Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ε. ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ (1923-1936)

1. Ε. ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ (1923-1936)
1. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ
Μπακάλης Κώστας : history-logotexnia.blogspot.com
Η ηγεσία της Επαναστατικής Επιτροπής που είχε αναλάβει την εξουσία με την επανάσταση του 1922:
συνταγματάρχες Γονατάς (κέντρο), Πλαστήρας (δεξιά) και ο πολιτικός σύμβουλος της Επανάστασης
Γεώργιος Παπανδρέου

2.  Η Σμύρνη στις φλόγες, Αύγουστος 1922.
Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου, Σμύρνη, Η Μητρόπολη του Μικρασιατικού Ελληνισμού, Έφεσος, Αθήνα
2001, σ.265.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/greek_history /index.html? subpoint=
13#prettyPhoto[image]/7/

3. Με τη Μικρασιατική καταστροφή (1922) χάθηκαν οι ανεπτυγμένες
οικονομικά και πολιτιστικά περιοχές της Μικράς Ασίας και της
Ανατολικής Θράκης. Αυτό αποτέλεσε και την τελευταία πράξη
της Μεγάλης Ιδέας. Κανένα κόμμα δεν προέβαλλε πλέον την επιλογή της
εδαφικής επέκτασης και του πολέμου. Αυτή η μεγάλη αλλαγή προκάλεσε
κρίση ταυτότητας στην Ελλάδα, δεδομένου ότι η Μεγάλη Ιδέα αποτέλεσε
για έναν σχεδόν αιώνα το θεμέλιο, στο οποίο πολλοί άνθρωποι βάσιζαν το
λόγο ύπαρξης του κράτους. Η πλειονότητα των προσφύγων τάχθηκε στο
πλευρό των Φιλελευθέρων, πιστεύοντας ότι οι Αντιβενιζελικοί ήταν
υπεύθυνοι για την καταστροφή.
ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ
Εκπνοή
ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ
(1844-1922)
= Κρίση
ταυτότητας
Πολιτικός
προσανατολισμός
προσφύγων
Η διαρκής υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου ευρέων τμημάτων του
πληθυσμού επηρέασε την εξέλιξη των κομμάτων κατά την περίοδο αυτή.
Όταν σταμάτησε να βρίσκεται η εξωτερική πολιτική στο επίκεντρο του
ενδιαφέροντος, ήλθαν εντονότερα στο προσκήνιο οι συγκρούσεις
συμφερόντων οικονομικού και κοινωνικού χαρακτήρα. Σε πολλούς
ανθρώπους (ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης) επήλθε κόπωση από
τη μόνιμη πολιτική αστάθεια και από τη διαρκή όξυνση που
καλλιεργούσαν τα κομματικά επιτελεία και τα πραξικοπήματα
αξιωματικών. Σ' αυτήν προστέθηκε η δυσαρέσκεια για τις διαμάχες
συμφερόντων πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής υφής, καθώς και
για την πληθώρα των διαφορετικών πολιτικών ιδεολογιών. Έτσι, ο
Μεταξάς δεν χρειάστηκε να ασκήσει βία για να επιβάλει, το 1936, τη
δικτατορία του.
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ
ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ
Κόπωση
Δυσαρέσκεια

4. Οι έκρυθμες καταστάσεις προκάλεσαν κρίση νομιμότητας του
κοινοβουλευτικού συστήματος. Οι ρίζες της βρίσκονταν στο διχασμό της
δεκαετίας 1910-20, κορυφώθηκε όμως η κρίση αυτή την επόμενη
περίοδο, οπότε υπονομεύθηκε η εμπιστοσύνη στην αποτελεσματικότητα
του πολιτικού συστήματος η οποία αποτελεί θεμέλιο της νομιμότητας
στις σύγχρονες κοινωνίες. Δύο στοιχεία καθόρισαν τη φυσιογνωμία της
πολιτικής ζωής αυτής της περιόδου: η διαρκής παρέμβαση των
στρατιωτικών στην πολιτική και η χρήση βίας στην άσκηση πολιτικής.
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ
Κρίση
νομιμότητας
Παρέμβαση
στρατιωτικών –
χρήση βίας
Οι αξιωματικοί διεκδικούσαν τον πρώτο λόγο σε θέματα εσωτερικής
πολιτικής, καθώς θεωρούσαν το στρατό ως υπερκομματικό φορέα
εξουσίας. Ένιωθαν δυσαρέσκεια για τις διαφοροποιήσεις στο κοινωνικό
επίπεδο, απεχθάνονταν τον πολιτικό τρόπο αντιμετώπισης και
διευθέτησης των κοινωνικών συγκρούσεων, τις διαπραγματεύσεις και
τους συμβιβασμούς, που θεωρούσαν συνώνυμα της διαφθοράς και της
έλλειψης αρχών.
αίτιο

5. Αμέσως μετά την ήττα στη μικρασιατική εκστρατεία, επενέβησαν στην πολιτική
ζωή αξιωματικοί που ηγούνταν στρατιωτικών σωμάτων τα οποία επέστρεφαν από
το μέτωπο (Ν. Πλαστήρας, Στ. Γονατάς, κ.λπ.). Αυτό που όξυνε την πολιτική
κατάσταση ήταν η δίκη και καταδίκη σε θάνατο πέντε κορυφαίων πολιτικών της
αντιβενιζελικής παράταξης και του αρχηγού του στρατού της Μ. Ασίας, με την
κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Η κατηγορία ήταν αβάσιμη, αλλά οι
κατηγορούμενοι εκτελέστηκαν, προκειμένου να κατευναστούν οι πρόσφυγες και ο
στρατός. Το τηλεγράφημα του Βενιζέλου, το οποίο έμμεσα συνιστούσε τη
ματαίωση των εκτελέσεων, έφθασε πολύ αργά, αν και δεν είναι βέβαιο ότι μια
έγκαιρη παρέμβαση του Βενιζέλου θα είχε αποτέλεσμα.
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ
ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ
Επεμβάσεις
στρατιωτικών
Δίκη των Έξι
Η επιθυμία για επαγγελματική εξασφάλιση βενιζελικών και αντιβενιζελικών
αξιωματικών δημιούργησε μια δυναμική διαρκούς παρέμβασης του στρατού στην
πολιτική. Παράλληλα προς τα κόμματα, συγκροτήθηκαν «ομάδες» απότακτων ή εν
ενεργεία αξιωματικών, οι οποίοι όλο και περισσότερο προσπαθούσαν να θέσουν
υπό τον έλεγχο τους το Κοινοβούλιο και τις κυβερνήσεις και εν τέλει να επιβάλουν
αντικοινοβουλευτικά συστήματα διακυβέρνησης. Τα κόμματα με δυσκολία
κατόρθωναν να ξεφύγουν από τον ασφυκτικό κλοιό και πολύ συχνά
χρησιμοποιούσαν ομάδες αξιωματικών, για να επιτύχουν τα δικά τους
βραχυπρόθεσμα σχέδια. Εξάλλου, τα κόμματα ευνοούσαν τις εντάσεις, θεωρώντας
ότι η πόλωση θα ενίσχυε την ενότητά τους. Όμως, υιοθετώντας αυτή τη στάση,
περιόριζαν τις δυνατότητες ελιγμών, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να
σχεδιάζουν νέες πολιτικές, για την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων.
Τα κόμματα είχαν τη δυνατότητα να ελέγξουν το πολιτικό παιγνίδι, διότι η
κοινωνία και τα προβλήματά της είχαν γίνει τόσο σύνθετα, ώστε δεν μπορούσαν
να τα διαχειριστούν στρατιωτικοί. Εκείνοι μπορούσαν εύκολα να κάνουν
πραξικόπημα, αλλά δεν ήταν ικανοί να ασκήσουν την εξουσία.
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ
ΣΤΗ ΔΡΑΣΗ
ΤΩΝ
ΚΟΜΜΑΤΩΝ
Τακτική
κομμάτων

6. Οι ηγεσίες των κομμάτων παρουσίαζαν τώρα μεγάλη διάθεση για
καταστρατήγηση του συντάγματος και ενίσχυση των μηχανισμών
καταστολής, για τους εξής λόγους:
1. Επιδίωκαν να εξουδετερώσουν τον πολιτικό αντίπαλο, με κάθε μέσο.
2. Υποχρεώνονταν να έρθουν σε συνεννόηση με «ομάδες» αξιωματικών
της επιλογής τους και να αποδεχτούν τα αιτήματά τους.
3. Πίστευαν ότι τα σύνθετα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα θα
τα έλυνε καλύτερα μία ισχυρή εκτελεστική εξουσία και
4. Αναζητούσαν μεθόδους αστυνόμευσης για να αποσοβήσουν
κοινωνικές συγκρούσεις.
Γι' αυτούς τους λόγους οι κυβερνήσεις συνήθιζαν να κηρύσσουν τη χώρα
σε κατάσταση πολιορκίας, προκειμένου να ελέγχουν την κατάσταση και
να παραβιάζουν συνταγματικές διατάξεις. Επίσης, τα κυβερνητικά
κόμματα είχαν την τάση να προσαρμόζουν τον εκλογικό νόμο στις
ανάγκες τους, ώστε να βγαίνουν ενισχυμένα από τις εκλογές και να
αποδυναμώνουν εκλογικά τους αντιπάλους. Άλλαζαν το μέγεθος
εκλογικών περιφερειών και χρησιμοποιούσαν πλειοψηφικό ή αναλογικό
εκλογικό σύστημα, κατά τις ανάγκες τους.
ΚΟΜΜΑΤΑ:
ΛΟΓΟΙ
ΚΑΤΑΣΤΡΑΤΗΓΗΣΗΣ
ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ
Εκλογικός νόμος

7. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ

8. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ: ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ Με τη Μικρασιατική καταστροφή (1922) χάθηκαν οι ανεπτυγμένες οικονομικά και
πολιτιστικά περιοχές της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης.
▪ Αυτό αποτέλεσε και την τελευταία πράξη της ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ.
 Κανένα κόμμα δεν προέβαλλε πλέον την επιλογή της εδαφικής επέκτασης και του πολέμου.
▪ Αυτή η μεγάλη αλλαγή προκάλεσε κρίση ταυτότητας στην Ελλάδα,
 δεδομένου ότι η Μεγάλη Ιδέα αποτέλεσε για έναν σχεδόν αιώνα το θεμέλιο, στο οποίο
πολλοί άνθρωποι βάσιζαν το λόγο ύπαρξης του κράτους.
▪ Η πλειονότητα των προσφύγων τάχθηκε στο πλευρό των ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ,
 πιστεύοντας ότι οι ΑΝΤΙΒΕΝΙΖΕΛΙΚΟΙήταν υπεύθυνοιγια την καταστροφή.
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ
▪ Η διαρκής υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου ευρέων τμημάτων του πληθυσμού
επηρέασε την εξέλιξη των κομμάτων κατά την περίοδο αυτή.
▪ Όταν σταμάτησε να βρίσκεται η εξωτερική πολιτική στο επίκεντρο του
ενδιαφέροντος,
 ήλθαν εντονότερα στο προσκήνιο οι συγκρούσεις συμφερόντων
οικονομικού και κοινωνικού χαρακτήρα.
ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ:
▪ Σε πολλούς ανθρώπους (ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης) επήλθε ΚΟΠΩΣΗ
 από τη μόνιμη πολιτική αστάθεια
 και από τη διαρκή όξυνση που καλλιεργούσαν
 τα κομματικά επιτελεία
 και τα πραξικοπήματα αξιωματικών.
▪ Σ' αυτήν προστέθηκε η ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑ
 για τις διαμάχες συμφερόντων πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής υφής,
 καθώς και για την πληθώρα των διαφορετικών πολιτικών ιδεολογιών.
Έτσι, ο ΜΕΤΑΞΑΣ δεν χρειάστηκε να ασκήσει βία για να επιβάλει, το 1936, τη δικτατορία του.

9. Σεπτέμβριος
1922
Οκτώβριος
1923
Ιούνιος
1925
Αύγουστος
1926
Μάρτιος
1933
Μάρτιος
1935
Οκτώβριος
1935
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1922-1936:
1. ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1922, από τον βενιζελικό Ν. Πλαστήρα. Αιτήματα: Παραίτηση του Κωνσταντίνου, άμεση διάλυση
της Εθνοσυνέλευσης, σχηματισμός υπερκομματικής κυβέρνησης που να την εμπιστεύεται η Αντάντ και ενίσχυση
του θρακικού μετώπου. Στα πλαίσια του κινήματος έγινε η δίκη των έξι.
2. ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1923, από μείγμα αντιβενιζελικών, βενιζελικών που ήταν σε δυσμένεια, βασιλοφρόνων που
φοβούνταν την επιβολή της αβασίλευτης δημοκρατίας, υπό την ηγεσία των στρατηγών Γαργαλίδη και
Λεοναρδόπουλου. Αιτήματα: διάλυση του προηγούμενου κινήματος, διορισμός νέας κυβέρνησης για τη διενέργεια
εκλογών. Κατεστάλη σχεδόν αμέσως. Οι κινηματίες του '22 προχώρησαν σε εκκαθάριση του στρατεύματος από
1284 αντιβενιζελικούς αξιωματικούς, τους οποίους κατηγόρησαν για συμμετοχή στο κίνημα του 1923. Πίεσαν
και τελικά πέτυχαν να φύγει ο βασιλιάς Γεώργιος Β' από την Ελλάδα και συζητούσαν το θέμα της αβασίλευτης
δημοκρατίας.
3. ΙΟΥΝΙΟΣ 1925, από τον Θ. Πάγκαλο. Δικαιολογία: να σώσει τη χώρα από τη κακοδιοίκηση. Παρέμεινε στην
εξουσία έως τον Αύγουστο του 1926, στην αρχή ως πρωθυπουργός και μετά ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας.
4. ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1926, από τον Γ. Κονδύλη. Ανέτρεψε τον Πάγκαλο, υποσχέθηκε προκήρυξη εκλογών εντός 45
ημερών, στις οποίες δεν θα λάμβανε ο ίδιος μέρος. Το κίνημα ολοκληρώθηκε πριν από τις εκλογές της 7ης
Νοεμβρίου 1926, παραδίδοντας την εξουσία στους πολιτικούς.
5. ΜΑΡΤΙΟΣ 1933, από τον Πλαστήρα, με σκοπό να εμποδίσει το Λαϊκό Κόμμα να αναλάβει την εξουσία μετά την
εκλογική νίκη. Δεν πρόλαβε να εγκαθιδρύσει δική του κυβέρνηση, αλλά κατεστάλη.
6. ΜΑΡΤΙΟΣ 1935, από βενιζελικούς αξιωματικούς. Στόχος: πρόληψη δικτατορίας από τον Κονδύλη, εγκαθίδρυση
κυβέρνησης με πρόγραμμα: εκκαθάριση των ενόπλων δυνάμεων από τους αντιβενιζελικούς, μεταρρύθμιση του
πολιτεύματος. Κατέρρευσε μετά από λίγες μέρες.
7. ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1935, από τον Κονδύλη. Στόχος: κατάργηση της αβασίλευτης δημοκρατίας. Διήρκεσε έως τον
Νοέμβριο του 1935 και διαλύθηκε με την έλευση του βασιλιά Γεωργίου Β .

10. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ
ΠΟΙΟ ΗΤΑΝ ΤΟ ΚΥΡΙΑΡΧΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΠΟΥ
ΔΙΑΠΕΡΝΟΥΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΕΣ ΟΜΑΔΕΣ
ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ, ΣΕ ΤΙ ΟΦΕΙΛΟΤΑΝ ΚΑΙ ΠΩΣ ΕΚΔΗΛΩΝΟΤΑΝ
ΣΤΗΝ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ;
Πηγή: Βιβλίο του καθηγητή, σ.59

11. ΚΡΙΣΗ ΘΕΣΜΩΝ
▪ Οι έκρυθμες καταστάσεις
 προκάλεσαν ΚΡΙΣΗ ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑΣ του ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ.
▪ Οι ρίζες της
 βρίσκονταν στο ΔΙΧΑΣΜΟ της δεκαετίας 1910-20,
 ΚΟΡΥΦΩΘΗΚΕ όμως η κρίση αυτή την επόμενη περίοδο,
 οπότε υπονομεύθηκε η εμπιστοσύνη στην
αποτελεσματικότητα του πολιτικού
συστήματος η οποία αποτελεί θεμέλιο της
νομιμότητας στις σύγχρονες κοινωνίες.
Δύο στοιχεία καθόρισαν τη φυσιογνωμία της πολιτικής
ζωής αυτής της περιόδου:
1. η ΔΙΑΡΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ των ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ στην πολιτική
2. και η ΧΡΗΣΗ ΒΙΑΣ στην άσκηση πολιτικής.

12. ▪ Οι αξιωματικοί ΔΙΕΚΔΙΚΟΥΣΑΝ τον πρώτο λόγο σε θέματα εσωτερικής
πολιτικής,
 καθώς ΘΕΩΡΟΥΣΑΝ το στρατό ως υπερκομματικό φορέα εξουσίας.
▪ ΕΝΙΩΘΑΝ ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑ
 για τις διαφοροποιήσεις στο κοινωνικό επίπεδο,
▪ ΑΠΕΧΘΑΝΟΝΤΑΝ
 τον πολιτικό τρόπο αντιμετώπισης
 και διευθέτησης των κοινωνικών συγκρούσεων,
 τις διαπραγματεύσεις
 και τους συμβιβασμούς,
 που ΘΕΩΡΟΥΣΑΝ συνώνυμα
1. της διαφθοράς
2. και της έλλειψης αρχών.
ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ ΣΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
ΣΤΡΑΤΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

13. ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞΙ
▪ Αμέσως μετά την ήττα στη μικρασιατική εκστρατεία,
 επενέβησαν στην πολιτική ζωή αξιωματικοί
που ηγούνταν στρατιωτικών σωμάτων
 τα οποία επέστρεφαν από το μέτωπο
(Ν. ΠΛΑΣΤΗΡΑΣ, ΣΤ. ΓΟΝΑΤΑΣ, κ.λπ.).
Αυτό που όξυνε την
πολιτική κατάσταση ήταν
η δίκη
και καταδίκη σε θάνατο
πέντε κορυφαίων
πολιτικών της
αντιβενιζελικής παράταξης
και του αρχηγού του
στρατού της Μ. Ασίας,
με την
κατηγορία
της εσχάτης
προδοσίας.
▪ Η κατηγορία ήταν ΑΒΑΣΙΜΗ,
 αλλά οι κατηγορούμενοι εκτελέστηκαν, προκειμένου να κατευναστούν
 οι ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ
 και ο ΣΤΡΑΤΟΣ.
▪ Το τηλεγράφημα του Βενιζέλου,
 το οποίο έμμεσα συνιστούσε τη ματαίωση των εκτελέσεων,
 έφθασε πολύ αργά,
 αν και δεν είναι βέβαιο ότι μια έγκαιρη παρέμβαση του Βενιζέλου θα
είχε αποτέλεσμα.

