðàòìî³“
ìàúíîñèíè àíãëàòóâ÷è „òà³äèèð“ ñ´çè „Ôóð³îí“ ñóðàñèíèíã 2-
îÿòèäàãè êàáè £óðúîí îÿòëàðèäà èøëàòèëãàí. „Óé²óíëèêäà, µàìîµàíã
ðàâèøäà“ ìàúíîñèíè àíãëàòóâ÷è „òèáàà³“ ñ´çè „Ìóëê“ ñóðàñèíèíã
3-îÿòè âà „Íóµ“ ñóðàñèíèíã 15-îÿòëàðèäà èøëàòèëãàí. Øóíèíãäåê,
Àëëîµ „Ìóëê“ ñóðàñèäà „ôàð³, íîìóâîôè³ëèê, êåëèøìîâ÷èëèê,
ìîñ ýìàñëèê, ³àðàìà-³àðøèëèê“ ìàúíîëàðèäàãè „òàôààâóò“
ñ´çèíè âàµèé ³èëãàíêè, íîìóâîôè³ëèêíè, íó³ñîííè èçëàãàí
êèøèëàð óíè òîïà îëìàéäèëàð.
XX àñðíèíã îõèðëàðèãà êåëèá èøëàòèëà áîøëàíãàí „óé²óíëèê“
àòàìàñè îÿòëàðäà âàµèé ³èëèíãàí áó µà³è³àòíè îøêîð ³èëäè. Ñ´íããè
÷îðàê àñð ±êè óíäàí ê´ïðî³ âà³ò ìîáàéíèäà ê´ïäàí-ê´ï îëèìëàð,
çàêîâàò ýãàëàðè âà ±çóâ÷èëàð êîèíîòíèíã òàñîäèôëàð ìàæìóàñè
ýìàñëèãè, àêñèí÷à, óíäà µàð áèð ìàéäà ýëåìåíòèãà÷à èíñîí µà±òè
ó÷óí æóäà ìîñ òóøàäèãàí ²àéðèîääèé øàðîèò âà òàðòèá áîðëèãèíè
èñáîòëàäèëàð. (£àðàíã: ¥îðóí ßµ¸. The Creation of the Universe
(Êîèíîòíèíã ÿðàòèëèøè). Al-Attique Publishers, 2002, íîÿáðü âà A
Chain of Miracles (£àòîð ì´úæèçàëàð). Global Publishing, 2004, ìàé)
Êîèíîòäàãè ê´ï÷èëèê õèñëàòëàð óíèíã àòàéëàá µà±òíè òàúìèíëàø
ìà³ñàäèäà ÿðàòèëãàíëèãèíè ÿ³³îë ê´ðñàòàäè. Ôèçèê äîêòîð Êàðë
Ãèáåðñîí áó äàëèëíè øóíäàé òàñâèðëàéäè:
!!

1960 éèëëàðäà, áàúçè ôèçèê îëèìëàð øó íàðñàíè êóçàòèøäèêè,
áèçíèíã êîèíîòèìèç èíñîí µà±òèíèíã ìàâæóä á´ëèøè ó÷óí óé²óí
³èëèá ³´éèëãàí ýêàí.10
Áðèòàíèÿëèê àñòðîôèçèê ïðîôåññîð Æîðæ Ô. Ýëëèñ áó
óé²óíëèêêà ³óéèäàãè÷à èçîµ áåðàäè:
Àæîéèá óé²óíëèê áó ÷èãàëëèêëàðíè îñîíëàøòèðàäèãàí ³îíóíëàðäà
