Монгол хэлний баймжийн судалгаа, Монгол-англи хэлний баймжийн айн зэрэгцүүлэл,

1. MONGOLIAN-ENGLISH
MODAL VERBS AND MODAL
CONSTRUCTIONS
Prof.Dr J.Bat-Ireedui
FAS, School of Humanity,
Department of Mongolian Language
and Linguistics
12 May, 2014

2. БАЙМЖИЙН АЙ ГЭЖ ЮУ ВЭ?
• Баймжийг хэлшинжлэл, нийгэм судлал, сэтгэхүй, логик бодомж,
ахуй, сэтгэц судлал, гэх мэт шинжлэх ухаанд янз бүрээр авч
үздэг.
• “Ер нь хэлзүйн цаг заах, захирах хүсэх, хүсэн болзох, төлөвийн
сургааль нь угтаа логикийн бодомжийг объектив, модаль
шинжээр нь хуваасан төрөл зүйлтэй тохирсон тодорхой
хамааралтай юм.” ЮМА:8
• “Баймж чанар нь өгүүлэгчээ өгүүлэн буй зүйлдээ хандах харьцаа
ба объектив бодит байдалд холбогдох уг мэдээлж байгаа
зүйлийн талаарх үнэлэмжийг илэрхийлдэг хэлзүй-утгазүйн ай
болно.” М.А.Теленкова
• “баймжийн ай нь хэлний өвөрмөц чанар, ард түмний сэтгэхүйн
онцлогтой холбогдсон хэлзүйн нэлээд төвөгтэй асуудлын нэг
бөгөөд төрөл бүрийн баймж утга, үүнийг илэрхийлэх олон арга
хэрэглүүрийн харилцан үйлчлэлээр илэрдэг.” ЮМА:8

3. Баймжийн айн чанар
• Олонх судлаачийн үздэгээр баймж чанар нь
өгүүлбэрийн гол шинжийн нэг болох өгүүлэхүүн
чанартай салшгүй холбоотой юм.
• Гэтэл өгүүлэхүүн чанар нь бодит байдалд
өгүүлбэрийн агуулга харьцах шинж, баймж чанар нь
өгүүлэгчийн зүгээс өгүүлэмжийн агуулгыг үнэлэх
харьцаа ажээ. Ф.А.Агаева, 1990
• Хэлэхүйн тодорхой зорилго, хам бүтэц, холбох
орчноос шалтгаалан мөн хэлшинжлэлийн бусад
хүчин зүйлд түшиглэн баймж утгыг дагавар, нөхцөл
зэргээр илрүүлж болох талтай. ЮМА:26

4. МХ-ний баймжийг судласан нь
• Я.И.Шмидт 1831,
“Монгол хэлний зүй”
• А.Бобровников, 1835,
• А.В.Попов, 1847,
“Халимаг хэлний зүй”
• О.М.Ковалевский,
1835
• Л.В.Котвич, 1902,
• Г.Д.Санжеев, 1934
• Н.Н.Поппе, 1938
• Ш.Лувсанвандан,
1951,
• Б.Х.Тодаева, 1951,
• П.Бямбасан, 1986
• Г.Гантогтох, 1987,
• Ц.Өнөрбаян, 1987
• М.Базаррагчаа, 1987,
1993,

5. Мэдэгдэхүүн ба бусад
• “Хүний мэдрэх эрхтэнд өртөж буй бодит
ертөнц хэлээр дамжихыг мэдэгдэхүүн буюу
сигматика, бодит ертөнцийн тухай мэдээлэл
хүмүүсийн хооронд хэлээр дамжихыг мэдэхүүн
буюу прагматика гэнэ. Өөрөөр хэлбэл бодит
ертөнц хэл хоёрын харьцааг мэдэгдэхүүн, хэл
хүн хоёрын харьцааг мэдэхүүн гэнэ. Хэл нь
тогтолцоонд, хэлэх нь үйл ажиллагаанд,
мэдэгдэхүүн нь байгальд, мэдэхүүн нь нийгэмд
тус тус тулгуурласан байдаг.
М.Базаррагчаа:1987:34

6. Баймжийн айн төвийн тогтолцоо
• Бодит баймж утга нь өгүүлэгчийн зүгээс
өгүүлэмжийн агуулга бодит байдалтай
тохирч байгааг илэрхийлнэ. Өөрөөр хэлбэл
энэ утга мэдээлж байгаа зүйл бодит
байдалд хэрэгжиж биелсэн, биелж буй,
биелэх бодит шинжтэйг итгэж уг үйл
хөдлөлийн бодитой, боломжит, тэрчлэн
үнэн магадлалт шинжийг тодорхойлдог.