14.  Αθήνα, Οκτώβριος 1922. Μ. Γούδας, Γ. Μπαλτατζής, Ξ. Στρατηγός, Δ. Γούναρης, Ν.
Στράτος, Ν. Θεοτόκης και Π. Πρωτοπαπαδάκης στα εδώλια των κατηγορουμένων
κατά τη δίκη των φερομένων ως υπευθύνων της Μικρασιατικής Καταστροφής
(φωτ. αρχείο ΕΛΙΑ).
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/greek_
history/index.html?subpoint=13#prettyPhoto[image]/12/

15. ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
ΣΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟ ΠΛΑΣΤΗΡΑ ΓΙΑ ΜΗ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΤΩΝ ΕΞ
Είναι αλήθεια πως ο Βενιζέλος έστειλε τηλεγράφημα στον Πλαστήρα, αλλά το
τηλεγράφημα ήρθε μετά την εκτέλεση. Έπειτα, έτσι που ήταν γραμμένο, μπορούσε κανείς
να το ερμηνεύσει όπως ήθελε. Διαβάστε:
«Λωζάνη, 15 Νοεμβρίου 1922. Επαναστατικήν Επιτροπήν, Αθήνας. Σήμερον (δηλαδή την
ώραν που οι καταδικασθέντες ωδηγούντο προς εκτέλεσιν) ο Λόρδος Κώρζον βαθύτατα
συγκεκινημένος με επλησίασε και μοί επέδειξε τηλεγράφημα αγγέλλον την απόφασιν του
Στρατοδικείου δι’ ης καταδικάζονται εις θάνατον οι κατηγορούμενοι. Μοί ετόνισε την
φρικαλέαν εντύπωσιν, η οποία θα εδημιουργείτο όχι μόνον μεταξύ των κυβερνητικών
κύκλων εν Αγγλία, αν υπεύθυνοι υπουργοί της χώρας, οίτινες κατά τρόπον έκδηλον είχον
υπέρ αυτών την υποστήριξιν της κοινής γνώμης ότε ανέλαβον την αρχήν, εξετελούντο. Και
προσέθηκεν ότι αν πραγματοποιηθή η εκτέλεσις, η βρεταννική κυβέρνησις θα προβή εις
ανάκλησιν του πρεσβευτού της. Καίτοι, όπως γνωρίζετε, μετά προσοχής αποφεύγω να
επέμβω εις τας εσωτερικάς υποθέσεις της χώρας, θεωρώ καθήκον μου να σας βεβαιώσω
ότι η εντύπωσις θα είναι πράγματι ως την παριστά ο Λόρδος Κώρζον και να σας επισύρω
την προσοχήν σας επί του γεγονότος ότι η θέσις μου ενταύθα θα καταστή δυσχερής.
ΕΛ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ
Γ. Κορδάτου, ό.π., σ. 594

16. Η καταδίκη των εξ.
«Για την απόφαση του Στρατοδικείου, ωστόσο, δεν υπήρχαν πολλές αμφιβολίες ούτε πριν από
την έναρξη της δίκης ούτε κατά τη διάρκειά της. Παρά τις αναμφισβήτητες ευθύνες των
κατηγορουμένων για τη Μικρασιατική καταστροφή, η παραπομπή τους με το συγκεκριμένο
κατηγορητήριο και η καταδίκη τους, με βάση το κατηγορητήριο αυτό, υπήρξαν πράξεις
σκοπιμότητας: «εθνικής σκοπιμότητας» όπως, πολύ εύστοχα, παραδέχτηκε αργότερα ο
Πάγκαλος όσο και οι περισσότεροι πρωταγωνιστές, δευτεραγωνιστές ή μελετητές των γεγονότων
της εποχής εκείνης. Το κατηγορητήριο... παρέμεινε και ουσιαστικά αστήρικτο μετά την
ολοκλήρωση της ακροαματικής διαδικασίας, εφόσον από κανένα στοιχείο της διαδικασίας αυτής
δεν προέκυψε η έννοια του δόλου των κατηγορουμένων. Χωρίς όμως το δικαιωτικό μύθο της
«εσχάτης προδοσίας» των διαχειριστών της εξουσίας κατά τη διετία 1920-22 και την αποκλειστική
τους ευθύνη για την καταστροφή δεν ήταν δυνατόν να δοθεί απάντηση στο ερώτημα «τις πταίει»,
στο οποίο κατέληγε το πόρισμα της ανακριτικής επιτροπής [...]»
Ιωάννης Γιαννουλόπουλος: ΙΕΕ, ΙΕ ', σ. 257-258.
Έξη κυπαρίσια σημαδεύουν τώρα τις θέσεις οπού έπεσαν
οι Εξ από τις σφαίρες τον αποσπάσματος.
Πηγή: https://anemourion.blogspot.com/2017/09/blog-
post_298.html
«Η Δίκη των Έξη». Των τριών
πρωθυπουργών,
δύο υπουργών
και ενός αρχιστρατήγου πού
τυφεκίσθησαν στις 15
Νοεμβρίου 1922.

18. ▪ Η επιθυμία για ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΗ
 ΒΕΝΙΖΕΛΙΚΩΝ
 και ΑΝΤΙΒΕΝΙΖΕΛΙΚΩΝ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ
 δημιούργησε μια δυναμική διαρκούς παρέμβασης
του στρατού στην πολιτική.
▪ Παράλληλα προς τα κόμματα, συγκροτήθηκαν
 «ομάδες» απότακτων
 ή εν ενεργεία αξιωματικών,
 οι οποίοι όλο και περισσότερο προσπαθούσαν
να θέσουν υπό τον έλεγχο τους
1. το Κοινοβούλιο και τις κυβερνήσεις
2. και εν τέλει να επιβάλουν αντικοινοβουλευτικά
συστήματα διακυβέρνησης.
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ
Τα κόμματα με δυσκολία κατόρθωναν Εξάλλου, τα κόμματα
ευνοούσαν τις εντάσεις,
Όμως, υιοθετώντας αυτή τη
στάση,
• να ξεφύγουν από τον ασφυκτικό
κλοιό
• και πολύ συχνά
χρησιμοποιούσαν ομάδες
αξιωματικών,
 για να επιτύχουν τα δικά
τους βραχυπρόθεσμα
σχέδια.
• θεωρώντας ότι η
πόλωση
 θα ενίσχυε
την ενότητά
τους.
• περιόριζαν τις δυνατότητες
ελιγμών,
• με αποτέλεσμα να μην
μπορούν να σχεδιάζουν νέες
πολιτικές,
 για την αντιμετώπιση
των κοινωνικών
προβλημάτων.

19. Εκτός από τους Φιλελευθέρους έδρασαν αυτή την περίοδο τα εξής κόμματα:
ΚΟΜΜΑ ΤΩΝ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΦΡΟΝΩΝ
υπό τον Ι. Μεταξά
Ο αρχηγός του Ιωάννης Μεταξάς ήταν εχθρός του κοινοβουλευτισμού, όμως για λόγους
τακτικής αναγνώριζε το δημοκρατικό πολίτευμα και προέβαλλε συνθήματα υπέρ
της συμφιλίωσης των παρατάξεων. Απέρριπτε τη Γερουσία, ως αντιλαϊκό θεσμό.
Παρουσιαζόταν ως κόμμα των αγροτών και των μικροαστών.
ΕΘΝΙΚΟΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ
ΚΟΜΜΑ,
υπό τον Γ. Κονδύλη.
Τηρούσε εχθρική στάση απέναντι στις παλιές ελίτ, υποστήριζε τα κατώτερα στρώματα,
τους πρόσφυγες και τους εργάτες, στοιχεία που ένωνε με εθνικιστικά και
αντικομμουνιστικά συνθήματα.
ΛΑΪΚΟ ΚΟΜΜΑ Σ’ αυτό εντάχθηκαν οι οπαδοί των αντιβενιζελικών κομμάτων μετά την εκτέλεση των
αρχηγών τους. Πρέσβευε την άποψη ότι η βασιλεία ταίριαζε περισσότερο στις συνθήκες
της Ελλάδας και στη νοοτροπία των Ελλήνων. Βασικά αιτήματα: η ανάκληση στην
ενεργό υπηρεσία αξιωματικών που διώχθηκαν λόγω των πολιτικών τους φρονημάτων
και η απαγόρευση ανάμειξης των αξιωματικών στην πολιτική. Στην εσωτερική πολιτική
όχι μόνο ήταν αντίθετο στην πολιτική των Φιλελευθέρων, αλλά απαιτούσε τη λήψη
μέτρων τα οποία θα απάλυναν τα αρνητικά επακόλουθα της οικονομικής ανάπτυξης
γιαορισμένες κοινωνικές ομάδες και θα εξασφάλιζαν την κοινωνική τάξη. Υποστήριξε τη
διανομή γης σε πρόσφυγες και αγρότες. Ήταν κατά της θέσπισης γερουσίας.
ΚΟΜΜΑ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ
υπό τον Ε. Βενιζέλο
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΕΝΩΣΙΣ,
υπό τον
Αλ. Παπαναστασίου
Υποστήριζε την αβασίλευτη δημοκρατία, τη θέσπιση δεύτερης Βουλής στην οποία θα
εκπροσωπούνταν οι κοινωνικές ομάδες, αναλογικό εκλογικό σύστημα, ισότητα
ευκαιριών για τα δύο φύλα, αποκέντρωση, τοπική αυτοδιοίκηση και διοικητική
δικαιοσύνη. Αντλούσε τους εκλογείς του από τα μεσαία και ανώτερα στρώματα.
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ
ΕΛΛΑΔΟΣ
Ήταν σε διαρκή αντιπαράθεση με το κράτος. Απέρριπτε τη βασιλεία καθώς και το
δίλημμα βασιλεία-αβασίλευτη δημοκρατία. Ευαγγελιζόταν τη δικτατορία του
προλεταριάτου. Στόχευε στους εργάτες, τους αγρότες και τους πρόσφυγες.