ó÷ðàéäè. Àìàëãà îøèðèëãàí èøëàðíèíã ³àí÷àëèê ìóðàêêàáëèãèíè
òóøóíèá åòãà÷, „ì´úæèçàâèé“ äåãàí ñ´çíè, óíèíã îíòîëîãèê õóñóñèÿò-
ëàðèíè µèñîáãà îëìàãàí µîëäà èøëàòìàñëèêíèíã èëîæè é´³.11
Êàòòà ïîðòëàø òåçëèãè:
Êàòòà ïîðòëàø áèëàí ´ðíàòèëãàí ìóâîçàíàò âà êîèíîòíèíã áèð
îíäà ÿðàòèëèøè óíèíã òàñîäèôàí âóæóäãà êåëìàãàíëèãèíè
èñáîòëîâ÷è äàëèëëàðäàí áèðèäèð. Àäåëàèäà óíèâåðñèòåòèíèíã
ìàòåìàòèê ôèçèêà ñîµàñè á´éè÷à òàíè³ëè ïðîôåññîðè Ïîë
Äåéâèñíèíã ôèêðèãà ê´ðà, àãàð Êàòòà ïîðòëàø íàòèæàñèäà ñîäèð
á´ëãàí êåíãàéèø êîýôôèöèåíòè áîð-é´²è ìèëëèàðä ìèëëèàðääàí
áèð ³èñìèãà (1/1018
) ôàð³ ³èëãàíäà ýäè, êîèíîò âóæóäãà êåëìàãàí
á´ëàð ýäè.12
A Brief History of Time (Âà³òíèíã ³èñ³à òàðèõè) íîìëè
êèòîáèäà Ñòåôåí Õîêèíã êîèíîòíèíã êåíãàéèø êîýôôèöèåíòèäàãè
áóíäàé ²àéðèîääèé àíè³ëèêíè ³óéèäàãè÷à ýúòèðîô ýòàäè:
Àãàð êåíãàéèø êîýôôèöèåíòè Êàòòà ïîðòëàøäàí áèð ñîíèÿ êåéèí,
µàòòîêè þç ìèëëèîí ìèëëèîííèíã áèð ³èñìèãà÷à êè÷èêðî³ á´ëãàíäà
ýäè, êîèíîò ´çèíèíã µîçèðãè êåíãëèãèãà åòìàñäàí îëäèíðî³ áàðáîä
á´ëãàí á´ëàð ýäè.13
Ò´ðò êó÷:
Êîèíîòäàãè ôèçèê µàðàêàò çàìîíàâèé ôèçèêà òîìîíèäàí
ýúòèðîô ýòèëãàí ò´ðò êó÷: òîðòèøèø êó÷è, ýëåêòðîìàãíèòèê êó÷,
³óäðàòëè (êó÷ëè) àòîì êó÷è âà çàèô (êó÷ñèç) àòîì êó÷èíèíã ´çàðî
òàúñèðè µàìäà ìóâîçàíàòè ýâàçèãà ñîäèð á´ëàäè. Áó êó÷ëàð áèð-
áèðèãà íèñáàòàí òóðëè ²àéðèîääèé ³èéìàòëàðãà ýãàäèðëàð. Ìàøµóð
ìîëåêóëÿð áèîëîãèÿ ìóòàõàññèñè Ìàéêë Äåíòîí áó êó÷ëàð
´ðòàñèäàãè ²àéðèîääèé ìóâîçàíàòíè øóíäàé òàúðèôëàéäè:
!

