Монгол хэл бичгийн боловсрол гэж юу вэ? Боловсролтой болохыг тулд юуг эрхэмлэх вэ? Монгол хэл бичгийн хэрэглээний өнөөгийн байдал

1. МОНГОЛ ХЭЛ
БИЧГИЙН БОЛОВСРОЛ,
ХЭРЭГЛЭЭ БА СОЁЛ
Д-р Ж.Бат-Ирээдүй
2014/05/15
МУИС-ийн ШУСургуулийн ХУС
Монгол хэл шинжлэлийн Тэнхим

2. ХЭЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ?
• Хүний хэл бол сэтгэлгээний зэвсэг.
• Хэл бол хүний харилцааны хэрэглүүр.
• Уламжлалт сэтгэлгээний нарийн нандин
нууц бүхэн хэлээр биежиж түүгээр
хадгалагдах онцлогтой бөгөөд үүнийг
хэлний хадгалан дамжуулах үүрэг гэдэг.
• Монголчууд шугаман бус сэтгэлгээгээрээ
дэлхийд дээгүүр орно. Үүний жишээ бол
хэлц үг , хэвшмэл хэллэг болой.

3. ЭХ ХЭЛНИЙ БОДЛОГО 1
• “Төрийн албан ёсны хэлний хууль” 2003
• Төрөөс баримтлах хэлний бодлогын асуудалд” 2005
• Монгол улсын хэлний бодлого, 2006
• Монгол Улсын боловсролын салбарын хэлний
бодлого, 2007
• Даяаршлын үеийн үндэстний ба гадаад хэл 2007
• Даяаршил ба төрөөс баримтлах хэлний бодлого,
2007
• Даяаршил –хэлний бодлого, олон нийтийн
мэдээллийн хэрэгсэл 2008
• “Монгол хэлний хууль” 2014 ???

4. ЭХ ХЭЛНИЙ БОДЛОГО 2
• Монгол хэлний асуудал бол монгол үндэстэн байх
уу, мөхөх үү гэдэг асуудалтай дүйнэ.
• Тээгчгүй болсон цагт хэл мөхнө. Өнөөдөр бол хэл
мөхөж байгаа биш ядуурч байгаа юм.
• Олон жил хайхрамжгүй арагш нь тавьсаар...
• Хэлийг бол хуулиар хөгжүүлэхгүй. Гэхдээ
хуульгүйгээр бас хөгжихгүй юм шиг байна.
• Бүх төрлийн хэрэглээний толь бичиг гаргах хэрэгтэй
• Хоймсон соёл буюу бицивилизация барьж явья.
Л.Түдэв
• Өнгөрсөн, өчигдрөөр биш маргаашаар амьдаръя.

5. ЭХ ХЭЛНИЙ БОДЛОГО 3
• Төрийн хэл гэж байхгүй түмний хэл гэж бий.
• Хэрэгждэг хуультай болмоор байгаа юм.
• Зөв бичих дүрмийн журамламал толь гаргах
• Их дээд сургууль коллежид “Монгол яриа
бичгийн соёл” гэдэг хичээл заах хэрэгтэй.
• Монгол хүний сэтгэлгээнд монгол хэлний
боловсрол чиний өдөр тутам иддэг талхтай
адил сэтгэлгээний тэжээл буюу талх юм
гэдгийг ойлгуулах хэрэгтэй байна.

6. ЭХ ХЭЛНИЙ ЗААХ АРГА
• Эх хэлний заах аргыг шинэчлэх хэрэгтэй.
• Орчин үеийн бүх төрлөөр хөгжүүлье.
• Сургалтын төлөвлөгөө стандартыг бүр мөсөн
шинэчлэх.
• Сурах бичгийн агуулгыг шинэчлэх.
• Багш нар заах аргаа өөрчлөнө.
• Стандарт жигдрээгүй холимог, бас 3 өөр
зүйлийг нэг хэсэг хүмүүс хийж байгаад гол учир
оршиж байна.

7. ГАДААД ХЭЛНИЙ БОДЛОГО
• Гадаад хэлийг дэмжиж ялангуяа англи хэлийг бүх
нийтийн болон нэг дэх гадаад хэлээр зарласан нь
зөв байх.
• Гэхдээ сургалтад тусгай бодлогоор хөгжүүлэх
хэрэгтэй.
• Тахин шүтэх, цорын ганц гарц гэсэн маягаар
сурталчлах нь маш буруу.
• Үндэсний хэл сэтгэхүйг бүрэн суусны дараа гадаад
хэл заах хэрэгтэй гэж олон хүн ярьж байна.
• Энэ зарчим боловсролын чиглэлийн бүх сургуульд
жигд мөрдөгдөх учиртай.