20. 5,3
2,71
23,94
46,94
6,71
1,41
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
Κόμμα των Ελευθεροφρόνων. Ο αρχηγός του Ιωάννης Μεταξάς
Εθνικόν Δημοκρατικόν Κόμμα, υπό τον Γ. Κονδύλη
Λαϊκό Κόμμα
Κόμμα Φιλελευθέρων υπό τον Ε.Βενιζέλο
Αγροτικόν Εργατικόν Κόμμα υπό τον Αλ. Παπαναστασίου
Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας
ΕΚΛΟΓΕΣ 1928

21. ▪Τα κόμματα είχαν τη δυνατότητα να ελέγξουν το πολιτικό παιγνίδι,
διότι η κοινωνία και τα προβλήματά της είχαν γίνει τόσο σύνθετα,
ώστε δεν μπορούσαν να τα διαχειριστούν στρατιωτικοί.
▪ Εκείνοι μπορούσαν εύκολα να κάνουν ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ,
αλλά ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΙΚΑΝΟΙ ΝΑ ΑΣΚΗΣΟΥΝ ΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ.
 Απαγόρευσις της
κυκλοφορίας εμπρός στην
βουλή η οποία φρουρείται από
τον στρατό.
Πηγή:
https://anemourion.blogspot.com/2
019/03/24-1925.html
 Ο Πάγκαλος το 1925

22. 1. Επιδίωκαν να
εξουδετερώσουν τον
πολιτικό αντίπαλο, με
κάθε μέσο.
2. Υποχρεώνονταν να
έρθουν σε συνεννόηση
με «ομάδες»
αξιωματικών της
επιλογής τους και να
αποδεχτούν τα
αιτήματά τους.
3. Πίστευαν ότι τα
σύνθετα κοινωνικά και
οικονομικά
προβλήματα θα τα
έλυνε καλύτερα μία
ισχυρή εκτελεστική
εξουσία και
4.Αναζητούσαν
μεθόδους
αστυνόμευσης για να
αποσοβήσουν
κοινωνικές
συγκρούσεις.
▪ Οι ηγεσίες των κομμάτων παρουσίαζαν τώρα μεγάλη διάθεση
για ΚΑΤΑΣΤΡΑΤΗΓΗΣΗ του ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ
και ΕΝΙΣΧΥΣΗ των ΜΗΧΑΝΙΣΜΩΝ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗΣ
▪ Γι' αυτούς τους λόγους οι κυβερνήσεις συνήθιζαν
να κηρύσσουν τη χώρα σε ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ,
προκειμένου να ελέγχουν την κατάσταση
και να παραβιάζουν συνταγματικές διατάξεις.
▪ Επίσης, τα κυβερνητικά κόμματα είχαν την τάση να προσαρμόζουν τον ΕΚΛΟΓΙΚΟ ΝΟΜΟ στις ανάγκες τους,
ώστε να βγαίνουν ενισχυμένα από τις εκλογές
και να αποδυναμώνουν εκλογικά τους αντιπάλους.
Άλλαζαν το μέγεθος εκλογικών περιφερειών
και χρησιμοποιούσαν πλειοψηφικό ή αναλογικό εκλογικό
σύστημα, κατά τις ανάγκες τους.
για τους εξής λόγους:

23. ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΗΣ 5ΗΣ ΜΑΡΤΙΟΥ 1933
Τελικά στις εκλογές αυτές ο Εθνικός Συνασπισμός των Βενιζέλου, Μυλωνά, Καφαντάρη,
Παπαναστασίου πήρε 46,32 % και 110 έδρες ενώ η Ηνωμένη Αντιπολίτευση των Τσαλδάρη,
Κονδύλη, Μεταξά πήρε 46,19% και 136 έδρες. Δύο έδρες και 2,01% πήρε το Αγροτικό κόμμα
Ελλάδος του Σοφιανόπουλου το οποίο κατέβηκε στις εκλογές σαν Αγροτικοί Συμπράξοντες και οι
διαφωνούντες του κόμματος σαν Αγροτικό Κόμμα. Πηγή: wiki

24. ΘΕΜΑΤΑ Κ.Ε.Ε.

25. ΘΕΜΑ 1
ΠΗΓΗ 1
Το κίνημα αυξάνει τα πολιτικά πάθη
Η έκρηξις του κινήματος και η ουσιαστική εγκατάστασις του κόμματος των Φιλελευθέρων εν Θεσσαλονίκη εδημιούργησαν την ελπίδα εις
πολλούς ησύχους και καλούς Έλληνας, ότι η οξύτης των παθών τουλάχιστον θα εμετριάζετο. Απησχολημέναι αι δύο παρατάξεις εις τα ίδια
αυτών έργα και κινούμεναι εντός διαφόρων γεωγραφικών ορίων, έλεγον οι καλοί αυτοί πολίται θα ελησμόνουν τας μεταξύ των αντιθέσεις.
Δυστυχώς δεν είχεν ούτως το πράγμα. Τα πάθη διαρκώς ηύξανον και το χάσμα μεταξύ αυτών εγίνετο πάντοτε βαθύτερον.
Η μία παράταξις,. η βασιλική, τόσον δια του φιλικού της τύπου, όσον και δια των εκπροσώπων της επετίθετο βαναύσως όχι μόνον κατά του
κινήματος, το οποίον απεκάλει άθλιον και προδοτικόν, αλλά και κατά των συμμετασχόντων ή και προσωρούντων εις αυτό. Όλοι αυτοί οι
Κοιυντουριώτηδες, οι Δαγκλήδες, οι Βενιζέλοι και τόσοι άλλοι πολίται πρώτης τάξεως ήσαν πουλημένοι στους Γάλλους και στους Άγγλους.
Ανέφερον μάλιστα και τον αριθμόν των εκατομμυρίων με τα οποία εξηγοράσθησαν οι οργανώσαντες και οι ηγούμενοι οπωσδήποτε του
κινήματος.
Αλλ’ όλοι αυτοί δεν ήσαν μόνον πουλημένοι, ήσαν και λωποδύται, και καταχρασταί και κλέπται. Όποιος έφευγε για τη Θεσσαλονίκη έπαιρνε
μαζί του και τα χρήματα του Δημοσίου. Δεν υπήρχεν ύβρις, δεν υπήρχε συκοφαντία που να μη εκσφενδονίζεται καθ’ όλων αυτών των
Ελλήνων, οι οποίοι όμως εις το κάτω της γραφής και τα γαλόνια των και την ζωήν των είχαν θέσει εις κίνδυνον.
Αλλά και η άλλη παράταξις, η βενιζελική δεν εσταύρωσε τα χέρια της. Ούτε ήκουεν αγογγύστως τας ύβρεις και τας συκοφαντίας. Εγνώριζε να
τας ανταποδίδη. Είχε και αυτή οπαδούς πολλούς, είχε τύπον ιδικόν της. Αλλ΄ η παράταξις αύτη, και μόνη αύτη, είχεν επί πλέον και την
προστασίαν των ξένων, της οποίας μάλιστα έκανε μεγαλυτέραν χρήσιν της πρεπούσης με ζημίαν σοβαράν της δημοτικότητός της.
Κ. Ζαβιτζιάνου, Αναμνήσεις..., Α΄, σσ. 201-202
[Ο Κωνσταντίνος Ζαβιτσιάνος, παρότι αποχωρήσας Βενιζελικός, θεωρείται ο περισσότερο αντικειμενικός απομνημονευματογράφος της εποχής
1915-1922]
ΠΗΓΗ 2
Τα Νοεμβριανά του 1916, υπήρξαν για τους Βενιζελικούς συγκλονιστικό, συλλογικό, ψυχικό τραύμα και σημάδεψαν ανεξίτηλα τις συνειδήσεις.
Ακολούθησαν θηριωδίες και από τις δύο πλευρές, με αποτέλεσμα συνεχώς να μακραίνει ο κατάλογος των «ανοιχτών λογαριασμών», μέχρι και τη
μοιραία εκτέλεση των «Έξη», που έρριξε τη σκιά της σ’ ολόκληρο το Μεσοπόλεμο. Κατά το τέλος του, το 1933, η δολοφονική απόπειρα κατά του
Βενιζέλου εγκαινίασε νέο φαύλο κύκλο πολιτικής βίας, που κορυφώθηκε μετά την αποτυχία του κινήματος του 1935.
Δημιουργήθηκε, αποκρυσταλλώθηκε και διατηρήθηκε έτσι μια παραταξιακή συνείδηση κι αλληλεγγύή καθενός από τους δυο αντίπαλους
«πολιτικούς κόσμους», όπως χαρακτηριστικά ονομάστηκαν. ...
Μία από τις συνέπειες ήταν η συστηματική αδυναμία της ηγεσίας κάθε παράταξης ν’ αποκηρύξει, να καταστείλει αποτελεσματικά ή και να
τιμωρήσει ακραίες ή πάντως ανεπιθύμητες πρωτοβουλίες «ομοϊδεατών». Το πρόβλημα αυτό χαρακτήρισε ιδίως τη στάση του Βενιζελισμού
απέναντι στην εκτέλεση των «Έξη» και γενικότερα απέναντι στην ποικίλη δράση των Βενιζελικών ή «Βενιζελογενών» στρατιωτικών. Έτσι
μπορεί π.χ. να κατανοηθεί η απραξία του Βενιζέλου απέναντι στο μετεκλογικό πραξικόπημα Πλαστήρα το 1933, καθώς και η σχετική (και
τελευταία) αγόρευσή του στη Βουλή, όπου θεώρησε αναγκαίο να θυμίσει τις «υπηρεσίες» του Πλαστήρα, εξαγριώνοντας την Αντιβεζελική
πλειοψηφία. Ανάλογα μπορεί να εξηγηθεί το ότι η Κυβέρνηση Τσαλδάρη ήταν αδύνατο να επιτρέψει την πλήρη δικαστική εκκαθάριση της
δολοφονικής απόπειρας κατά του Βενιζέλου.
Η αδυναμία αυτή, που εσήμαινε, ουσιαστικά την ανάληψη συλλογικής παραταξιακής ευθύνης για κάθε λογής σφάλματα ή και εγκλήματα, δεν
μπορεί ν’ αποδοθεί μόνο σε προσωπικούς παράγοντες. Ήταν το αναγκαίο αντίτιμο για τη διαφύλαξη της συνοχής κάθε παράταξης, τη στιγμή
που η συνοχή αυτή στηριζόταν προπαντός, αν όχι αποκλειστικά στη μνήμα κοινών αγώνων και στην αλληλεγγύη των «συναγωνιστών».