7. Тодорхой бодит баймж утга
• “Бодит байдал ба өгүүлэмжийн агуулгын харьцааны
шууд дам бус шинжийг илтгэсэн утгыг тодорхой
бодит баймж утга гэнэ.” Ах ирлээ.
• Өнгөрсөн цагийн, одоо цагийн, ирээдүй цагийн,
• Юм бэ, юм уу, юм даа, юм шүү, юм гэ-, юм аа, юм
байна, юм бол, юм шүү дээ
• Юм – в, -лаа, -жээ, -чээ –ийн хойно тохиохгүй.
• Юм бай- даг, -х, -аа, -на, -жээ,
• Юм даа, шүү, дэг, вий, л, ч, биз, бэ, үү, биш, шив, -
сан, -гсан,
• Юм – гэ-

8. Тодорхой бус бодит баймж
• Бодит байдал ба өгүүлэмжийн агуулгын харьцаа
өгүүлэгчийн хувьд шууд бус дам шинжтэй байвал
тодорхой бус бодит баймж утга илэрнэ.
• Өнгөрсөн цагийн: -жээ, -сан байна, -сан юм байна, юм
байж
• Одоо цагийн: үйл үг – байгаа юм байна, нэр үг – юм
байна, үйл үг – яваа юм байна, -даг юм байна
• Ирээдүй цагийн: үйл үг – юм байна. Нэр үг – болох юм
байна. ... Гэнэ, сурагтай,
• Үнэхээр, үнэндээ, нээрээ, мөн, мэдээж, чухам, чухамдаа,
чухамхүү, ер, ер нь, ерөөсөө, ердөө, ерөнхийдөө, уг нь,
угаасаа, угтаа, уг чанартаа, ухаан нь,

9. Зайлшгүй баймж чанар
• Аливаа үйл хөдлөлийг эзэн бие заавал
гүйцэтгэхээс өөр аргагүй, бүр үүрэг
хариуцлагатай нь холбоотой, гарцаагүй
байх тийм утга үүгээр илэрдэг.
• Нөхцөл: -ууштай, үүштэй, -лтай,
• Үг: Ёстой, заавал, заавал ч үгүй, зайлшгүй,
зайлбаргүй, гарцаагүй, яав ч, яав чиг,
эрхгүй, өөрийн эрхгүй, өөрийн мэдэлгүй,
зохино, зохилтой, зохистой, хэрэгтэй,

10. Зайлшгүй бус баймж утга
• Зайлшгүйтэйгээ эсрэгцсэн шинжтэй.
• Хэрэггүй, эсгий хийх газар нохой хэрэггүй.
• Ёсгүй, хэрэггүй

11. Бололцоот баймж чанар
• Боломжийн баймж утга: үйл үг – болно, үйл үг – боломжтой, үйл
үг – мэднэ, үйл үг – аргатай, үйл үг – ууштай, үйл үг – маар
• Тогтвортой боломжийн баймж утга: -хсан, -в ээ, чадалгүй яахав,
-жээ за чи ч манджээ. –м, -маар, -хуйц, -лгүй, -шгүй,
• Тогтворгүй боломжийн баймж утга: -маар юм, үйл үг – болно,
• Боломжийн бус баймж утга: чада- яда-, дөнгө-, амжи-, бара-, -
хгүй,
• Тогтвортой боломжийн бус: үйл үг – аргагүй, хүчрэхгүй бай, бол-
, дөнгөх-гүй, дөнгөхөө бай-, үйл үг – нөхцөлгүй, нөхцөл алга,
ядахдаа, ядаж, үгүй ядахдаа, ядахнаа,
• Тогтворгүй боломжийн бус: үйл үг – мааргүй, үйл үг –мааргүй
шиг, үйл үг –м-гүй, үйл үг – аргагүй,

12. Үнэн магадлалт баймж чанар
• Өгүүлэмжийн агуулга ба өгүүлэгчийн
харьцаа бодит байдалд харьцангуй
тохирсон, эсвэл эл тохироо тодорхой бус
боловч бололцоотой шинжийг агуулсан
байвал үнэн магадлалт баймж утга илэрнэ.
• Бүрэн үнэн магадлалт, энгийн үнэн
магадлалт, эрчимжсэн үнэн магадлалт,
бүрэн бус үнэн магадлалт, эргэлзэх баймж
утга, таамаглах,

13. Model verb чадах
• Та нэг цаг болоод буудалд байж чадах уу?
• Та надад мянган төгрөг задалж өгч чадах уу?
• Та надад тусалж чадахгүй биз?
• Хүүхдүүд үүнийг 2 цагт хийж чадах уу?
• Би үүнийг өөрөө хийж чадна биз дээ.
• Бат надад тусалж чадна гэсэн.
• Манайхан түүнийг энэ ажлаа хийж чадна гэж
найдаж байна.