Àãàð, ìèñîë ó÷óí, òîðòèøèø êó÷è òðèëëèîí ìàðòà êó÷ëèðî³ á´ëãàíäà
ýäè, óíäà êîèíîò àí÷à êè÷èê âà óíèíã µà±ò òàðèõè àí÷à ³èñ³à á´ëãàí
á´ëàð ýäè. ¤ðòà÷à êàòòàëèêäàãè þëäóç £ó±øãà ³àðàãàíäà òðèëëèîí
ìàðòà êè÷èêðî³ ìàññàãà ýãà âà µà±ò äàâðè òàõìèíàí áèð éèë÷à á´ëãàí
á´ëàð ýäè. Àêñèí÷à, àãàð òîðòèøèø êó÷è êàìðî³ á´ëãàíäà ýäè, µå÷
áèð þëäóç ±êè ãàëàêòèêàëàð ïàéäî á´ëìàãàí á´ëàð ýäè. Áîø³à øóíãà
´õøàø õóñóñèÿò âà ³èéìàòëàð µàì êåñêèíëèê áîáèäà áóíäàí
³îëèøìàéäè. Àãàð ³óäðàòëè êó÷ áèð îç çàèôðî³ á´ëãàíäà ýäè, áàð³àðîð
òóðàäèãàí ÿãîíà ýëåìåíò âîäîðîä á´ëãàí á´ëàð ýäè. Áîø³à àòîìëàð
ìàâæóä á´ëà îëìàñäè. Àãàð ó ýëåêòðîìàãíèòèê êó÷ãà íèñáàòàí áèð îç
îðòè³ðî³ á´ëãàíäà ýäè, óíäà ôà³àòãèíà èêêè ïðîòîíëè àòîì ÿäðîëàðè
êîèíîòíèíã òóð²óí áèð á´ëàãè á´ëàð ýäè, áó ýñà áóíäàé êîèíîòäà
âîäîðîä á´ëìàñëèãèíè âà àãàð áèðîð þëäóç ±êè ãàëàêòèêàëàð ïàéäî
á´ëñà, óëàð ´çëàðèíèíã µîçèðãè µîëàòèäàí áóòóíëàé áîø³à÷à á´ëèøèíè
àíãëàòàäè. Øóáµàñèç, àãàð áó òóðëè êó÷ëàð âà ´çãàðìàñ êàòòàëèêëàð
´çëàðèíèíã àéíè ïàéòäàãèäåê ïóõòà ³èéìàòëàðèãà ýãà á´ëìàãàíèäà
ýäè, íà þëäóçëàð, íà ´òà ÿíãè þëäóçëàð, íà ñàé±ðàëàð, íà àòîìëàð âà
íà µà±ò á´ëóð ýäè.14
Ñàìîâèé æèñìëàð îðàñèäàãè ìàñîôàëàð:
Ñàìîâèé æèñìëàðíèíã êîñìîñäàãè òà³ñèìîòè âà óëàð îðàñèäàãè
óëêàí á´øëè³ëàð Åðäà µà±ò ìàâæóä á´ëèøèäà ìóµèì ðîëü ´éíàéäè.
Ñàìîâèé æèñìëàð îðàñèäàãè ìàñîôàëàð æóäà ³óäðàòëè ñàìîâèé
êó÷ëàð òàúñèðèäà øóíäàé µèñîá-êèòîá áèëàí áåëãèëàíãàíêè, áó Åð
þçèäà µà±òíèíã ìàâæóäëèãèíè òàúìèíëàéäè. Nature’s Destiny
(Òàáèàòíèíã òà³äèðè) íîìëè êèòîáèäà, Ìàéêë Äåíòîí ´òà ÿíãè
þëäóçëàð âà þëäóçëàð îðàñèäàãè ìàñîôàíè øóíäàé òàúðèôëàéäè:
!#

¤òà ÿíãè þëäóçëàð, øóíèíãäåê, áàð÷à þëäóçëàð îðàñèäàãè ìàñîôàëàð
áîø³à ñàáàáëàðãà ê´ðà æóäà æèääèéäèð. Áèçíèíã ãàëàêòèêàìèçäàãè
þëäóçëàð îðàñèäàãè ìàñîôà òàõìèíàí 30 ìèëëèîí ìèëÿãà òåíã êåëàäè.