26. Για τον τελευταίο αυτό λόγο, η διαφύλαξη της συνοχής και η κινητοποίηση των δυνάμεων μιας παράταξης απαιτούσε σ’ άλλες περιστάσεις τη
συστηματική παρελθοντολογία και τη μεθοδευμένη αναζωπύρωση των πολιτικών παθών του Διχασμού, σε βάρος της πολιτικής ομαλότητας.
Ο Βενιζέλος χρησιμοποίησε επανειλημμένα τη μέθοδο αυτή από το 1932, με αποκορύφωμα την αρθρογραφία του το φθινόπωρο του 1934 για
την ιστορία της περιόδου 1915-1922.
Άλλη, τέλος, σειρά συνεπειών, που κι αυτή αναφέρεται εντελώς ενδεικτικά εδώ, είχε ο κύκλος των εκδικήσεων και των αντεκδικήσεων και
ιδίως η διάχυτη και μόνιμη προσδοκία ότι θα συνεχιζόταν και στο μέλλον. Έτσι, ο φόβος αιματηρών εκδικήσεων υπήρξε μια από τις πιο
σημαντικές αιτίες της απροθυμίας ή άρνησης, κατά περίπτωση, των Βενιζελικών, στρατιωτικών ιδίως, να μοιραστούν ή και να παραδώσουν
την εξουσία στο αντίπαλο στρατόπεδο. Οι Αντιβενιζελικές αγριότητες που ακολούθησαν την καταστολή του κινήματος του 1935 φάνηκαν να
δικαιώνουν εκ των υστέρων το φόβο αυτό. Ιδίως η εκτέλεση των Παπούλα και Κοιμήση, ουσιαστικά άσχετη με το κίνημα και στο βάθος ωμή
εκδίκηση (ή «τιμωρία») για τη στάση τους το 1922.
Στο Μεσοπόλεμο, τέτοια ήταν προπαντός η οξύτατη αντίθεση, το αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στους γηγενείς και τους πρόσφυγες. Είναι
γνωστή η φανατική Βενιζελική τοποθέτηση της συντριπτικής πλειοψηφίας των προσφύγων, που συνήθως αποδιδεται σε συγκυριακούς
ιστορικούς λόγους στο ότι δηλ. ο Κωνσταντινισμός βρέθηκε υπεύθυνος για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Όμως ο Βενιζελισμός των
προσφύγων είχε τις ρίζες του και πριν και πέρα από τις ευθυνες της Καταστροφής. Καθοριστική υπήρξε ιδίως η εχθρότητα των γηγενών και
των Αντιβενιζελικών, που πήρε τις διαστάσεις αληθινού ρατσισμού. Ήδη στα Νοεμβριανά του 1916 ο Αντιβενιζελικός όχλος στράφηκε
ιδιαίτερα εναντίον προσφύγων, από τους οποίους άγνωστος αριθμός οδηγήθηκε κοντά στη «Σωτηρία» και δολοφονήθηκε [Γ. Βεντήρη, Η
Ελλάς του 1910-1920, Αθήναι, εκδ. Πυρσός, 1931, τόμ. 2ος, σ. 272].
Είκοσι χρόνια αργότερα, κατά τα οποία ποτέ δεν έλειψαν αιματηρές συγκρούσεις γηγενών και προσφύγων σε διάφορες περιοχές συνεχιζόταν
το ίδιο αντιπροσφυγικό μένος, στο οποίο αποδίδεται και εμπρησμός σε προσφυγικές παράγκες του Βόλου.
Γ. Μαυρογορδάτου, Οι διαστάσεις του «κομματικού» φαινομένου στην Ελλάδα: παραδείγματα από το μεσοπόλεμο, σσ. 161-162
ΠΗΓΗ 3
Χάρισμα και παραταξιακή συνείδηση λειτουργούν συνήθως ομόρροπα. Η εμφάνιση χαρισματικού ηγέτη, με τις ριζικές επιλογές που απαιτεί
και τον εντελώς ιδιαίτερο φανατισμό που προκαλεί σε οπαδούς κι αντιπάλους, οδηγεί σε μεγαλύτερη αποκρυστάλλωση κι οξύτητα των
παραταξιακών φαινομένων και συγκρούσεων. «Αρχηγός, σωτήρας, σύμβολο της μισής Ελλάδας, Σατανάς για την άλλη μισή» ο Βενιζέλος
ξεσήκωσε πολιτικά πάθη που θα ήταν αδιανόητα χωρίς αυτόν – ή κάποιον άλλον, σαν αυτόν. Αντίρροπα, η παραταξιακή αποκρυστάλλωση
τείνει να μειώσει την απόλυτη ελευθερία της χαρισματικής ηγεσίας. Το σημείο σύγκρουσης φθάνει όταν ο ηγέτης αποφασίσει να πάει αντίθετα
στο παραταξιακό ρεύμα, όπως π.χ. ο Βενιζέλος το 1935, όταν βιάστηκε ν’ αναγνωρίσει το πραξικόπημα της Παλινόρθωσης. Μπορεί και τότε
να επιβάλλεται ο χαρισματικός ηγέτης στην παράταξή του, όχι όμως χωρίς ρήγματα, διαρροές κι ανακατατάξεις.
Χάρισμα και παραταξιακή συνείδηση, χωρίς να καταργούν το σύστημα της πελατείας, παραμερίζουν ή περιορίζουν σημαντικά τη δύναμη του,
τη λειτουργία του και ιδίως την ελαστικότητά του. Βασικά, ο συσχετισμός δυνάμεων ανάμεσα στην εθνική κομματική ηγεσία και τα τοπικά
«κόμματα» ανατρέπεται ριζικά σε όφελος της πρώτης.
Γ. Μαυρογορδάτου, ό.π., σ. 171
Με βάση τις γνώσεις που αποκομίσατε από το σχολικό σας εγχειρίδιο, την εικόνα στη σελίδα 110 του βιβλίου σας και τα
παραθέματα:
α) Να παρουσιάσετε και να σχολιάσετε τις εκδηλώσεις βίας και φανατισμού που δημιούργησαν χάσμα ανάμεσα στις δύο
παρατάξεις κατά την περίοδο του Εθνικού Διχασμού.
β) Να παρουσιάσετε τις συνέπειες τους στην πολιτική ζωή μέχρι το 1935 και να εκθέσετε τις σκέψεις σας γι’ αυτές. (συνδυαστική).

