Το άγχος το κύριο πρόβλημ των παιδιών στην εφηβεία

1. Το άγχος κατά την Εφηβική
ηλικία
Κοινωνική Λειτουργός
Σαϊπά Παναγιώτα

2. Αποσαφήνιση όρων
Άγχος
δυσφορικό συναίσθημα μπροστά σε επικείμενο κίνδυνο παίζει ρόλο
προσαρμοστικό και προστατευτικό το άγχος περιγράφεται σαν μία
δυσάρεστη αίσθηση έντασης που συνοδεύεται από σειρά αντιδράσεων του
οργανισμού όπως εφίδρωση τρόμο ξηροστομία και γαστρεντερικά
συμπτώματα.
Φόβος
φυσιολογική αντίδραση σε πραγματικό ή φαναάστικό κίνδυνο η απειλή
παίζει ρόλο προσαρμοστικό και προστατευτικό έχει αναπτυξιακή πορεία.
Φοβία
υπερβολικός κίνδυνος και επίμονος φόβος συγκεκριμένου ερεθίσματος με
αποτέλεσμα την αποφυγή του ή την έντονη δυσφορία του ατόμου όταν το
υπομένει.
Το άγχος είναι φυσιολογικό για κάποια αναπτυξιακά στάδια για
παράδειγμα τα παιδιά από 8 μηνών μέχρι την προσχολική ηλικία συχνά
επιδεικνύουν άγχος αποχωρισμού. (Κάκουρος, 2005)

3. Τι είναι το άγχος
⦿ Το άγχος είναι ένα λειτουργικό συναίσθημα, το οποίο συχνά μας διευκολύνει να
αντιμετωπίσουμε τις δύσκολες καταστάσεις που συναντάμε στη ζωή μας θέτοντας
τον οργανισμό σε κατάσταση ετοιμότητας. Υπό αυτή τη έννοια, το άγχος αποτελεί
ένα φυσιολογικό στοιχείο της αναπτυξιακής πορείας που οδηγεί από την εξάρτηση
στην αυτονομία. Επομένως, το άγχος δεν είναι πάντα ο εχθρός του ανθρώπου. Το
‘δημιουργικό άγχος’ είναι αυτό που εκδηλώνεται όταν ο εγκέφαλος εκτιμά μια
κατάσταση ως επικίνδυνη ή απαιτητική.
⦿ Το υπερβολικό άγχος, όμως, είναι αυτό που οδηγεί στην δυσλειτουργικότητα και
εμφανίζεται με διαφόρων ειδών συμπτώματα. Κάποια από αυτά μπορεί να είναι:
τα ψυχοφυσιολογικά συμπτώματα (ταχυκαρδία, δύσπνοια, πονοκέφαλοι,
δερματικές ενοχλήσεις), τα ψυχολογικά συμπτώματα (κούραση και εξάντληση,
ανησυχία, υπερδιέγερση, αρνητική διάθεση) και τα συμπτώματα στον γνωστικό
τομέα (αρνητικές σκέψεις, υπερτίμηση της σοβαρότητας της κατάστασης και
υποτίμηση των ατομικών ικανοτήτων -αυτοί οι δυο παράγοντες συχνά οδηγούν σε
δυσκολίες συγκέντρωσης, σε δυσκολίες μάθησης και ως αποτέλεσμα σε μείωση
της αποδοτικότητας-).
⦿ Όσον αφορά στα παιδιά και τους εφήβους το άγχος τους αφορά κυρίως στις
απαιτήσεις των γονέων, στις απαιτήσεις και την αποδοχή των φίλων, στο
κοινωνικό άγχος, στην αλλαγή σχολείου, στη σχολική επίδοση και στο άγχος των
εξετάσεων. (Killu et al., 2016)