8. Үгийн сангийн үүрэг, хэрэглээ, соёл
• Үгийн сангийн үүрэг ард нийтийн хэлний
боловсролд маш чухал юм.
• Хэлний хэм хэмжээг нарийн баримтлах.
• Бичгийн хэлний мэдлэг боловсрол чухал.
• Гадаад үг хэллэгийн зохицол, хэрэглээ, соёл
• Хүндэтгэлийн үг хэллэгийн хэрэглээ, соёл
• Этгээд үг хэллэгийн хэрэглээ, соёл
• Шинэ ба хуучин үгийн соёл хэрэглээ
• Хүний нэр зүй,
• Толь бичгийн хэрэглээ, соёл

9. НЭР ТОМЬЁОГ ОНОВЧТОЙ ТОГТООХ
• Шинжлэх ухаанд хамгийн түрүүнд тулгарч
байгаа асуудал нэр томьёо болчихлоо.
• Нэр томьёог цэгцэлдэг хэлэлцдэг цэц байгуулах
хэрэгтэй.
• Салбар бүрээр мундаг эрдэмтэдийг үүнд
ашиглах хэрэгтэй байна.
• Үүнд бас стандарт мөрддөг болгох нь зүйтэй.
• Хяналтын тогтолцоо бий болгох ёстой.
• Шударга өрсөлдөөний нэг гол чиглэл бол мөн
эх хэлний асуудал мөн.

10. ОНООСОН НЭРИЙН АСУУДАЛ
• Хүний нэрийг одооноос цэгцлэх хэрэгтэй.
• Хүний нэрийг галиглахад стандартаа зөв
ягштал барих хэрэгтэй
• Байгууллага, болон компанийн нэр дээр
бодлоготой байх, гадаад нэр өгдөггүй
болгомоор байна.
• Нийт нэрийн бараг 40% нь гадаад нэр
байна. MCS, Jenco, MNB, UBS, SBN, MT, TV,
TDB,

11. ҮСЭГ БИЧГИЙН АСУУДЛААР
• Хэл, үсэг бичиг хоёр бол нэг зүйлийн хоёр
тал.
• Үсгийн хувьд хамгийн чухал нь зөв бичих
дүрмийн асуудал байдаг.
• Одоогийн дүрэм 64 зүйл, 133 дүрэмтэй
• Шинэ дүрмээр 30 дүрэм, 10 орчим
хавсралттай болно.
• Бүр сүүлийн дүрэм бол 4 дүрэмтэй болно.

12. КИРИЛЛ ҮСГИЙН ДҮРЭМ
• Авианы байрлалын тогтсон хуулийг бүрэн
тусгаагүйгээс үеийн бүтэц, бүрэлдэхүүн,
үгийн бүтэц, хэлбэрийг эвдсэн зохиомол
дүрэм ихтэй болсон дутагдал бий.
• Эрдэмтдийн санал бол үгзүйн зарчмыг
голлох, үсгийн бүрэлдэхүүнийг шинэчлэх,
балархай, гээгдэх эгшгийн дүрмийг хасах,
үгийн үндэс язгуурыг тогтвортой болгох гм.

13. Үргэлжлэл
• Онцын шаардлагагүй зарим үсгийг хасах
• Авиа зүйн төвшинд авиаын байрлал, үеийн
бүтцийг бодитой болгож бусад холбогдох
дүрмүүдийг хүчингүй болгох.
• Үеийн бүтцийг бодьтой тусгаж, үгийн
язгуур, үндэс, дагавар, нөхцөл эвдрэхгүй
• Дүрэм эрс цөөрнө, сурахад амар болно.
• Хэл аялгууныхаа бүтэц тогтолцоог зөв
бодитой тусгах

14. ЛАТИН ҮСГИЙН ДҮРЭМ
• Латин үсгийн нөлөө дэлхийн шинжтэй боллоо.
• Хятад, Япон зэрэг оронд латинаар галиглах
аргыг аль хэдийн боловсруулж бүх төвшинд
хэрэглэж байна.
• Монголчууд бараг 100 гаруй жилийн өмнө
латин үсэг хэрэглэж байлаа.
• 2002 онд “Монгол кирил үсгийг романчлах”
стандарт, 2003 онд “Латин үсгийн үндэсний
хөтөлбөр” УИХурлаар баталсан хэрэгжээгүй.

15. Зөв бичих олон дүрэм гарсан уу?
• Гараагүй ээ. 1983 онд Ц.Дамдинсүрэн, Б.Осор нарын
бичсэн “Зөв бичих дүрмийн толь” одоо ч хүчинтэй.
• Зөв бичих дүрэм 1983 онд зохиосон юм уу гэдэг бол
бас буруу ойлголт байна. Үүнээс өмнө байсан
дүрмийг толь бичигтэй болгож жигдэлсэн ажил
хийгдсэн.
• Харин 2011 оны “Монгол кирил бичгийн зөв
бичихзүйн толь” номд Ц.Оюун “Зөв бичгийн
дүрмийн тогтолцоот хураамж” хэмээх бүтээл
бүтнээрээ орсон.
• Гагцхүү монголчууд толь бичиг хэрэглэдэг соёлд
суралцах хэрэгтэй байна.