27. ΘΕΜΑ 2
ΠΗΓΗ 1
Η Πηνελόπη Δέλτα, στο προσωπικό της ημερολόγιο,
δίνει στιγμιότυπα από τα γεγονότα της επανάστασης του 1922
Κ’ εκείνο το μεσημέρι μπήκε ο Πλαστήρας στην Αθήνα, μαύρος, σκονισμένος, σκοτεινός, παλιοντυμένος, αδύνατος, άγριος, με σφιγμένα δόντια
και μάτια όπου έβλεπες την απελπισία. Σε κείνους που έκαναν να τον ζητωκραυγάσουν φώναξε θυμωμένος:
«Τι ζητωκραυγάζετε; Επιστρέφομε νικημένοι, κατεστραμμένοι».
Τον είδα που πέρασε τη λεωφόρο Κηφισιάς, μπαρουτοκαπνισμένο, τα μαύρα του φρύδια άσπρα από τη σκόνη, το πρόσωπό του αδύνατο, σα
ρέγγα καπνισμένη, αγέλαστο, αυστηρό. Πλάγι μου μια μητέρα γύρευε ν’ αναγνωρίσει το γιο της μέσα στους κουρελιασμένους στρατιώτες και
αξιωματικούς που περνούσαν.
Δεν έριξαν μπόμπες στο Τατόι. Απεναντίας έδωσαν του Κωνσταντίνου, που παζάρευε χρηματικές αποζημιώσεις, 10.000 λίρες κ’ έφυγε με όλο
το σόι των Glucksburg.
Όταν, μερικοί, προσήψαν του Πλαστήρα την άκαιρη γενναιοδωρία του, αποκρίθηκε:
«Δεν ήλθα να εκδικηθώ, αλλά για να σώσω την Ελλάδα. Δεν είμαι πολιτικός, είμαι μονάχα στρατιώτης. Και όταν κουβαλήθηκαν όλοι οι ξένοι
πρέσβεις στο καράβι μου, να μου πουν πως δε θα επιτρέψουν να κακοποιήσω συγγενή των δικών τους βασιλιάδων, δεν τόλμησα να το βάλω
με όλες τις Δυνάμεις! Κοίταζα μονάχα την Ελλάδα, και πως να εμποδίσομε τον Κεμάλ να μπει στη Θεσσαλονίκη»...
Το πως συνέλαβαν, δίκασαν και καταδίκασαν και εξετέλεσαν τους έξι υπευθύ-νους, το πως έδιωξαν Κωνσταντίνο, Σοφία και όλο το σόι των
Glucksburg ανήκει στην ιστορία. Πονόψυχος σαν όλα τ’ αληθινά παλικάρια, ο Πλαστήρας δεν ήθελε τουφεκισμούς. Μα σηκώθηκε ο στρατός: ή
θα εκτελούσαν τους υπευθύνους, ή θάσφαζε αυτός χιλιάδες. Και ο στρατός δεν ανασυντάσσουνταν αν δεν τουφεκίζονταν ο υπεύθυνος
στρατάρχης. Κ’ έτσι τουφεκίστηκε ο δυστυχής μισοτρελλός Χατζανέστης, κ’ έτσι ανασυγκροτήθηκε κι’ έγινε ο λαμπρός στρατός του Έβρου,
που επέτρεψε του συντριμμένου από την καταστροφή του έργου του Βενιζέλου, να σώσει όσα έσωσε, στη συνθήκη της Λωζάνης.
Π. Δέλτα, Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος..., σ. 129-130
ΠΗΓΗ 2
Ο Θεόδωρος Πάγκαλος, με τελεσίγραφο, αναγγέλλει στον Πρόεδρο
της Δημοκρατίας Παύλο Κουντουριώτη την κατάργηση της κυβέρνησης
Τη 25 Ιουνίου 1925
Κύριε Πρόεδρε,
Ο στρατός και ο στόλος εξηγέρθησαν δια λόγους τους οποίους γνωρίζετε ασφαλώς και υμείς, όπως και σύμπας ο ελληνικός λαός. Η
κυβέρνησις αποτυχούσα εσωτερικώς τε και εξωτερικώς δεν αντιπροσώπευε πλέον την κοινήν γνώμην. Την δυσαρμονίαν ταύτην δεν
διεσκέδασεν ατυχώς η εθνοσυνέλευσις.
Η κυβέρνησις, απολέσασα την εμπιστοσύνην ολοκλήρου του στρατού και του στόλου, κρατεί μέχρι της στιγμής, δι ολίγων αφωσιωμένων αυτή
αξιωματικών, υπό τας διαταγάς της τμήματα της φρουράς Αθηνών.
Θεωρών μέγιστον έγκλημα την χύσιν και ρανίδος, έστω, διττώς αδελφικού δημοκρατικού αίματος, καθιστώ υπεύθυνον επί τούτου ολόκληρον
την κυβέρ-νησιν και τους ενισχύοντας αυτήν εις την ματαίαν αντίστασιν και παρακαλώ όπως μέχρι τη 4 μ.μ. προκαλέσητε την παραίτησιν της
κυβερνήσεως και την διαρρύθμισιν της καταστάσεως συμφώνως προς την έκδηλον θέλησιν της μεγίστης πλειοψηφίας του λαού, στρατού και
του στόλου.
Αρχηγός Θ. Πάγκαλος
Ηλ. Μπρεδήμα, Η πρώτη Δημοκρατία, σ. 408 (1960)

28. ΠΗΓΗ 3
Ο Γεώργιος Καφαντάρης, σε δηλώσεις του στις εφημερίδες, στηλιτεύει τη δικτατορία του Παγκάλου.
Όσοι επίστευαν μέχρι τώρα ότι αρμόζει περισσότερον εις την Ελλάδα αντί του κοινοβουλευτισμού εν σύστημα ισχυρότερον, είναι εις θέσιν
σήμερον να κρίνουν ποία διαφορά υπάρχει μεταξύ μιας κοινοβουλευτικής Κυβερνήσεως και μιας ορδής (8 Δεκεμβρίου 1925).
Μια δικτατορία όσον και εάν μοιραίως καταλήγει επί ζημία του λαού, δύναται να παρουσιάση, όταν καθοδηγήται από μια ειλικρινή πλάνην,
από μίαν γενναίαν πνοήν, από μιαν ισχυράν διάνοιαν και θέλησιν, παρηγόρους εκλάψεις. Εις ημάς η πεντάμηνος δικταρία κατώρθωσε να
εμπνεύση την κοινήν αηδίαν. Τούτο κατ’ ανάγκην συμβαίνει όταν οι κόθορνοι προχειρίζονται σε δικτάτορες (11 Δεκεμβρίου 1925).
Δ. Αγραφιώτη, Γεώργιος Καφαντάρης, σ. 138 (1983)
ΠΗΓΗ 4
Οι ξένοι γελοιογράφοι εμπνέονται από τα συχνά στρατιωτικά κινήματα στην Ελλάδα. Ο γελοιογράφος του World (Kόσμος) σατιρίζει τη
δικτατορία του Πάγκαλου.
ΕΙΚΟΝΑ
Θ. Βερέμη, Οικονομία και Δικτατορία, 1982
Μετά την ήττα στη μικρασιατική εκστρατεία έγινε πιο
συχνό το φαινόμενο επέμβασης στρατιωτικών
(πραξικοπήματα) στην πολιτική ζωή της χώρας.
Λαμβάνοντας υπόψη σας το κείμενο, το παράθεμα
αριθμ. 23 του σχολικού σας εγχειριδίου και το
περιεχόμενο των πηγών:
α) Να αναφέρετε τέτοιες περιπτώσεις μέχρι το 1935.
β) Να παρουσιάσετε τις διεκδικήσεις τους και
γ) Να σχολιάσετε τη στάση των κομμάτων απέναντι στα
στρατιωτικά κινήματα.

29. ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ.
ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Προτού όμως έλθουμε στην εξέταση των πεπραγμένων της κυβερνήσεως Βενιζέλου, ας στρέψουμε την προσοχή μας σε
ορισμένες αξιοσημείωτες ιδεολογικές και υλικές μεταβολές που παρατηρούνται στην Ελλάδα μετά τη μικρασιατική καταστροφή
ως την εποχή αυτή. Τα αστικά πολιτικά κόμματα εξακολουθούν να παρουσιάζουν πολλές, τις ίδιες παλιές αδυναμίες και η
εσωτερική τους οργάνωση είναι ανύπαρκτη. Τα μέλη τους δεν συνδέονται με πραγματικούς κοινούς ιδεολογικούς δεσμούς
ούτε έχουν ένα πρόγραμμα ενέργειας βασισμένο σε μια σοβαρή μελέτη της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας. Τα
ονόματα των κομμάτων δεν είναι παρά απλές ετικέτες, σχεδόν διακοσμητικές· αναπτύσσουν τη δραστηριότητά τους προ
πάντων στον κλειστό χώρο της πολιτικής, και ευκαιριακά μόνο απασχολούνται με τα κοινωνικά προβλήματα, όταν αυτά έχουν
γίνει πια καυτά. Οι πολιτευόμενοι έχουν μόνο τη δυνατή φιλοδοξία να διευθύνουν τα κοινά της χώρας και οι αντίπαλοι αρχηγοί
κομμάτων δεν διστάζουν, κάποτε, για να κερδίσουν τις ψήφους, να υπερθεματίζουν σε δημαγωγική πλειοδοσία. Κάθε κόμμα
χρωματίζεται περισσότερο από την προσωπικότητα και πολύ λίγο από τις αρχές του. Κάθε αρχηγός περιβάλλεται συνήθως
από μια καμαρίλα πολιτευομένων, που αποτελούν μια κλειστή ομάδα και οι οποίοι εμποδίζουν την ανάδειξη νέων στελεχών.
Τελικά μεταβάλλονται σε επαγγελματίες πολιτικούς. Αισθητή μεταξύ αυτών είναι η παρουσία κυρίως νομικών, η
«δικηγοροκρατία» και η απουσία αντιπροσώπων των μικροεισοδηματιών, αγροτών, εργατών, μισθωτών και μικροιδιοκτητών.
Πολλοί πολιτευόμενοι φιλοδοξούν να είναι οι εκλεκτοί, οι οποίοι θα διαχειριστούν τις τύχες του λαού, αλλά δεν διαθέτουν τον
χρόνο τους να εγκύψουν στις ανάγκες του, στις ανησυχίες του, στα προβλήματά του, να τα διερευνήσουν και να δώσουν τις
αρμόζουσες λύσεις. Τον λαό τον θυμούνται και τον επισκέπτονται στην περιφέρειά του μόνον όταν είναι παραμονές εκλογών
και έχουν την ανάγκη της ψήφου του. Πραγματική επαφή εκλεξίμων και εκλογέων δεν υπάρχει. Έτσι ο βουλευτής δεν
ασχολείται σοβαρά με τα γενικά προβλήματα της εκλογικής του περιφέρειας και του έθνους, αλλά με τις ποικίλες ατομικές
υποθέσεις των ψηφοφόρων του. Η συναλλαγή είναι το θανάσιμο μικρόβιο που μολύνει την πολιτική ζωή του τόπου και γενικά
δηλητηριάζει τον κρατικό οργανισμό και διαφθείρει την υπαλληλική τάξη. Η κατάσταση αυτή απογοητεύει τους σοβαρούς και
τίμιους ανθρώπους που θέλουν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στο έθνος. Ο Αλεξ. Παπαναστασίου κατά τη διάρκεια της
δικής του στη Λαμία για το «Δημοκρατικό μανιφέστο», που είχε δημοσιεύσει στις 12 Φεβρουαρίου 1922 κατά της πολιτικής
πορείας του Δημ. Γούναρη, σε συνέντευξή του προς το περιοδικό «Δελτίον των Φιλελευθέρων» της Νέας Υόρκης δήλωνε: «η
κακή τροπή των δημοσίων πραγμάτων στον τόπο μας οφείλεται στην έλλειψη διαπαιδαγωγήσεως του λαού, στην κακή
οργάνωση των κομμάτων, η οποία εμποδίζει την επικράτηση των γενικωτέρων συμφερόντων, και στην ανεπαρκή ανάδειξη του
δημοκρατικού πνεύματος».

