1. МОНГОЛ ХЭЛНИЙ
НАЙРУУЛГА ЗҮЙН
УДИРТГАЛ ЛЕКЦ
Ж.БАТ-ИРЭЭДҮЙ
МУИС-ийн ШУС-ийн ХУСургууль
Монгол хэл, хэлшинжлэлийн тэнхим
2017/10/30

2. Шугаман бус чанар ...
Математикийн абстракт бүтэц фрактал, хаос
гэдэг ойлголтыг Германы эрдэмтэн Г.Хакэн
үүсгэсэн ба шинжлэх ухааны төрөл бүрд
хэрэглэж байна.
Энэ нь хүний нүдэнд үл өртөх зүйлээс сансрын
орон зай, эгэл жирийн байгалийн уул, ус, өвс
ургамал, гол мөрөнг судалдаг ухаан юм.

3. Фрактал гэж юу вэ?
Бидний эргэн тойрон фракталаар дүүрэн.
Үүний зарим нь тэр дороо өөрчлөгдөж
байдаг бол зарим нь удаан хугацаагаар дүр
төрхөө хадгалж байдаг. Мандуа Манделброт
гэж хүн эвдэрхий хугархай, болхи, хэлбэргүй
чулуу гэх утгат fractus гэдэг үгнээс үүсгэжээ.
Байгалийн бүх үзэгдэл фрактал бүтэцтэй.

4. Хаос гэж юу вэ?
Хаос анх грекийн домогт анх гарсан эцэс
төгсгөлгүй анхдагч масс бөгөөд түүнээс
бүхий л юм үзэгдэл үүссэн гэж үздэг.
Шилжмэл утгаараа хаос гэдэг нь эмх
замбараагүй, эх толгойгүй гэсэн утгатай үг
ажээ. Хаос бол үйл явцыг урьдчилан
таамаглаж үл болох тохиолдлын эмх
замбараагүй процесс болж байгаа юм.

5. Хаосын энгийн жишээ
Ямар нэгэн детермининант системийн тухай
сөхвөл заавал шалтгаан - үйлт холбооны
тухай яригдана. Энэ нь тухайн системийн
анхдагч нөхцөл байдал хөдөлгөөнийх нь
хуулийг мэдэх аваас түүний алс хэтийг шууд
тодорхойлон зааж болно гэсэн үг. Тэгвэл
хаос бол үүний эсрэг, үйл явцыг урьдчилан
таамаглаж үл болох, эмх замбарааүй

6. Амьдрал дээр
Бид эмх цэгцтэй, эмх цэгцгүй хоёрын дунд
амьдарч байдаг. Нар өглөө мандаж, орой
жаргаж, өвөл хавар ээлжилж, ажил төрөл,
амралт, идэж уух, автобус унаа тогтсон
журамтай. Гэвч урьдчилан тааж боломгүй
процесс бас байнга болж парадокс, хаос
байнга үүсэж байх нөхцөл болж байдаг.

7. Хэлний шугаман бус чанар
Хэл хамгийн их хаос чанартай, фрактал
бүтэцтэй юм. Энэ чанар хамгийн түрүүнд
уран зохиолын хэл найруулгад тодорхой
ажиглагдана. Үүний цаана утга зохиолын
хэм хэмжээ гэдэг нэг ёсны дүрэм журам
байдаг ч уран зохиолын хэл нь түүний дээд
зэргээр зөрчдөг зүйл болдог байна.

8. Үгсийн холбооны учир
Үгийн холбоо бол найруулгыг тодорхойлно.
Холбогдож болох үг байхаас гадна, болохгүй
үг гэж бий. Тийм учраас найруулга зүйд
үгийн холбоог найруулгын утгын холбоо,
найруулгын үгийн сангийн холбоо гэж хоёр
хэсэгт авч үздэг.

9. Уран зохиолын хэл
Үгсийн болоод найруулгын холбоос нь уран
зохиолын хэл найруулгын хувьд тун онцлог
шинжтэй агаад үүнийг нэг талаас дүр
дүрслэлийг тод томруун, хурц болгох
хэрэглүүр болох талаас нь тайлбарлах ёстой.
Уран зохиолын хэлний боломж бол хэл маш
нарийн төгс тансаг болох шинжийг олдог.