Àãàð áó ìàñîôà ³èñ³àðî³ á´ëãàíäà ýäè, ñàé±ðàëàðíèíã îðáèòàëàðè
áå³àðîðëàøãàí á´ëàð ýäè. Àêñèí÷à, áó ìàñîôà êàòòàðî³ á´ëãàíäà ýäè,
óíäà ´òà ÿíãè þëäóç òîìîíèäàí îòèëàäèãàí ïàð÷àëàð øóíäàé áåòàðòèá
òàð³àëàð ýäèêè, áèçíèêèãà ´õøàø ñàé±ðàëàð ñèñòåìàñè ýµòèìîë µå÷
³à÷îí ïàéäî á´ëìàãàí á´ëàð ýäè. Ìîäîìèêè êîñìîñ µà±ò ìàíáàè á´ëèøè
êåðàê ýêàí, óíäà ´òà ÿíãè þëäóçëàðíèíã ìèëòèëëàøè æóäà àíè³
³èéìàòäà ñîäèð á´ëèøè âà óëàð îðàñèäàãè, øóíèíãäåê, áàð÷à þëäóçëàð
îðàñèäàãè ìàñîôà µîçèðäà êóçàòèëãàí ðà³àìëàðãà æóäà ÿ³èí á´ëèøè
ëîçèì.15
Òîðòèøèø êó÷è:
– Àãàð òîðòèøèø êó÷è êó÷ëèðî³ á´ëãàíäà ýäè, Åð àòìîñ-
ôåðàñèäà µà±ò ó÷óí ýíã õàâôëè òàúñèðãà ýãà îðòè³÷à àììèàê âà
ìåòàí éè²èëèá ³îëãàí á´ëàð ýäè.
– Àãàð ó êó÷ñèçðî³ á´ëãàíäà ýäè, ó µîëäà Åð àòìîñôåðàñè ê´ï
ìè³äîðäàãè îðòè³÷à ñóâ é´³îòãàí âà áó µà±òíèíã á´ëìàñëèãèãà ñàáàá
á´ëàð ýäè.
Åð âà £ó±ø ´ðòàñèäàãè ìàñîôà:
– Àãàð áó ìàñîôà óçî³ðî³ á´ëãàíäà ýäè, ñàé±ðà æóäà ñîâó³
á´ëãàí, àòìîñôåðàäàãè ñóâ àéëàíèøè áóçèëãàí âà ñàé±ðà ìóçëèê
àñðèãà ìàµêóì á´ëãàí á´ëàð ýäè.
– Àãàð Åð £ó±øãà ñàë ÿ³èíðî³ á´ëãàíäà ýäè, ´ñèìëèêëàð ±íèá
êåòãàí, Åð àòìîñôåðàñèäàãè ñóâ àéëàíèøèãà òóçàòèá á´ëìàñ äàðàæàäà
òàëàôîò åòãàí âà µà±òíèíã á´ëìàñëèãè ìóìêèí ýäè.
Åð ³îáè²èíèíã ³àëèíëèãè:
– Àãàð ³îáè³ ³àëèíðî³ á´ëãàíäà ýäè, îðòè³÷à ìè³äîðäàãè
êèñëîðîä àòìîñôåðàäàí óíãà ´òãàí á´ëàð ýäè.
– Àãàð ñàë þï³àðî³ á´ëãàíäà ýäè, âóë³îí µàðàêàòëàðèíèíã ñîíè
µà±òíèíã ìàâæóä á´ëèøèãà ò´ñ³èíëèê ³èëãàí á´ëàð ýäè.
!$

Åðíèíã àéëàíèø òåçëèãè:
– Àãàð áó àéëàíèø ñåêèíðî³ á´ëãàíäà ýäè, êóí âà òóí
´ðòàñèäàãè µàðîðàò ôàð³è æóäà ´ñèá êåòãàí á´ëàð ýäè.
– Àãàð ó òåçðî³ á´ëãàíäà ýäè, óíäà àòìîñôåðà øàìîëëàðè æóäà
êàòòà òåçëèêêà åòãàí á´ëàð âà öèêëîí µàìäà ò´ôîíëàð µà±òíèíã
ìàâæóä á´ëèøèãà æèääèé ò´ñ³èíëèê ³èëãàí á´ëàð ýäè.
Åðíèíã ìàãíèò ìàéäîíè:
– Àãàð áó ìàãíèò ìàéäîí êó÷ëèðî³ á´ëãàíäà ýäè, æóäà ³àòòè³
ýëåêòðîìàãíèò ò´ôîíëàðè ê´òàðèëàð ýäè.
– Àãàð ó êó÷ñèçðî³ á´ëãàíäà ýäè, óíäà Åð £ó±ø øàìîëëàðè
íîìè áèëàí ìàúëóì á´ëãàí âà £ó±øäàí ÷è³àäèãàí çàðàðëè
çàððàëàðãà ³àðøè ´ç µèìîÿñèíè é´³îòãàí á´ëàð ýäè. ¥àð èêêàëà
µîëàò µà±òíèíã á´ëìàñëèãèãà àñîñ á´ëàð ýäè.