30. Οι απόστρατοι στρατιωτικοί αποτελούν μια άλλη ομάδα στη νεοελληνική κοινωνία, μια χωριστή ομάδα που μεγαλώνει με το
πέρασμα του χρόνου. Πολλοί τοποθετούνται σε διάφορες δημόσιες θέσεις ή σε τράπεζες από το κόμμα που βρίσκεται στην αρχή.
Η διείσδυση των στρατιωτικών στο διοικητικό προσωπικό και στο σώμα των κρατικών υπαλλήλων γίνεται ολοένα και πιο συχνή
μετά την αποτυχία των διαφόρων επαναστατικών κινημάτων και την αποπομπή των αξιωματικών που ιδεολογικά ανήκουν στη
νικημένη μερίδα. Έτσι νομικοί και αξιωματικοί δεσπόζουν στην πολιτική ζωή της χώρας.
Η αντιμετώπιση των εσωτερικών προβλημάτων της χώρας γίνεται με ελαττωματικό διοικητικό μηχανισμό, επηρεασμένο από τις
επιδράσεις των πολιτικών κομμάτων, γιατί οι διορισμοί των περισσοτέρων υπαλλήλων γίνονται από τα κόμματα μετά την άνοδό
τους στην αρχή. Τότε μάλιστα ο κάθε δυνατός πολιτικός φροντίζει να βάλει όσο περισσότερους μπορεί από τους οπαδούς του σε
μικρές ή μεγάλες θέσεις. Ο αδιάβλητος διαγωνισμός ως μέσον επιλογής δεν συνηθίζεται.
Πολλοί από τους υπαλλήλους δεν έχουν ούτε τα κατάλληλα προσόντα ούτε και συνείδηση των υποχρεώσεών τους απέναντι
στον κοινό πολίτη. Η διεκπεραίωση των ζητημάτων, ιδίως στην πρωτεύουσα, που είναι μια αυτονόητη φυσική λειτουργία της
κρατικής μηχανής, γίνεται με βραδύ ρυθμό ή καθυστερεί. Πρέπει να ενδιαφερθεί ο ίδιος ο πολίτης για την τύχη ενός ζητήματός
του και να το παρακολουθήσει από γραφείο σε γραφείό ή -για να είναι πιο ασφαλής- να βάλει τους βουλευτές ή κομματάρχες της
περιφέρειάς του να φροντίσουν για την επίλυσή του. Και οι υπάλληλοι εξυπηρετούν τους πολιτικούς είτε από φόβο είτε και από
κολακεία, για να βελτιώσουν τη θέση τους ή να πετύχουν μια μετάθεση σε καλύτερη θέση. Η βουλευτοκρατία είναι το πιο
χαρακτηριστικό φαινόμενο της πολιτικής ζωής. Η κατάσταση αυτή δεν απαλλάσσει από τις ευθύνες του και τον ίδιο τον λαό, ο
οποίος δεν ζυγίζει ενσυνείδητα το βάρος της ψήφου του, όταν πρόκειται να εκλέξει και να στείλει στο κοινοβούλιο τους άξιους για
το έθνος αντιπροσώπους του.
Απ. Βακαλόπουλου, ό.π., σσ. 378-380
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ
ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ
Η μικρασιατική καταστροφή έφερε ένα τρομερό κλονισμό, ιδίως στην πολιτική ζωή της χώρας, του οποίου οι κραδασμοί θα
εξακολουθήσουν να είναι αισθητοί για πολλά χρόνια. Το τραγικό όμως τέλος μιας εκστρατείας, που έφερε στο χείλος του
γκρεμού ολόκληρο το έθνος, δεν προκάλεσε καμιά ανανέωση στα παλιά πολιτικά κόμματα ούτε ως προς τη συγκρότησή τους,
ούτε ως προς τις αντιλήψεις τους, ούτε ως προς τις συνήθειές τους.
Ό,τι χαρακτηρίζει την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας μετά την καταστροφή του 1922 και την ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών
και ελληνοβουλγαρικών πληθυσμών είναι η εγκατάλειψη της Μεγάλης Ιδέας και η αλλαγή της στάσης της απέναντι της
Τουρκίας. Λίγα μάλιστα χρόνια αργότερα, στα 1930, όπως θα ιδούμε, ο Βενιζέλος αντιμετωπίζοντας με ρεαλισμό τη νέα
πραγματικότητα, έχει το θάρρος ν’ αψηφήσει τις πικρές αναμνήσεις του παρελθόντος και να κλείσει με την Τουρκία σύμφωνο
φιλίας. Η μόνη επιθυμία των ελληνικών κυβερνήσεων είναι να διατηρήσουν τα κεκτημένα· η πολιτική της δηλαδή είναι σαφώς
αμυντική. Η προσοχή τους κυρίως στρέφεται προς τα βόρεια σύνορα.
Μολαταύτα οι ελληνικές κυβερνήσεις, θεωρώντας ότι τα πλαίσια της Κοινωνίας των Εθνών τους εξασφαλίζουν απερίσπαστη και
ειρηνική διαβίωση, παραμελούν τον εκσυγχρονισμό των στρατιωτικών όπλων και την κατασκευή σοβαρών οχυρωματικών
έργων. Άλλωστε έχουν ν’ ασχοληθούν με μεγάλα και σοβαρά εσωτερικά προβλήματα και ιδίως με το περιλάλητο και μεγαλύτερο
προσφυγικό ζήτημα που αντιμετώπισε ποτέ σύγχρονο κράτος.
Απ. Βακαλόπουλου, ό.π., σσ. 380-381

31. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
1. Οι συνέπειες της
Μικρασιατικής
καταστροφής
Δεκαετία 1910-20 Εθνικός Διχασμός
Αύγουστος 1922 Μικρασιατική καταστροφή
1844-1922 Μεγάλη Ιδέα
Σεπτέμβριος 1922 Κίνημα Πλαστήρα, Γονατά, Φωκά
Νοέμβριος 1922 Δίκη και Καταδίκη των Έξι
4 Αυγούστου 1936 Επιβολή δικτατορίας από Ιω. Μεταξά
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Γιατί η Μικρασιατική καταστροφή επέφερε κρίση ταυτότητας στην Ελλάδα; Ποιος υπήρξε ο
πολιτικός προσανατολισμός της πλειονότητας των προσφύγων;
2. Να αναφερθείτε στις ιδεολογικές και οικονομικές συνέπειες της Μικρασιατικής καταστροφής.
3. Να προσδιορίσετε τα αίτια του κρίσης του κοινοβουλευτισμού. Ποια στοιχεία καθόρισαν τη
φυσιογνωσία της πολιτικής ζωής στην Ελλάδα του μεσοπολέμου;
4. Ποιος λόγος εξωθεί τους αξιωματικούς να αξιώσουν τον πρώτο λόγο σε θέματα εσωτερικής
πολιτικής;
5. Με ποιους τρόπους εκδηλώθηκε η επέμβαση των στρατιωτικών στην πολιτική ζωή μετά τη
Μικρασιατική καταστροφή;
6. Ποιες είναι οι ευθύνες των πολιτικών κομμάτων για την κατάρρευση του κοινοβουλευτικού
συστήματος;
7. Να αναφέρετε τους λόγους για τους οποίους οι ηγεσίες των κομμάτων συχνά ευνοούσαν την
καταστρατήγηση του συντάγματος και την ενίσχυση των μηχανισμών καταστολής.