4. Επιπτώσεις του άγχους
⦿ Το άγχος επηρεάζει το άτομο σε πολλά επίπεδα: ψυχολογικό,
συμπεριφορικό, και σωματικό. Θεωρείται φυσιολογικό και ωφέλιμο
καθώς προετοιμάζει τον οργανισμό να αντιμετωπίσει καταστάσεις
δυσάρεστες ή πιθανούς κινδύνους. Αντίθετα παθολογικοποιείται εφόσον
η διάρκεια, η ένταση και η συχνότητα ξεπερνάνε τα φυσιολογικά όρια.
⦿ Τα ψυχολογικά συναισθήματα, για την εμφάνιση των οποίων έχει ευθύνη
το άγχος, είναι η ανησυχία, συναισθήματα φόβου και αγωνίας, νευρική
συμπεριφορά, έλλειψη συγκέντρωσης, αισθάνονται ότι έχουν μειωμένη
αντίληψη, περισσότερο για την κατάσταση η οποία τους έχει εμφανίσει
το άγχος, αίσθημα μειωμένης μνήμης.(Κάκουρος, 2005)

5. Επιπτώσεις του άγχους συνέχεια
⦿Στα σωματικά συμπτώματα, εμφανίζονται η αίσθηση της μειωμένης πρόσληψης οξυγόνου, πόνος στον
θώρακα, αυξημένοι παλμοί, πόνοι στην κοιλιακή χώρα, αδυναμία, πονοκέφαλος, ανορεξία, προβλήματα
στην κατάποση, αισθήματα τρόμου (Μαδιανός, 2003).
⦿Στην ακαδημαϊκή επίδοση, το άγχος συμβάλλει αρνητικά στην επίδοση των μαθητών καθώς είναι υπεύθυνο
για την έλλειψη συγκέντρωσης, την κακή μνήμη, την προσοχή, την οργάνωση και διαχείριση του χρόνου και
της εργασίας που οφείλει να ολοκληρώσει ο μαθητής. Όσο πιο έντονα βιώνει το άγχος τόσο δυσκολεύεται
να ανταπεξέλθει στις ακαδημαϊκές του υποχρεώσεις. Για τον λόγο αυτό πολλοί μαθητές νιώθουν αβοήθητοι
και ότι δεν μπορούν να μάθουν αυτά που διδάσκονται. Αποφεύγουν ακόμα να αναλάβουν εργασίες που τις
θεωρούν δύσκολες καθώς πιστεύουν ότι θα αποτύχουν (Killu, Marc & Crundwell, 2016).
⦿Όσο αφορά στη κοινωνική ανάπτυξη, οι μαθητές που βιώνουν άγχος στην σχολική τους ζωή είναι
κοινωνικά απομονωμένοι. Δεν προσπαθούν να ενταχθούν σε παρέες, δεν τους είναι ευχάριστο να
συμμετάσχουν σε ομαδικά παιχνίδια ή δράσεις. Αυτό συμβαίνει γιατί φοβούνται την απόρριψή τους από
τους άλλους. Αποφεύγουν τις κοινωνικές συναναστροφές επειδή ανησυχούν ότι θα τους αποκλείσουν.
Προτιμούν να αποσύρονται από την παρέα και απομονωμένοι να διαχειρίζονται το άγχος παρά να νιώσουν
μη αποδεκτοί από τους συνομηλίκους και τους συμμαθητές τους (Killu et al., 2016).

6. Φυσιολογικό Άγχος ανά ηλικιακή
ομάδα
Αναμενόμενες για την κάθε ηλικία αιτίες άγχους τα βρέφη μέχρι περίπου
τον 6ο μήνα ζωής δυσφορούν με δυνατούς θορύβους λόγω έλλειψης της
παροχής φροντίδας ή αιφνίδιων αλλαγών τις θέσεις και από ξαφνική
παρουσία αγνώστων αντικειμένων από τους 7 μέχρι τους 12 μήνες
δυσφορούν με την παρουσία ξένων και την απρόσμενη εμφάνιση
αγνώστων αντικειμένων και ανθρώπων από τον πρώτο μέχρι και τον 5ο
χρόνο της ζωής φοβούνται τους ξένους τις καταιγίδες τα ζώα το σκοτάδι
τους δυνατούς θορύβους εξαιτίας αποχωρισμού από τους γονείς τους τα
τέρατα και τα φαντάσματα την τουαλέτα και λοιπά στην ηλικία των 6 έως
12 ετών τα παιδιά φοβούνται τους σωματικούς τραυματισμούς τις
αρρώστιες τους κλέφτες το να μένουν μόνα τους τα υπερφυσικά όλα την
κριτική την αποτυχία και την τιμωρία από τα 12 έως 18 έτη οι φόβοι των
εφήβων αφορούν τα διαγωνίσματα τη γενικότερη σχολική τους απόδοση