16. Зөв бичгийн дүрэм өөрчлөгдөөд л байгаа юу?
• Эрдэмтдийн дунд зориуд зөв бичгийн дүрмээс
гажиж бичдэг улс бий.
• 700 үгийг чухам яаж бичихийг 2012 онд БШУ-
ны сайдын тушаалаар тогтоосон.
• Энэ бол үсгийн дүрэм өөрчлөгдсөн хэрэг биш
үгийн бичлэгийг тогтоож нэг мөр болгосон
хэрэг.
• Дэлхий, мэлхий гэргий – дэгдээхэй, эрвээхэй
байсныг дэгдээхий, эрвээхий болгов.

17. Үргэлжлэл
• Дараах, дараахи, дараахь – хойгуурхи, хойгуурхь,
хойгуурх
• Шавьж (sibaji) – шавж, шавь сурагч биш шавах гэдэг
үгээс үүссэн
• Бөмбөөхий, эрвээрхэй – бөмбөөхий, эрвээхий,
• Баррель, кабель – ь тэмдэг бичих
• Дугираг, цагираг – дугариг, цагариг
• Гариг – гараг, бодит – бодот, бодис – бодос, бадриун
– бадируун, будлиан – будилаан, будлиу – будилуу,
хатиг – хатги, байцай - байцаа

18. Кирилээр бичиж болохгүй гэхийн учир
• Алдаатай бичдэг улс өөрийн бурууг зөв
бичгийн дүрэм рүү чихдэг арга
• Кирил бичгийн дүрэм бол Монгол бичгийн
дүрмээс муу дүрэмтэй нь үнэн.
• Кирил бичгээр зөв бичиж болдоггүй гэж
хэлэх үндэс байхгүй. Учир муу ч гэсэн
тогтолцоотой, дүрэмтэй бичиг билээ.
• Дүрмээ л барь гэж хэлмээр байна.

19. Зарим эрдэмтдийн эгшиг гээдэггүй тухайд
• Эгшиг гээхгүй бичдэг хүн тэр дундаа том
эрдэмтэн нэлээд хэд бий.
• Эд нар бол монгол бичгээ сайн мэддэг
учраас ингэж бичээд байгаа байх гэж би
боддог.
• Эрдэмтдийн энэ бичлэг бол кириллийн
дүрмийг засах ёстой гэдгийг харуулаад
байгаа юм.

20. Үсгийн дүрмээр оролдох...
• “Үйл нь ирсэн хүн үсгийн дүрмээр
оролдоно” гэж 1970-аад онд гарсан хэллэг.
• Гэхдээ үсгийн дүрмийн журам, толь бичиг,
эсвэл ном дэвтэр гаргаагүй.
• Энэ гэхдээ нийгэмд буруу муу нөлөөтэй.
• Тийм учраас бүгдээрээ дүрмээрээ явах
учиртай, үүнд хэвлэлийн газрууд чухал
үүрэгтэй болой.

21. Түрүүний бөөс толгойд гарах...
• Манай судлаач М.Саруул-Эрдэнэ ингэж
хэлээд байна.
• Хуучин цагт юм хатуу байхад хэчнээн
алдаатай юм хийсэн түүнийг засаж хэвлэж
байж.
• Одоо цагт хэн дуртай нь өөрийнхөө дураар
буюу “мэддэгээрээ, чаддагаараа” бичиж
байна, түүнийг нь хянахгүй, засахгүй байна.

22. Монгол хэлний ядуурал ...
• Охин компани – эр компани?
• Бакалавр, магистр, менежер, бизнес,
• Барь- барьц, барилга, - бармен
• Усан доторх жараахай тоос татуулан
давхилдана.
• Би зун намаржив.
• Үнэгний нүд залгисан юм шиг ≠ үнээний нүд
залгисан юм шиг
• Эмээлийн хэрэглэл бич – эмээл, мод, төмөр...