14. Modal constructions
• -хтай, -хтай үгүй:
• Хэрэгтэй, хэрэггүй – have to, ought to, need to,
should
• Ёстой, ёсгүй - must
• Дуртай, дургүй – to like,
• Санаатай санаагүй – to intend with thought
• Бодолтой, бодолгүй – same as above
• Боломжтой, боломжгүй – to be possible
• Хүсэлтэй, хүсэлгүй – to desire, with the desire
• Учиртай, учиргүй – to have reason to

15. Байх(aa)
• If baih is used at the end of a sentence, it indicates that
the statement is a presumption. The meaning is
stronger than magadgui (=perhaps, may be). So this
modal is best translated as probably or most likely.
• If baih is used together with the particle –aa, then the
meaning is similar to a tag question.
• If a true and maybe hurting statement is meant to be
more polite, this construction is used.
• Very often, sentences with this construction are used
in the future (presumptions are usually future related)
and therefore the NDS –x is commonly used.

16. For examples:
• Хятадынх байх аа.
• Монголын говь таньд их сонин санагдах байх аа.
• Энэ чихэр их амттай байх аа.
• Тэр тэнэг байх аа.
• Концерт танд таалагдах байх аа.
• Багшаас асуу, тэр мэдэх байх аа.
• Удахгүй бороо орох байх аа.
• Би жаахан хожигдох байх шүү.
• Тэр шалгалтандаа унах байх.
• Морь унаж чадах уу? Чадахгүй байх аа, би үзээгүй.
• Өчигдөр цас орсон байх аа.
• Өчигдөр Бат хөдөө явчихсан байх аа.

17. ... юм байна
• These two words together express surprise.
One finds out something that one didn’t know
before. In colloquial language the particle –lee
is to express a careless attitude.
• In English we best translate with supposed to
be … or said to be… or use a word that
expresses surprise.

18. For examples:
• Сониноос түүний нөхөр нь маш баян хүн юм байна
лээ.
• Тэдний байр нь их хүйтэн юм байна лээ.
• Ооё, тэр охин японоор ярьж чаддаг юм байна.
• Бат хөгжим сонирхдог юм байна лээ.
• Хүүхдүүд нь эцэг эхийгээ их санадаг юм байна. I
found out that the children miss their parents a great
deal.
• Хэцүү л юм байна даа. – Boy, that’s difficult!
• Үүнийг хийхэд их мөнгө хэрэгтэй юм байна. – ugh, to
do this, one needs a lot of money!

19. -сан бол- ...
• Primarily, this construction expresses that the
action is not done with delight or pleasure,
but rather unwillingly, forced or just to
pretend. Contrary to the construction –хаас
даа, this construction is used for an action
that continues over a longer period of time.
Secondly, it is used to show a modest
attitude.

20. For examples:
• Би ажлаа хийсэн болж байна.
• Шалгалттай тул уншсан болж байна.
• Ханиадтай боловч хичээлдээ явсан болж буй.
• Түүний ажлыг нь хийсэн болчихооч.
• Бурхангүй газар буг галзуурна гэж ярьсан л
болдог юм.
• Гэрээ цэвэрлэсэн боллоо.
• Багш миний хийснийг нэг харсан болсон.
• Би тэр номыг нь уншсан болов.
• Зарим багш хичээл заасан болдог.

21. -х гэсэн юм
• This construction which is widely used in
colloquial language expresses a desire or an
intention of the 1st person. It is similar to –
маар байна, but the speaker uses this
expression to make his intention clear, to
avoid being misunderstood.
• Би Монголд очих гэсэн юм.
• Би түүнтэй уулзах гэсэн юм.
• Би монгол дээл авах гэсэн юм.

22. ... бололтой
• This construction expresses the meaning it
seems/looks as if. There must be reasons for
such a presumption.
• Тэр ирсэн бололтой.
• Бороо орох бололтой.

23. -х юмсан, -хсан4
• This construction expresses I would (I’d) like to …
. It is not a realistic desire as the Би явмаар
байна, but more a imaginary thinking. Note that
the particle –сан also appears in subjunctive
sentences and is therefore connected with a
mood of imagination.
• Би хөдөө явах юмсан.
• Энэ зун Германд амрах юмсан.
• Болдог сон бол Америк явах сан.
• Мөнгтэйсэн бол iphone авахсан.