10. Уран зохиолын жишээ:
Өнө эртнээс надад зориулж бэлтгэсэн өгөөмөр зовлонг
жаргал шиг эдлэх сайхан. Б.Галсансүх
Алтан тариа алган дээр шаргин буух шиг Есенин
шүлгээ уншина. Аглагт нэгэн цэцгийн дэлбээ
цоморлигоо нээхийг сонсвол шүлэг төрөхийн дайтай …
… Хундага дарсанд оч харвахад шинэхэн санаа
гялсхийгээд, шилэн оймстой бүсгүйн алхаа хүслийн
улаан торгыг хайчилж, зүрхэн дээр навч эсгэхэд - хавар
айсуй. Б.Идэрбаяр.

11. Хэлний хаос гэдэг нь
Хэлний үгийн сангийн түвшин: Ж нь: будаа
агшаагч, цоо ширтэх, үнэг залгисан юм шиг,
олдохгүйд мундахгүй гм.
Хэлний зүйн хувьд: хогийн машин, хогны машин,
харааны шил, хараагийн гол, бичгийг тараах,
бичгүүдийг тараах. Манай дайсны цэрэг таваг
нураана шүү, гурваас нь асуух, дөрвийг задлах,
улаанаас нь авчрах гэх мэт.

12. Google english mongol trans.
Өнөөдрийн бидний хэрэгцээнд орж ирж
байгаа гүүглийн орчуулгын программ асар
их учир дутагдалтай. Энд гол нь машин
маань таних сонгох үйлдэл бүхий тодорхой
шугаман зарчим дээр суурилсан боловч тэр
хаосорхог, фрактал, шугаман бус чанар
эзэмшиж чадахгүйд гол “дутагдал” оршиж
байгаа юм. Хэрэв эзэмшвэл хүн хэрэггүй.

13. Хүний хэлний хаос чанар
Хүний хэлний иррациональ шинж, хаос
чанар нь хэлийг улам бүр баяжуулан
хөгжүүлэх үндэс суурь болдог хийгээд
ялангуяа төрөлх хэлний нь бусдаас ялгарах
онцлог парадокс тухайн үндэстний, хувь
хүний сэтгэлгээнд юугаар ч сольшгүй, мөн
хаана ч гээж алдаж боломгүй үнэт чанар юм.

14. Монгол сэтгэлгээ
Мянга мянган жилийн нүүдэлчин соёлын өв
уламжлалтай, дорнын гүн ухааны сэтгэлгээ
бэлгэтэй, ахуй нөхцлөөсөө болоод маш
уужуу, бас хурдан, олон вариантаар сэтгэдэг
сэтгэлгээтэй, сэтгэлгээний дархлаатай ард
түмэн билээ. Харин үүний эсрэг хэлний
замбараагүй байдал мохоох аюултай болно.
Хэл хэзээ мөхдөг вэ та нар мэдэх үү?

15. Хэл сэтгэхүйн хамаарал
Хэл сэтгэхүй харилцан холбоотой. Яаж сэтгэнэ тэгж
ярина. Хүний хэлний мэдлэг, мөн хэлний
хэрэглүүрийн баялаг чанар, шугаман бус шинж, хаос
фрактал шинж байхгүй, эсвэл гүехэн аваас тэдний
сэтгэлгээ улмаар үндэсний сэтгэлгээний онцлог
мохон, уруудан доройтож болзошгүй. Өөрөөр хэлбэл
хүний сэтгэлгээний бүтээлч чанарт энэ харь үг,
модон орчуулга чинь гай болж мэдэх нь гэсэн үг.

16. Найруулга зүй гэж юу вэ?
Ерөөсөө санаа бодлоо зөв оновчтой, уран
яруу, эмх цэгцтэй, энгийн ойлгомжтой,
тодорхой илэрхийлэх аргыг судалдаг
ухааныг найруулга зүй гэнэ гэдэг
тодорхойлолт түгээмэл байдаг.