23. Хэл сэтгэлээний ядуурал
• -лт: гэрлэлт, цуцлалт, төрөлт, хэтрэлт, эцэг
тогтоолт, өөрчлөлт, үрчлэлт, нэр солилт,
гэрчилгээ олголт, шилжилт, гм.
• Болоо ш тээ, овоо муу гар уу үгүй юу, саак,
шоудах, таг санах, доргих, чи шүү, кайф авах,
улаан фэн, аавыгаа канондчихсан ...
• Яаралтай зөөгч ажилд авна, нүднүүдийн
нулимс хацраа даган урсана, -даг байгаа,
• City news, kids time, Hey hey, lucky, total sport,
movie time, odnoo’s talk show, en face, de facto,

24. Ядуурсаар...
• Хакухо бол цээжээ цөмөлж голлож барилддаг.
• Та бүхэн хэр зэрэг шинэ оноо хийморьтой
угтахаа хараахан туршиж амжаагүй байна уу?
• Болгоомжтой цаадах чинь үнэтэй бараа шүү
хагалачихвал чи диваажинд очих болно шүү
• Аварга маань сэтгүүлчдээс ёстой л нэг бултах
шиг болж байна.
• Хонгорынхон хордсон уу хамуурсан уу гэдэг нь
тодорхойгүй үлдээ харин 2 хүн нэмээд
мажийчихлаа...

25. ЦАХИМ ЕРТӨНЦИЙН СОЁЛ
• Цахим ертөнц бол хүний амьдралын зайлшгүй хэсэг
болж байна.
• Цахим ертөнцөд мэдээ мэдээлэл хүлээж авахаас
эхлээд е-мэйл бичихээс хэрэглээ эхлэнэ.
• Мэйлээ өдөр бүр шалгах, хэрэггүй мэдээллийг
устгах, хүнээс ирсэн захидалд хурдан хариу өгөх,
• Өөрөө эхлэж бичих бол заавал мэндчлэх, subject
дээр ерөнхий гол утга санааг заавал бичих, эх биеэ
заавал бичих, төгсгөл хийх. (утсаар ярих соёл?)
• Алдаагүй, эмх цэгцтэй аль болох бага товчлолоор
бичих, хүнд ойлгомжтой байх.

26. Бидний засах дутагдал
• Амьдралын бүх зүйл хоорондоо холбоо уялдаатай.
• Аливаа зүйлд хувийн ашиг сонирхолыг түрүүнд
буюу нийгэм, олонхийн ашиг сонирхолоос байнга
дээгүүр тавьдаг.
• Хэтэрхий хар амиа боддог, багийн тоглолт буюу
нийгмийн хамтын тоглолтод орж чаддаггүй.
• Хүүхдийн хүмүүжил хар багаас маш муу,
мэдрэмжгүй нийгмийн бүлэг үүсэж бий болж
байгаа. Сургалтын тогтолцоо муутай нь нөлөөлнө.
• Оюуны соёл боловсролоос эдийн сонирхол илт
давуу ихтэй, эдийн соёлын үнэлгээ өндөртэй.

27. Цаашдаа яах вэ?
• Хүн бүр хичээж монгол хэлнийхээ дүрмээ сурах
хэрэгтэй.
• Дүрмээ мэдэх, дагах хэрэгтэй.
• Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд, хэвлэлийн
газрууд орон тооны редакторуудтай болох
хэрэгтэй байна.
• Хяналтын тогтолцоог бүрдүүлж, зөв байх
зарчим барих хэрэгтэй.
• Төрийн байгууллагуудын хэвлэл мэдээллийг
бүгдийг хянан зөв бичих талаас нь арга хэмжээ
авья.

28. ДҮГНЭЛТ
• Монгол хэлний боловсрол, хэрэглээний
асуудал бол нэг сургууль тэнхимийн асуудал
биш нийт улс үндэстний асуулдал байна.
• МУ-ийн ИХ-аас “Монгол хэлний хууль”
батлавал энэ бидний дээр ярьсан учир
дутагдалтай асуудал арилж, нэг мөр болон
цэгцэрч зөв гольдролдоо орох байх.

29. НОМЗҮЙ
• С.Шагж, “Монгол үсгийн толь бичиг”, Уб., 1937
• С.Мөөмөө, “Зөв бичих дүрмийн толь”, Уб., 1962
• Х.Далхжав, Ц.Цэрэнчимэд, “Зөв бичихзүйн толь бичиг”, Уб., 1974
• Ж.Баянсан, “Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн гарын авлага”,
Уб., 1980
• Ц.Дамдинсүрэн, Б.Осор, “Монгол үсгийн дүрмийн толь” 1983
• Ц.Оюун, “Зөв бичих дүрмийн тогтолцоот хураамж”, Уб., 2000
• Л.Болд, “Монгол хэлний зөв бичихзүйн толь”, Уб., 2003
• Ш.Чоймаа нар, “Монгол хэлний хэлзүйн толь бичиг”, Уб., 2006
• Мон судар, “Монгол кирил бичгийн зөв бичихзүйн толь” 4, Уб.,
2011,
• “Кирилжин бичгийн зөв бичих дүрмийн асуудлууд” ЭШБага
хурлын эмхэтгэл,