Àëüáåäî ýôôåêòè (Åð òîìîíèäàí ³àéòàðèëàäèãàí
±ðó²ëèê óëóøè):
– Àãàð Åð ³àéòàðàäèãàí ¸ðó²ëèê óëóøè ê´ïðî³ á´ëãàíäà ýäè,
ìóçëèê àñðèíèíã áîøëàíèøè ìó³àððàð á´ëóð ýäè.
– Àãàð ó êàìðî³ á´ëãàíäà ýäè, èññè³õîíà ýôôåêòè îðòè³÷à
èññè³ëèêêà ñàáàá á´ëàð ýäè. Åðíè àââàëèãà ìóçëèêëàðíèíã ýðèá
êåòèøè òóôàéëè ñóâ áîñàð âà ñ´íã ó ±íèá êåòãàí á´ëàð ýäè.
Àòìîñôåðàäà êèñëîðîä âà àçîòíèíã íèñáàòè:
– Àãàð áó íèñáàò êàòòàðî³ á´ëãàíäà ýäè, µà±ò ó÷óí çàðóðèé
á´ëãàí ôóíêöèÿëàð çèääèÿòëè òàðçäà òåçëàøèá êåòãàí á´ëàð ýäè.
– Àãàð ó êè÷èêðî³ á´ëãàíäà ýäè, µà±ò ó÷óí çàðóðèé á´ëãàí
ôóíêöèÿëàð çèääèÿòëè òàðçäà ñåêèíëàøèá êåòãàí á´ëàð ýäè.
Àòìîñôåðàäà êàðáîíàò àíãèäðèä âà
ñóâíèíã íèñáàòè:
– Àãàð áó íèñáàò êàòòàðî³ á´ëãàíäà ýäè, àòìîñôåðà ´òà ³èçèá
êåòãàí á´ëàð ýäè.
– Àãàð ó êè÷èêðî³ á´ëãàíäà ýäè, àòìîñôåðà òåìïåðàòóðàñè
ïàñàéèá êåòãàí á´ëàð ýäè.
!%

Îçîí ³àòëàìèíèíã ³àëèíëèãè:
– Àãàð áó ³àòëàì ³àëèíðî³ á´ëãàíäà ýäè, Åðíèíã òåìïåðàòóðàñè
æóäà ïàñò äàðàæàãà òóøèá êåòãàí á´ëàð ýäè.
– Àãàð ó þï³àðî³ á´ëãàíäà ýäè, Åð ´òà ³èçèá êåòãàí á´ëàð âà
£ó±øäàí ÷è³àäèãàí çàðàðëè óëüòðàáèíàôøà íóðëàð òàúñèðèãà ³àðøè
µèìîÿñèç ³îëãàí á´ëàð ýäè.
Ñåéñìèê µàðàêàò (çèëçèëàëàð):
– Àãàð áó êó÷ëèðî³ á´ëãàíäà ýäè, ìàâæóäîòëàð ó÷óí äîèìèé
àë²îâ-äàë²îâëèê ñîäèð á´ëãàí á´ëàð ýäè.
– Àãàð ñåêèíðî³ á´ëãàíäà ýäè, äåíãèçëàð òóáèäàãè îçó³àëàð
ñóâãà òàð³àëèøíè áàñ ³èëãàí á´ëàð ýäè. Áó äåíãèç âà îêåàíëàðäàãè
µà±òãà µàìäà Åð þçèäàãè áàð÷à ìàâæóäîòëàðãà ´çèíèíã µàëîêàòëè
òàúñèðèíè ê´ðñàòãàí á´ëàð ýäè.
