1. उत्तराखण्ड संस्क
ृ त विश्वविद्यालयः हररद्वारम्
विक्षा िास्त्री 2022-24
प्रास्तौत्री
प्रविता
विक्षािास्त्री (बी.एड.)
प्रथम सत्रार्ध्द
संयोविका
डॉ॰मीनाक्षी वसंह राित
सहायकाचायाद
विक्षािास्त्र विभाग

2. • अध्यापनस्य व्यक्तिगतभे्ात्
उत्पद्यमानाः समस्याः
विषयाः-मनौविज्ञान
प्रकरण

3. व्याक्तिगत भिन्नता की परििाषा
• फ्ांवसस् गाल्टनस्य मते ! न द्वौ पुरुषौ समानौ स्तः।वद्वियोः अवप
विषमत भिवत।
• क्तस्कनरमहो्यस्य मते ! व्यक्तिगतभे्ेषु समग्रव्यक्तित्वस्य
एतादृिः कोऽवप पक्षः अन्तभदवितुं िक्नोवत। यत् पररवमतं कतुुं
िक्यते।
• प्रथमिारं फ्ांवसस् गाल्टन इत्यनेन १८७९ तमे िषे
आविष्क
ृ तम्

4. व्यक्तिगतिेदसमस्यायााः कािणात्।
• आनुिंविकता
• पयादिरणं
• बुक्तधः
• विक्षा
• समािस्य
• आवथदक्िा

5. उत्तिाभिकािाःव्यक्तिगतभिभिितायााः प्रमुखा समस्या
आनुिंभिकता अक्तियतो भि बालाः अिं गुणान् मातुाः अिं च
भपतुाः प्राप्नोभत ।अताः माताभपतृषु ये गुणााः सक्ति, ते एि बालक
े
आगभमष्यक्तिमाताभपतृणां प्रिािाः न क
े िलं बालकानां
िािीरिकसंिचनायां अभपतु तेषां मानभसकगुणेषु अभप
ििभततीक्ष्णभचत्तानां माताभपतृणां बालकााः तीक्ष्णबुद्धयाः
ििक्ति।मन्दमातृभपतृणां च सिानााः मन्दााः ििक्ति।अताः
व्यक्तिगतिेदानाम् समस्या आनुिंभिकता एि ।

6. • भबन्दुपयााििणं िा िाताियत्र व्यक्तिस्य भिकासाय
आनुिंभिकता मित्त्वपूणाा ििभत तत्र अक्तिन् क्षेत्रे
पयााििणस्य अभप भििेषा िूभमकािंिाः समानोऽभप
ििभतिणम्परििेिस्य भिन्नत्वेऽभप व्यक्तिगतलक्षणं भिन्नं
ििभतपयााििणे भिभििााः तत्त्वाभन समापारििारिक
िाताििण, िौगोभलक िाताििण, सामाभिक िाताििण,
संस्क
ृ भत िाताििण आभद।भिष्टाभन सक्ति ।एतेषां सिेषां
प्रिािाः पयााििणस्य मुख्यपक्षताः बालस्य
व्यक्तिगतलक्षणेषु ििभत ।

7. • बुक्तद्ध -व्यक्तिगतिेदस्य मित्त्वपूणं कािणं बुक्तद्धाः
अक्तिबुद्ध्यािािेण व्यक्तिगतिेदााः प्रभतभितााः ििक्ति
।क
े षाञ्चन बालकानां िडबुक्तद्धाः क
े षाञ्चन तीक्ष्णबुक्तद्धाः
बौक्तद्धकिेदात् व्यक्तिगतरूपेण भिभििता अक्ति।

8. • आयुाः ।ियसा सि बालानाम् मानभसक-िािीरिक-
भिकासयोाः िेदाः स्पष्टतया दृश्यते ।यथा यथा
पुरुषस्य ियाः ििाते तथैि तस्य बुक्तद्धाः परिपक्वा
ििभत। अत एि बालस्य पुरुषस्य च बुक्तद्धाः ।
कमासु स्पष्टाः िेदाः अभिक
ं द्रष्ुं िक्यते।

9. • भिक्षा। भिष्टं, गम्भीिं, भिचाििीलं च क
ृ त्वा
अभिभक्षतात् िेदं किोभतअभिक्षाकािणात् िनााः
चोिी, डाक
ू , ित्या इत्यादीभन िघन्यकमााभण अभप
पापं न मन्यिे । एते िनााः भिभक्षतानां िनानां
क
ृ ते सिाथा भिन्नााः सक्ति।

10. • आभथाक क्तथथभत भबन्दु।दरिद्रता िनी।व्यक्तिषु अभप िेदााः
दृश्यिे भनिानिनानाम् आभथाकक्तथथतेाः न्यूनतायााः कािणात्
सम्यक
् भिकासाः न ििभत ।यिात् ते व्यक्तिक्षेत्रे
भिििक्ति।तेषां आत्मभिश्वासस्य ििाः न्यूनाः ििभत ।प्रत्युत
िभनकिनानाम् बालकानां आत्मभिश्वासाः अभिकाः ििभत
।यिात् कािणात् साः िीिनस्य प्रत्येकक्तिन् क्षेत्रे अग्रे
गच्छभत।भनिानानाम्, िभनकक
ु ्ुम्बानां बालकानां सिितया
परिचयाः कतुं िक्यते ।

11. • समािस्य समािाः अभप बालस्य व्यक्तित्वस्य भिकासे
पयााप्तं योगदानं ददाभत बालस्य व्यक्तित्वस्य भिकासे अभप
समािस्य पयााप्तं योगदानं ििभत ।समािस्य प्रकािाः
िभिष्यभत, समानप्रकािस्य बालस्य भिकासाः
िभिष्यभत।प्रत्येकक्तिन्