7. Επιδημιολογία
Οι αγχώδεις διαταραχές αποτελούν μία από τις συχνότερα
παρατηρούμενες ομάδες διαταραχών στην παιδική και εφηβική ηλικία.
Ένα στα δέκα παιδιά και έφηβοι μπορούν να έχουν διαταραχή άγχους.
Επίσης ανάμεσα στους εφήβους επηρεάζονται περισσότερο τα κορίτσια
από ότι τα αγόρια παρόμοια για τις φοβίες τα κορίτσια έχουν υψηλότερο
δείκτη συχνότητας από τα αγόρια σε όλες τις ηλικίες . Το 1/3 των παιδιών
και των εφήβων που παρουσιάζουν μία αγχώδη διαταραχή πληρούν τα
κριτήρια για δύο ή περισσότερες αγχώδεις διαταραχές ενώ η συνύπαρξη
με άλλες ψυχικές διαταραχές αγγίζει το 40% . Οι συννοσηρότητες αυτές
μπορεί να είναι οι αγχώδεις διαταραχές με την εναντιωματική προκλητική
διαταραχή τι ΔΕΠΥ τη μείζων καταθλιπτική διαταραχή και τη χρήση
ουσιών. Πρόσφατες έρευνες στην Ελλάδα έδειξαν ότι μεταξύ των ηλικιών
7 έως 11 ετών το 72% των παιδιών έχουν άγχος, ενώ στις ηλικίες 12-18 ετών
το ποσοστό αυτό αγγίζει το 81%. Το άγχος αποτελεί ένα γνώριμο και οικείο
συναίσθημα για όλους τους ανθρώπους. Τόσο οι ενήλικες όσο και τα παιδιά
βιώνουν άγχος, ανησυχία ή φόβο σε ορισμένες καταστάσεις. Killu et al., 2016

8. Αγχώδεις διαταραχές
⦿ Οι Αγχώδεις Διαταραχές διαφοροποιούνται ως προς τα
αντικείμενα και τις καταστάσεις που προκαλούν φόβο, άγχος και
αποφυγή. Επίσης, διαφέρουν από τον παροδικό φόβο ή άγχος με
το να είναι επίμονες (από 6 μήνες και παραπάνω). Ο κλινικός
ιατρός είναι αυτός που εξετάζει το κατά πόσο ο φόβος ή το άγχος
που βιώνει το άτομο είναι υπερβολικός ή δυσανάλογος ως προς
το φυσιολογικό. Για να διαγνωστεί το άτομο με Διαταραχή Άγχους
πρέπει τα συμπτώματα που παρουσιάζει να μην οφείλονται στις
φυσιολογικές επιδράσεις κάποιας ουσίας, φάρμακο, σε άλλη
ιατρική κατάσταση ή να μην εξηγούνται από κάποια άλλη ψυχική
διαταραχή. Οι περισσότερες Αγχώδεις Διαταραχές αναπτύσσονται
στη παιδική ηλικία και τείνουν να επιμένουν εάν δεν
αντιμετωπιστούν και εμφανίζονται περισσότερο σε γυναίκες με
αναλογία 2: 1 από ότι στους άντρες. (Κάκουρος, 2005)