Åðíèíã î²èøèø áóð÷àãè:
Åð ´ç îðáèòàñèäà 23 äàðàæà áóð÷àêêà î²èøãàí µîëäà µàðàêàò
³èëàäè. Ôàñëëàðíèíã àëìàøèá êåëèøèãà ìàíà øó î²èøèø ñàáàá
á´ëàäè. Àãàð áó î²èøèø µîçèðãèãà íèñáàòàí êàòòàðî³ ±êè êè÷èêðî³
á´ëãàíäà ýäè, ôàñëëàð ´ðòàñèäàãè òåìïåðàòóðà ôàð³è àøàääèé
äàðàæàãà áîðèá åòãàí á´ëàðäè, ÿúíè ±çëàðè ÷èäàá á´ëìàñ äàðàæàäà
èññè³, ³èøëàðè ýñà ´òà èç²èðèíëè à±çäàí èáîðàò á´ëàð ýäè.
£ó±øíèíã êàòòàëèãè:
£ó±øäàí êè÷èêðî³ þëäóç Åðíèíã ìàíãó ìóçëèê ³àúðèãà
áóðêàíèøèãà, êàòòàðî²è ýñà Åðíèíã ±íèá êåòèøèãà îëèá êåëàð ýäè.
Åð âà Îé ´ðòàñèäàãè ´çàðî òîðòèøèø:
– Àãàð áó òîðòèøèø ñàë êó÷ëèðî³ á´ëãàíäà ýäè, Îéíèíã
³óäðàòëè òîðòèø êó÷è àòìîñôåðà îñòèäàãè øàðîèòëàðãà, Åðíèíã ´ç
àòðîôèäà àéëàíèø òåçëèãèãà âà îêåàíëàð ñàòµèíèíã ê´òàðèëèá-
ïàñàéèøèãà ´òà æèääèé òàúñèð ê´ðñàòãàí á´ëàð ýäè.
– Àãàð ó µîçèðäàãèäàí ñàë êó÷ñèçðî³ á´ëãàíäà ýäè, áó Åðäàãè
è³ëèìíèíã êåñêèí ´çãàðèá êåòèø î³èáàòèíè êåëòèðèá ÷è³àðãàí
á´ëàð ýäè.
!'

Åð âà Îé ´ðòàñèäàãè ìàñîôà:
– Àãàð óëàð áèð-áèðèãà áèð îç ÿ³èí á´ëãàíèäà ýäè, Îé Åðãà
³óëàá òóøãàí á´ëàð ýäè.
– Àãàð óëàð áèð-áèðèäàí áèð îç óçî³ðî³ á´ëãàíèäà ýäè, Îé
êîñìîñäà é´³îëèá êåòãàí á´ëàð ýäè.
– Àãàð óëàð áèð-áèðèãà µàòòî æèíäàêêèíà á´ëñà µàì ÿ³èíðî³
á´ëãàíäà ýäè, Åðäàãè ñóâ ñàòµèíèíã ê´òàðèëèø-ïàñàéèø äàðàæàñèãà
Îéíèíã òàúñèðè õàâôëè òóñ îëãàí á´ëàð ýäè. Îêåàí ò´ë³èíëàðè
ïàñò òåêèñëèêëàðíè ñóâ áèëàí ê´ìèá òàøëàãàí á´ëàð ýäè. Áóíèíã
î³èáàòèäà þçàãà êåëàäèãàí èø³àëàíèø îêåàíëàðíèíã òåìïåðàòó-
ðàñèíè ê´òàðèá þáîðãàí âà Åð þçèäàãè µà±ò ó÷óí ìóµèì á´ëãàí
ñåçãèð òåìïåðàòóðà ìóâîçàíàòè é´³îëãàí á´ëàðäè.