17. НАЙРУУЛГА БА НАЙРУУЛГА ЗҮЙ
Аливаа улсын үндэсний бичгийн хэл (national
language of literature) бий болсон цагаас
найруулга зүйн ухаан хөгжиж эхлэдэг аж.
Латин хэлний stilus буюу юм бичихэд
зориулсан шовх үзүүртэй савх мод буюу модон
үзэгний нэр байжээ. Яваандаа үзэг гэсэн утгаас
бичгийн хэв тэгээд зохион бичих арга болж
хувирчээ.

18. үргэлжлэл
Англи, франц хэлэнд энэ утгаар нь хэрэглэхдээ
греек хэлний шон, багана гэсэн үгтэй андуурч
Stylos гэж бичиж байгаад францууд энэ үгээс
хэлний найруулга, яруу хэрэглүүрийг судлах
stylistique гэдэг үгийг бий болгожээ.
Англи хэлээр stylistics, орос хэлээр стилистика
гэж нэрлэдэг. Мөн англи хэлээр pragmatics,
linguo-stylistics гэх нь ч бий.

19. НАЙРУУЛГА ЗҮЙН ОНЦЛОГ
1. Хэлний бүх түвшний нэгжийг хамардаг.
2. Эдгээрийг үүргийн талаас судлан тайлдаг.
3. Найруулгын тухай ерөнхий ойлголт
4. Бичгийн хэлний бүх төрөл зүйл
5. Нэмэлт мэдээлэл бүхий хэлний хэрэглүүр
6. Зохиогчийн хувийн найруулга
7. Яруу найргийн хэл, хэлбэр, утга зүй
8. Мэдээллийн онол, УЗ, сэтгэл судлал, логик,
статистик гэх мэт ШУ-тай холбоотой.

20. НАЙРУУЛГА ЗҮЙ ГЭЖ ЮУ ВЭ?
“Найруулга гэдэг бол аливаа нийт ард түмэн, үндэстний
хэлний хүрээнд үг ярианы харилцуурын арга хэрэглүүрийг
холбох, шилж сонгох, хэрэглэх барилын нийт хүмүүсийн
ухамсарлан мэдсэн хэрэглэгдэх үүрэг нь нөхцөлдсөн,
дотоод нэгдэл бүхий цогц бөгөөд тухайн ард түмний үг
ярианы практикт өөр үүрэг гүйцэтгэдэг, өөр зориулалттай
илэрхийлэмжийн мөн тийм өөр арга хэрэглэлтэй тодорхой
харьцаанд оршино.” В.В.Виноградов, “Стилистика” Теория
поэтической речи, М., 1963

21. Проф. Ц.Сүхбаатар: Найруулга...
“НЗ хүний бодол санаа юм үзэгдлийг хэрхэн уран
яруу тов тодорхой цэгц чадамгай илэрхийлэх аргыг
олох зорилгоор хэлэнд байгаа тэрхүү учир зорилгод
нийцэхүйц арга хэрэглүүрийг задлан шинжилж,
нягтлан тайлбарладаг. Өөрөөр хэлбэл, хэлний хэм
хэмжээний хүрээнд хэрхэн зөв товч тодорхой,
ойлгомжтой хэл бичиж, туурвиж, ярьж болохыг
судалдаг гэсэн үг.”

22. Д-р Б.Бямбадорж
“Хүний бодол санаа, сэтгэл хөдлөлийг
илрүүлэх чадлын өвөрмөц шинжүүдийн
нийлбэрийг хэлний найруулга зүй гэнэ.
Найруулга зүй гэдэг нь чухам энэхүү хэлний
илрүүлэх чадлыг судалдаг хэл шинжлэлийн
биеэ даасан салбар ухаан болно.