9. Είδη Αγχωδών Διαταραχών
⦿Σύμφωνα με το DSM V, η διάταξη διευθετείται σύμφωνα με την τυπική ηλικία και τα είδη
είναι τα εξής (APA, 2013):
⦿Διαταραχή Άγχους Αποχωρισμού (Separation Anxiety Disorder)
⦿Επιλεκτική Βωβότητα/ Αλαλία (Selective Mutism)
⦿Ειδική Φοβία (Specific Phobia)
⦿Διαταραχή Κοινωνικού Άγχους(Social Anxiety Disorder (Social Phobia)
⦿Διαταραχή Πανικού (Panic Disorder)
⦿Ειδική Διαταραχή Πανικού (Panic Attack Specifier)
⦿Αγοραφοβία (Agoraphobia)
⦿Διαταραχή Γενικευμένου Άγχους (Generalized Anxiety Disorder)
⦿Διαταραχή Άγχους που οφείλεται σε ουσίες/ φάρμακα (Substance/Medication-Induced
Anxiety Disorder)
⦿Διαταραχή Άγχους οφειλόμενη σε ιατρική κατάσταση (Anxiety Disorder Due to Another
Medical Condition)
⦿Άλλες προσδιορισμένες Διαταραχές Άγχους (Other Specified Anxiety Disorder)
⦿Άλλες μη προσδιορισμένες Διαταραχές Άγχους (Unspecified Anxiety Disorder)

10. Εφηβία
Η εφηβεία ορίζεται ως η εξελικτική διεργασία στη ζωή του
ανθρώπου που αρχίζει «βιολογικά» με τις μεταβολές της
φυσιολογίας της ήβης και τελειώνει «ψυχολογικά» με την
απόκτηση της ταυτότητας του εαυτού και του φύλου, καθώς και του
αισθήματος της ανεξαρτησίας που σηματοδοτεί την ενηλικίωση
του. Έτσι η «εφηβεία» από την σύγχρονη ψυχιατρική σκοπιά
αντιμετωπίζεται ως το σύνολο των ψυχολογικών αναπτυξιακών
διαδικασιών που συνδέονται με τις ωριμοποιητικές μεταβολές της
ήβης, δια μέσου των συγκεκριμένων ιστορικών και κοινωνικών
συνθηκών(Μαδιάνος, 2003)

11. Τα αναπτυξιακά επιτέυγματα στα οποία
στοχεύει ένας έφηβος είναι:
Η αποιδανικοποίηση των γονιών (που φέρνει πένθος),
Η απομάκρυνση από αυτούς και η προσπάθεια κοντινότητας με φίλους (που κινητοποιεί άγχη και
παλιότερα τράυματα) ,
Η προσπάθεια αυτονομίας και ανεξαρτησίας (τα οποία φέρνουν συγκρούσεις, επιθετικότητα, άγχη,
φαντασιώσεις και παλιμπαιδισμό),
Η ανάγκη ύπαρξης σταθερής ταυτότητας του φύλου (που προκαλει μπέρδεμα, άγχη και
επιθετικότητα),
Η επιλογή ιδανικών και μιάς συγκροτημένης χωρίς αυτοαναιρούμενες συγκρούσεις ιδεολογίας ,
Η ρεαλιστική και αποδεκτή εικόνα του εαυτού του, η απόκτηση αυτοελέγχου και ικανότητας
έκφρασης,
Η οικονομική ανεξαρτησία και η αποδοχή των κοινωνικών και ηθικών αξιών η οποία θα του επιτρέψει
να σταθεί μέσα στην κοινωνία.
Η ραγδαία αύξηση της παραγωγής ορμονών προκαλεί ανησυχία και φόβο στον έφηβο (π.χ. ήπια
ακμή του προσώπου μπορεί να φαντασιώνεται σαν παραμόρφωση και να προξενήσει κατάθλιψη).
Η ανάπτυξη στο διανοητικό επίπεδο ακολουθεί σχεδόν εκρήκτική πορεία σαστίζοντας τον έφηβο που
βλέπει τον εαυτό του να σκέπτεται μακρύτερα από όσα έχει ζήσει αναπτύσσοντας αφηρημένη σκέψη
προσεγγίζοντας το άπειρο, σκεπτόμενος επαγωγικά.
Είναι σπάνιο ο έφηβος να διέλθει από τις ψυχολογικές διεργασίες της εφηβείας χωρίς να νοιώσει