– Àãàð óëàð áèð-áèðèäàí µàòòî æèíäàêêèíà á´ëñà µàì óçî³ðî³
á´ëãàíäà ýäè, Åðäàãè ñóâ ñàòµèíèíã ê´òàðèëèø âà ïàñàéèøè
êàìàéèá êåòàð, áó ýñà, ´ç íàâáàòèäà, îêåàíëàðíèíã êàì µàðàêàò-
ëèãèãà îëèá êåëàð ýäè. ¥àðàêàòñèç ñóâ äåíãèçäàãè µà±òíè õàâô îñòèãà
³´éãàí âà áèç íàôàñ îëà±òãàí êèñëîðîä äàðàæàñè µàì õàâô îñòèäà
³îëãàí á´ëàð ýäè.16
Åðíèíã òåìïåðàòóðàñè âà óãëåðîäãà àñîñëàíãàí µà±ò:
¥àð ³àíäàé òèðèêëèêíèíã çàìèíè á´ëãàí óãëåðîäíèíã ìàâ-
æóäëèãè ìàúëóì áèð ÷åãàðàäà òóðóâ÷è òåìïåðàòóðàãà áî²ëè³. Óãëåðîä
àìèíîêèñëîòà, íóêëåèí êèñëîòà âà î³ñèë êàáè îðãàíèê ìîëåêóëàëàð
ó÷óí ìóµèì ìîääà µèñîáëàíàäè: áó µà±òíèíã àñîñèíè òàøêèë ýòàäè.
Øó ñàáàáäàí, µà±ò ôà³àò óãëåðîäãà àñîñëàíãàí á´ëàäè. Óãëåðîäíèíã
ìàâæóä á´ëèøè ó÷óí, òåìïåðàòóðà 20 äàðàæà Öåëüñèéäàí êàì âà
120 äàðàæà Öåëüñèé (240°Ô) äàí ê´ï á´ëìàãàí µîëàòäà á´ëèøè
êåðàê. Áó òåìïåðàòóðà äàðàæàëàðè Åðäàãè òåìïåðàòóðà äàðàæàëàðèãà
æóäà ìîñ òóøàäè.
Áóëàð Åðäà µà±òíèíã ïàéäî á´ëèøè âà áó µà±òíèíã äàâîì ýòèøè
ó÷óí ìóµèì á´ëãàí ´òà ñåçãèð ìóâîçàíàòëàðäàí àéðèìëàðèäèð,
õîëîñ. Áèðî³, µàòòî øóëàð µàì Åð âà îëàìíèíã ³àòîð òàñîäèôëàð
íàòèæàñèäà âóæóäãà êåëìàãàíëèãèíè èñáîòëàø ó÷óí åòàðëè âà àíè³
äàëèëëàðäèð. XX àñðäà ³àáóë ³èëèíà áîøëàíãàí „óé²óíëèê“ âà
„àíòðîïèê ïðèíöèï“ êîíöåïöèÿëàðè µàì Àëëîµíèíã ìàâæóäëèãèäàí
ãóâîµ áåðóâ÷è äàëèëëàð ñèðàñèãà êèðàäè. ¥àìîµàíãëèê âà ìóòà-
íîñèáëèê 14 àñð îëäèí £óðúîíäà ²îÿò àíè³ëèê áèëàí òàúðèôëàíãàí
ýäè.

Òåïàíãèçäà åòòè (³àâàò) ìóñòàµêàì (îñìîííè) áèíî ³èëäèê.
ßíà ÷àðà³ëàá òóðóâ÷è ÷èðî³íè (³ó±øíè) ïàéäî ³èëäèê. („Íàáàú“
ñóðàñè, 12—13- îÿòëàð)
Áèçãà ìàúëóìêè, £ó±ø ñèñòåìàñèäàãè ÿãîíà ±ðó²ëèê ìàíáàè
£ó±øíèíã ´çèäèð. Òåõíîëîãèÿäà ýðèøèëãàí þòó³ëàð øàðàôè áèëàí
àñòðîíîìëàð Îéíèíã ±ðó²ëèê ìàíáàè ýìàñëèãèíè, áàëêè ó áîð-
é´²è £ó±øäàí óíãà åòèá êåëàäèãàí ±ðó²ëèêíè àêñ ýòòèðóâ÷è
(³àéòàðóâ÷è) ýêàíëèãèíè êàøô ³èëäèëàð. Þ³îðèäàãè îÿòäà
èøëàòèëãàí „÷èðî³“ ñ´çè àðàá÷à „ñèðîîæ“ äåãàí ñ´çíèíã
òàðæèìàñèäèð. Àðàá òèëèäàãè áó ñ´ç ±ðó²ëèê âà èññè³ëèê ìàíáàè
á´ëãàí £ó±øíè ò´ëà³îíëè òàñâèðëàéäè.