23. Үргэлжлэл
“НЗ-н ухаан бол хэл шинжлэлийн салбар
ухаан төдийхөн зүйл биш, нийгмийн янз
бүрийн салбарт хүн хэлийг ашиглан санаа
бодлоо хэрхэн зөв боловсон илэрхийлж
ажил үйлээ амжилттай гүйцэлдүүлэх,
бусдад ямар мэдлэг боловсролтой хүн гэдгээ
таниулах тухайд холбогдох чухан ухаан…”

24. Найруулгазүйн судлагдахуун
● Найруулгын стандарт болон чанарыг
судладаг ухааныг найруулга зүй гэнэ.
● НЗ хэлний бусад салбар нэгжийг нэгтгэн
үздэг олон талын нягт холбоотой.
● НЗ бол хүнийг хэлний хэм хэмжээний
хүрээнд хэрхэн уран яруу, товч тодорхой,
цэгцтэй ярих бичих аргыг судладаг ухаан
юм.

25. Онцлог
НЗ бол сэтгэц, нийгэм, угсаа хэл
шинжлэлийн уулзварт судлагддаг учраас
хүний сэтгэхүй, харилцаа, байгаль, ертөнц
орон зай, нийгмийг таних, мэдэх, ёс заншил
зэрэг олон зүйлтэй холбоотойгоороо бусад
шинжлэх ухаанаас онцлогтой.

26. Хэлний хэм хэмжээ гэж юу вэ?
“Бичиг зохиолын хэлний хэм хэмжээ гэдэг
нь хэлний хөгжлийн тодорхой нэгэн үед
нийгэм олноороо хамгийн зөв, үлгэр жишээ
болгон авч хэрэглэж байгаа хэлний
тогтолцоо юм.”
Найруулга зүйн хэм хэмжээ гэдэг бол тухайн
улс үндэстний бичиг зохиолын хэлний хэм
хэмжээ юм.

27. Хэлшинжлэл ба найруулга
Хэлшинжлэлд авиа, бүтээвэр, хэллэг, өгүүлбэр,
цогцолбор бол тэр хэлний яруу хэрэглүүр байдаг.
Хэлшинжлэлд авиа, үгзүй, өгүүлбэр зүй, үгийн сан,
найруулга зүй нь хэлний хэрэглэгдэхүүнийг тал талаас
нь судалдаг бол найруулга зүйд авианы эгшгийн
зохицол, хөгжимлөг чанар, уран яруу өгүүлэх, авианы
хөгийг голлон анхаарна.
Найруулгын өнгө аяст ганц үгийн байтугай ганц
авианы ч учир холбогдол их байдаг нь илт юм.

28. Д.Нацагдорж: “Хуучин хүү”
“Тав хийтэл мориноосоо бууж, тас хийтэл
жолоогоо сойгоод, тоосонд дарагдсан урд
хормойгоороо наранд шарагдсан
нүүрнийхээ хөлсийг арчиж, нусаа хүр
хийтэл нийгээд гэрт оров.”

29. Найруулга ба өгүүлбэр
Өгүүлбэр нь үг болон нийлэмж үгийг холбох
ёс, үгийн харьцаа, дэс дараа, зүй тогтдлыг
судалдаг бол аливаа утга санаа, өнгө аясыг
өгүүлбэрийн байгуулалтаар илэрхийлэх
боломжийг найруулга зүй судалдаг. Жишээ
нь: анхаарсан, эгдүүцсэн, дургүйцсэн,
батласан, лавшруулсан, хүлээн зөвшөөрсөн,
егөөдсөн, бассан гэх мэт сэтгэлийн өнгө аяс.

30. НОМЗҮЙ
Ц.Сүхбаатар, “Монгол хэлний найруулга зүйн нэр томьёоны
тайлбар толь”, Уб., 2003
Ц.Сүхбаатар, “Илтгэх урлаг суралцах бичиг”, Уб., 2004
Ц.Сүхбаатар, “Найруулга зүйн судалбар”, Уб., 2006
Г.Сүхбат нар, “Найруулах эрдэм хэл ярианы соёл”, Уб., 2007
Д.Баттогтох, “Эрдэм шинжилгээний зохиолын найруулга”,
Уб., 2007
Ц.Сүхбаатар, “Монгол хэлний найруулгазүй”, Уб., 2009
Б.Бямбадорж, “Монгол хэлний найруулгазүй”, Уб., 2014
Хамтын, “Нийтээр эзэмших монгол хэл”, Уб., 2017