12. Παράγοντες Άγχους στους εφήβους
⦿ Οι έφηβοι νιώθουν άγχος όταν αντιμετωπίζουν κάτι που τους φαίνεται πολύ
δύσκολο. Ανάμεσα στα συνηθισμένα ζητήματα που αποτελούν πηγή άγχους
για τους εφήβους περιλαμβάνονται τα εξής:
⦿ οι φυσιολογικές αλλαγές στην εμφάνισή τους (σώμα, πρόσωπο, ακμή)
⦿ οι μεγάλες απαιτήσεις των γονιών για σχολικές επιδόσεις (τα παιδιά πιέζονται
σε κάποιες περιπτώσεις πολύ για να ανταποκριθούν στις υψηλές προσδοκίες
όσων αγαπούν)
⦿ οι πολλές υποχρεώσεις- δραστηριότητες (οι έφηβοι μπορεί να νιώθουν
ανήμποροι να τα βγάλουν πέρα, αλλά να μην το λένε)
⦿ το διαζύγιο ή ο θάνατος ενός γονιού (τα παιδιά φοβούνται ότι επέρχονται
αλλαγές που θα τους στερήσουν πολλά)
⦿ οι σοβαρές ασθένειες στην οικογένεια (προκαλούν στον έφηβο ανασφάλεια
είτε γιατί φοβάται το θάνατο είτε γιατί απλώς αλλάζουν οι ρουτίνες στις οποίες
είχε συνηθίσει και τις ταύτιζε με τη σιγουριά)
⦿ τα οικονομικά προβλήματα στο σπίτι (τα παιδιά αισθάνονται το στρες των
γονιών και νιώθουν μια γενική απειλή για το μέλλον, ενώ παράλληλα αλλάζει
και η ζωή τους)

13. Άλλοι παράγοντες που μπορεί να προκαλέσουν
άγχος είναι:
•οι αλλαγές σχολείου, καθηγητή ή σπιτιού ( έχουν την έγνοια αν θα γίνουν αποδεκτοί
από τους νέους συμμαθητές, γείτονες, καθηγητές αλλά κι αν θα βρουν κι εκείνα
κάποιους να ταιριάξουν)
•οι απαιτήσεις των φίλων (καμιά φορά ζητούν από το παιδί να κάνει κάτι που το ίδιο δε
θέλει)
•οι διαμάχες με συμμαθητές ή φίλους (οι έφηβοι βιώνουν τη διαμάχη ως απόρριψη και
αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την κοινωνικότητά τους)
•κοινωνικά γεγονότα που προκαλούν αναστάτωση (ειδήσεις για εγκλήματα στη γειτονιά,
πλημμύρες και γενικά γεγονότα που το παιδί μπορεί να νιώσει ότι ίσως απειλήσουν το
ίδιο).
•Η ιδιοσυγκρασία του ίδιου του παιδιού
•Προβλήματα διαχείρισης άγχους από τους γονείς τους (Τριλίβα, 2001)
Κατά την περίοδο της εφηβείας, τα κορίτσια έχουν τουλάχιστον διπλάσιες πιθανότητες
να αναπτύξουν αγχώδη διαταραχή σε σχέση με τα αγόρια. Πιθανές εξηγήσεις για τη
διαφορά αυτή, προκύπτουν από μελέτες που βρίσκουν τα κορίτσια να έχουν φτωχότερη
αυτοεκτίμηση σε σχέση με τα αγόρια, ανεξάρτητα του τομέα στον οποίο εξετάζονται.
Αντίστροφα, υψηλή αυτοεκτίμηση και θετική εικόνα σώματος, σχετίζονται με χαμηλότερα
επίπεδα άγχους και κατάθλιψης(Μαδιάνος, 2003)

14. Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί το Άγχος
Στην αντιμετώπιση και διαχείριση του άγχους στα παιδιά και τους εφήβους μπορούν να
βοηθήσουν οι εμπλεκόμενοι με το σχολικό περιβάλλον, οι εκπαιδευτικοί, οι σχολικοί
σύμβουλοι-ψυχολόγοι και πρώτοι από όλους οι ίδιοι οι γονείς.
⦿Το σχολείο αποτελεί ιδανικό χώρο για την εφαρμογή υπηρεσιών ψυχικής
υγείας, καθώς μπορεί να προωθήσει προληπτικά προγράμματα που στοχεύουν στην
αποτροπή της ανάπτυξης των διαταραχών άγχους μέσω θετικών στρατηγικών
αντιμετώπισης του στρες.
⦿Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι κρίσιμος και μπορεί να βοηθήσει ένα παιδί που
βιώνει έντονο άγχος ενθαρρύνοντας το να ζητήσει στήριξη σχετικά με τις ανησυχίες του,
ωθώντας το να χρησιμοποιήσει τεχνικές αποβολής άγχους και στρατηγικές ηρεμίας και
φροντίζοντας για την σταθερότητα και ασφάλεια του περιβάλλοντος. Ακόμη ο
εκπαιδευτικός μπορεί να παρέχει στο μαθητή τη δυνατότητα εναλλακτικών τρόπων
εξέτασης, να του επιτρέπει να αναχωρεί από την τάξη όταν αισθάνεται την ανάγκη, να
τον εκθέτει σταδιακά σε καταστάσεις που του πυροδοτούν άγχος στο σχολικό πλαίσιο,
να τον ενθαρρύνει να συμμετέχει σε ομαδικές δραστηριότητες και να αναπτύσσει γύρω
του ένα όσο το δυνατόν περισσότερο υποστηρικτικό περιβάλλον(Κουρκούτας, 2007)

15. Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί το
Άγχος(συνέχεια)
⦿Οι σχολικοί σύμβουλοι οφείλουν να μιλάνε ανοιχτά με τους εφήβους για τις
ανησυχίες τους, να τους ενθαρρύνουν να ακολουθούν τα ταλέντα τους και να
διασκεδάζουν, να τους εντάσσουν σε προγράμματα που περιλαμβάνουν
συγκεκριμένες τεχνικές χαλάρωσης, όπως βαθιές αναπνοές και σωματική άσκηση.
⦿Οι γονείς είναι η πιο σημαντική πηγή κοινωνικής και διαπροσωπικής
ενίσχυσης Οι γονείς, ως σημαντικοί άλλοι, αποτελούν πηγή στήριξης και
ενίσχυσης αλλά και πηγή άγχους για τους εφήβους. Γι’ αυτό πρώτα απ’ όλα είναι
σημαντικό οι γονείς να αναγνωρίσουν το δικό τους άγχος και να μην το
προβάλλουν στο παιδί τους. Σε καμία περίπτωση δεν κάνουν το λάθος να
συγκρίνουν το παιδί τους με κάποιον άλλον. Τέτοιου είδους συγκρίσεις οδηγούν με
σιγουριά στο να υπονομεύουν την εμπιστοσύνη στον εαυτό του, στις επιλογές του,
στις ικανότητες του. Ενθαρρύνουν τον έφηβο να εκδηλώσει το ταλέντο του σε
εξωσχολικές δραστηριότητες, να μη γίνει το σχολείο αποκλειστικός στόχος της
ζωής του(Τριλίβα, 2001)

16. Βιβλιογραφία
⦿ American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and
Statistical Manual of Mental Disorders. (5th edit.). Washington.
⦿ Κάκουρος, Ε. & Μανιαδάκη, Κ. (2005), Ψυχοπαθολογία παιδιών και
εφήβων, Αθήνα, Τυπωθήτω
⦿ Killu, K., Marc, R. & Crundwell, A. (2016). Students with anxiety in
the classroom: Educational accommodations and interventions.
Beyond Behavior, 26(2), 30-40.
⦿ doi.org/10.1177/107429561602500205
⦿ Κουρκούτας, Η. (2007). Προβλήματα συμπεριφοράς στα παιδιά
Παρεμβάσεις στο πλαίσιο της οικογένειας και του σχολείου. Αθήνα:
Ελληνικά Γράμματα.
⦿ Μαδιανός, Μ. (2003). Κλινική ψυχιατρική. Αθήνα: Καστανιώτη
⦿ Τριλίβα, Σ., Μπεζεβέγκης, Η. & Βασιλάκη, Ε. (2001). Το άγχος, το
στρες και η αντιμετώπισή του. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.