Îé, £ó±ø âà þëäóçëàð êàáè ñàìîâèé æèñìëàðãà èøîðà ³èëèø
ó÷óí Àëëîµ £óðúîíäà òóðëè ñ´çëàðíè èøëàòãàí. £ó±ø âà Îé
ñòðóêòóðàëàðè ´ðòàñèäàãè ôàð³ £óðúîíäà ³óéèäàãèäåê èôî-
äàëàíãàí:
Ê´ðìàäèíãèçìè, Àëëîµ åòòè îñìîííè ³àíäàé ³àâàòìà-³àâàò ³èëèá
ÿðàòäè. Îéíè óëàð è÷èäà íóð ³èëèá, £ó±øíè ýñà ÷èðî³ ³èëèá ³´éäè.
(„Íóµ“ ñóðàñè, 15—16- îÿòëàð)
Þ³îðèäàãè îÿòäà „íóð“ ñ´çè (àðàá÷àäà „íóð“) Îé ó÷óí âà
„÷èðî³“ ñ´çè (àðàá÷àäà „ñèðîîæ“) £ó±ø ó÷óí èøëàòèëãàí. Îé ó÷óí
èøëàòèëãàí ñ´ç ±ðó²ëèêíè àêñ ýòòèðóâ÷è, ±ðó², µàðàêàòñèç æèñì-
ëàðíè íàçàðäà òóòàäè. £ó±ø ó÷óí èøëàòèëãàí ñ´ç ýñà µàð äîèì ±íèá
òóðóâ÷è, èññè³ëèê âà ±ðó²ëèêíèíã ´çãàðìàñ ìàíáàè á´ëãàí ñàìîâèé
æèñìãà èøîðà ³èëàäè.
Áóíäàí òàø³àðè, „þëäóç“ ñ´çè èëäèçè „íàæàìà“ á´ëãàí àðàá÷à
ñ´çäàí êåëèá ÷è³³àí á´ëèá, ó „ïàéäî á´ëóâ÷è, þçàãà êåëóâ÷è, ê´çãà
ê´ðèíàäèãàí“ ìàúíîëàðèíè àíãëàòàäè. £óéèäàãè îÿòäàãèäåê,
þëäóçëàðãà „ñàà³èá“ ñ´çè áèëàí µàì ìóðîæààò ³èëèíãàíêè, ó
ÿðà³ëàãàí âà ³îðîí²èëèêíè ±ðó²ëèê áèëàí òåøóâ÷è, ±íóâ÷è æèñìãà
íèñáàòàí èøëàòèëãàí:
(Ó ³îðîí²èëèêíè) òåøóâ÷è þëäóçäèð. („Òîðè³“ ñóðàñè, 3- îÿò)

Ýíäè áèç Îéíèíã ´çè ±ðó²ëèê òàðàòìàñëèãèíè, áàëêè £ó±ø
÷è³àðàäèãàí âà óíãà åòèá êåëàäèãàí íóðíè àêñ ýòòèðèøèíè áèëàìèç.
Áó µà³è³àò £óðúîíäà èíñîíèÿò èëìèé êàøôè±òëàð ³èëèø
âîñèòàëàðèãà ýãà á´ëìàãàí áèð àñðäà âàµèé ³èëèíãàí ýäè. Áó àñð
øóíäàé àñð ýäèêè, ó ïàéòëàðäà îäàìëàðíèíã ñàìîâèé æèñìëàð
µà³èäàãè áèëèìè æóäà ÷åêëàíãàí, àíè³ðî²è æóäà ïàñò äàðàæàäà
ýäè. Áó Èñëîì êèòîáèíèíã ì´úæèçàêîð òàáèàòëè ýêàíëèãèãà ÿíà
áèð áîð óð²ó áåðàäè.

Qur'on mo'jizasi. uzbek

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (17)

Qur'on mo'jizasi. uzbek