24. Байлтай, ... байлгүй
• Similar to the construction байхаа this
statement is likely to be true. Using байлтай
gives a high percentage of truth, as all factors
are in favor of one’s statement: It must be ….
Using байлгүй the chance is less: it’s likely to
…
• Тэр монгол хүн байлтай, Тэр монгол хүн биш
байлтай, Тэр ирсэн байлтай, Тэр монгол хүн
байлгүй, Би явах байлгүй.

25. ... –сан юмсан
• This construction is used if something doesn’t
out as planned or desired. Ex. You talked with
your friend about something and had hoped
he would act accordingly. Ex. You had hoped
that Walter would do this or that after
learning the language, but now he isn’t using
his Mongolian at all.
• Би найздаа хэлсэн юмсан.
• Валтер монгол хэл сайн сурсан юмсан.

26. ...-сансан, ...дагсан
• These construction used if one is reminded of
something. Depending on whether the action is
habitual or not, the –даг or –сан NDS is used. The
particle –сан originated from the detective
auxiliary verb –асан.
• Би олон жилийн өмнө түүнтэй нэг удаа
уулзсансан.
• Миний өвөө их өндөр хүн байсансан.
• Би Хөх хотод байхад түүнтэй дандаа
уулздагсан.
• Миний эмээ надад олон үлгэр ярьж өгдөгсөн.

27. -хаас (даа)
• This construction is similar to the –сан бол-,
which also expresses an unvillingness. It’s likely
that expression which could be literary translated
as ‘…than to…’ , originated from the sentence
“Тэгэхээс өөр арга байхгүй дээ” meaning. There
is no other way than to do this. Say the English
sentences with a deep sigh after the ‘well’ to get
the feeling.
• Би хоол хийхээс дээ.
• Тэр ирэхгүй нь, би явахаас даа.
• Дараа л уулзахаас даа.

28. Comparison of modal constructions
and modal suffixes.
• Би явах ёстой.
• Би явахгүй бол болохгүй.
• Би явалгүй болохгүй.
• Би явах болж байна.
• Би явах хэрэгтэй.
• Би явах учиртай.
• Би явья.
• Би явах гэсэн юм.
• Би явах болсон.

29. үргэлжлэл
• Би явах байлтай.
• Би явмаар байна.
• Би явах хүсэлтэй.
• Би явж болно.
• Би явууштай байна.
• Би явсан болж байна.
• Би явахаас даа.
• Би явах байх аа.
• Би явж магадгүй.
• Би явах байлгүй.

30. үргэлжлэл
• Би явах болзошгүй.
• Би явах бололтой.
• Би явах юмсан. Би явах сан.
• Би явахгүй байлгүй.
• Тэр явсан юмсан.
• Тэр явсан байлтай.
• Тэр явах юм байна.
• Тэр тийшээ явдагсан.
• Тэр яваг.
• Тэр яваасай.

31. Бусад баймж бүтэц
• -на4 уу дээ
• -чих уу
• -ж/-ч харагдаач
• - ж л байг.
• - лаа гээд яах вэ
• - ж/-ч амжих уу
• -аад байхнаа
• Алийн болгон
• Ашгүй
• Аягүй бол
• байдаг байлаа шүү
• байлгүй яахав
• байна санж
• байсаар байгаад бүр
• -даг байхгүй юу
• билээ дээ
• битгий хэл
• -гчээ аядах
• Гэлээ гээд
• -даг ч юм билүү
• -даг вий
• -даг шиг билээ
• -даг юм хойно
• -сан нь дээр дээ
• -ж гэнэ
• -лгүй дээ
• -маар санж
• -мэр болох
• -ж ... –ж
• -рхуу ...

32. Bibliography
• Ю.Мөнх-Амгалан, “Орчин цагийн монгол хэлний
баймжийн ай”, Уб., 1998
• Д.Гүн-Үйлс, “Англи-Монгол зэрэгцүүлсэн хэлзүй”, Уб.,
189-201 дэх тал.
• "Орчин цагийн монгол хэлний үгзүй", Ц.Өнөрбаян, Уб.,
2004, 317-26 х.
• "Орчин цагийн монгол хэлний өгүүлбэрзүй", Б.Пүрэв-
Очир, Уб., 2001, 33-62 дах тал.
• D.Tserenpil, “Mongolian Grammar”, 1998
• R.Quirk, “A University Grammar of English”, 1991
• "An Encyclopedic Dictionary of Language and Languages",
D.Crystal, Blackwell, 1983, pp.79304-309 pp.