32. 2. Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα και
έξω από την Ελλάδα και η «Μεγάλη
Ιδέα»
2.Ταπρώταβήματατου
εργατικού
κινήματος
3. Οι οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο
1910-1922
3. Τα πρώτα ελληνικά
κόμματα β. Το γαλλικό
κόμμα
β. Από τη συνθήκη
των Σεβρών έως την
ήττα στη Μ. Ασία
1. Οι συνέπειες της
Μικρασιατικής
καταστροφής
σ.σ. 15/16 σ. 46 σ. 48 σ. 65 σ. 96 σ.99
Στο μεταξύ η πρόοδος του
εκτός των εθνικών συνόρων
ελληνισμού ταλάνιζε το μικρό
βασίλειο. Ενίσχυε την ιδέα ότι
το υπάρχον κράτος δεν ήταν
παρά μία ημιτελής
κατασκευή, τα θεμέλια απλώς
για κάτι μεγαλύτερο. Η
≪Μεγάλη Ιδέα≫ που
εκπορεύθηκε απ’ αυτήν την
αντίληψη, δημιουργούσε
προσδοκίες για ολοκλήρωση
του εθνικού οράματος, που
προϋπέθετε σημαντική
διεύρυνση των συνόρων. Η
έντονη παρουσία της εθνικής
αυτής ιδεολογίας είχε
επιπτώσεις στον πολιτικό και
οικονομικό χώρο, ιδιαίτερα σε
εποχές που τα προβλήματα
έμοιαζαν με ανοικτές πληγές,
στην περίπτωση της Κρήτης
ή, αργότερα, της Μακεδονίας.
Οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν
είχαν στραμμένο το
ενδιαφέρον τους, μέσα σ’
αυτές τις συνθήκες,
αποκλειστικά στα εσωτερικά
ζητήματα, στην οικονομική
ανόρθωση και τη γεφύρωση
του χάσματος με τη Δύση.
Όλα αυτά συνυφαίνονταν με
το εθνικό όραμα,
μεγαλώνοντας το κόστος των
προσπαθειών και
καθιστώντας συχνά τις
οικονομικές πρωτοβουλίες
έρμαια των εθνικών κρίσεων.
Στον
ιδεολογικό
τομέα η
επικράτηση
της
Μεγάλης
Ιδέας
εμπόδιζε την
ανάπτυξη
και διάδοση
ιδεολογιών
με
κοινωνικό
και ταξικό
περιεχόμενο
.
Ο Βενιζέλος δεν ήταν μόνος στη
διαδικασία διαμόρφωσης και
υλοποίησης των νέων επιλογών.
Συσπείρωσε γύρω του μια δραστήρια
αστική τάξη που εξακολουθούσε
ακόμα να πλουτίζει σε όλη τη λεκάνη
της ανατολικής Μεσογείου και που
φιλοδοξούσε να κυριαρχήσει και
πολιτικά στο χώρο όπου άπλωνε τις
οικονομικές της δραστηριότητες.
Κατά την περίοδο αυτή, υπήρχε
ακόμα ισχυρή ελληνική οικονομική
παρουσία στα λιμάνια της Νότιας
Ρωσίας, στη λεκάνη του Δούναβη και
το εσωτερικό της Ρουμανίας, στον
Πόντο και τα μικρασιατικά παράλια,
στην Κωνσταντινούπολη και τη
Σμύρνη, τη Θεσσαλονίκη, την Αίγυπτο,
το Σουδάν, την Αλεξάνδρεια. Όλος
αυτός ο πλούτος μπορούσε να
διασφαλιστεί
μόνο μέσα από τη δημιουργία ενός
ισχυρού εθνικού κέντρου, μιας
περιφερειακής δύναμης ικανής να
παρεμβαίνει και να προστατεύει τα
συμφέροντα των πολιτών της.
Επρόκειτο για ένα αίτημα αρκετά
κρίσιμο, σε μια εποχή κατά την οποία
πολλά εθνικιστικά κινήματα έκαναν
αισθητή την παρουσία τους. Για τους
λόγους αυτούς η Μεγάλη Ιδέα και οι
προϋποθέσεις της –ο εκσυγχρονισμός
του κράτους– αποτέλεσαν ισχυρά
ιδεολογικά, πολιτικά και οικονομικά
ερείσματα για τη διεκδίκηση της
Μεγάλης Ελλάδας με πιθανότητες
επιτυχίας.
Σε αντίθεση με το
αγγλικό, στο γαλλικό
κόμμα ήταν ευρέως
διαδεδομένη η άποψη
για απελευθέρωση του
αλύτρωτου ελληνισμού
με πολεμικές ενέργειες,
το συντομότερο
δυνατόν. Το 1844 ο
Κωλέττης διατύπωσε
με σαφήνεια στην
Εθνοσυνέλευση τη
≪Μεγάλη Ιδέα≫: Το
βασίλειο αποτελούσε
μόνο ένα μικρό φτωχό
μέρος της Ελλάδας. Το
σημαντικότερο
βρισκόταν υπό
οθωμανική κατοχή και
θα έπρεπε όλες οι
δυνάμεις του έθνους να
διατεθούν για την
απελευθέρωση αυτού
του τμήματος.
Η Συνθήκη των
Σεβρών (10
Αυγούστου
1920)
αποτέλεσε τη
μεγαλύτερη
διπλωματική
επιτυχία της
Ελλάδας και
δικαίωσε την
τολμηρή
πολιτική του
Βενιζέλου. Η
μικρή Ελλάδα
των παραμονών
των Βαλκανικών
πολέμων γίνεται
με την
υπογραφή της
Συνθήκης ≪η
Ελλάδα των δύο
Ηπείρων και των
πέντε
Θαλασσών≫.
Το όραμα της
Μεγάλης Ιδέας
φαίνεται να
γίνεται απτή
πραγματικότητα.
Με τη Μικρασιατική
καταστροφή (1922)
χάθηκαν οι
ανεπτυγμένες
οικονομικά και
πολιτιστικά περιοχές
της Μικράς Ασίας και
της Ανατολικής
Θράκης. Αυτό
αποτέλεσε και την
τελευταία πράξη της
Μεγάλης Ιδέας.
Κανένα κόμμα
δεν προέβαλλε πλέον
την επιλογή της
εδαφικής επέκτασης
και του πολέμου.
Αυτή η μεγάλη
αλλαγή προκάλεσε
κρίση ταυτότητας
στην Ελλάδα,
δεδομένου
ότι η Μεγάλη Ιδέα
αποτέλεσε για έναν
σχεδόν αιώνα το
θεμέλιο, στο οποίο
πολλοί άνθρωποι
βάσιζαν το λόγο
ύπαρξης του κράτους.
Η πλειονότητα των
προσφύγων τάχθηκε
στο πλευρό των
Φιλελευθέρων,
πιστεύοντας ότι οι
Αντιβενιζελικοί ήταν
υπεύθυνοι για την
καταστροφή.
ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ

33. Το Μάρτιο του 1922 τα
δημοσιονομικά δεδομένα
έφτασαν σε πλήρες αδιέξοδο,
το οποίο αντιμετωπίστηκε με
έναν απρόσμενο τρόπο.
Λίγους μήνες πριν από την
κατάρρευση του Ελληνικού
Μετώπου στη Μικρά
Ασία, η Κυβέρνηση προέβη σε
ένα πρωτότυπο εσωτερικό
αναγκαστικό δάνειο,
με διχοτόμηση του
χαρτονομίσματος. Το
αριστερό τμήμα
εξακολουθούσε να
κυκλοφορεί στο 50% της
αναγραφόμενης αξίας, ενώ το
δεξιό ανταλλάχθηκε με
ομολογίες του Δημοσίου. Η
επιχείρηση στέφθηκε από
επιτυχία, το κράτος απέκτησε
1.200.000.000 δραχμές και
το πείραμα επαναλήφθηκε το
1926. Φυσικά, ο
νομισματικός αυτός ελιγμός
δεν στάθηκε ικανός να
προλάβει τη ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗκαι τις
βαρύτατες συνέπειές της.
σ.σ. 50-51
Η καταστροφή του 1922
μετέβαλε τα δεδομένα της
ελληνικής κοινωνίας. Η
κεντρική παράμετρος, στο
τέλος των πολύχρονων
πολεμικών αναμετρήσεων,
ήταν η άφιξη και η
αποκατάσταση του πολύ
σημαντικού ρεύματος
προσφύγων. Υπολογίζεται
ότι, μετά τη ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ, έφτασαν στο
ελληνικό κράτος 1.230.000
Έλληνες χριστιανοί και
45.000 Αρμένιοι πρόσφυγες.
Στη θέση τους, 610.000
μουσουλμάνοι που
κατοικούσαν στην Ελλάδα
έφυγαν για την Τουρκία.
Είναι αυτονόητο ότι το
ανθρώπινο αυτό κύμα
ανέτρεψε όλες τις ισορροπίες
και τα δεδομένα της
ελληνικής οικονομίας και
κοινωνίας. Εκατό χρόνια μετά
την Επανάσταση του 1821,
το ελληνικό κράτος
υποχρεώθηκε σε μία νέα
αρχή.
σ. 51
Με τη ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ(1922)
χάθηκαν οι ανεπτυγμένες
οικονομικά και πολιτιστικά
περιοχές της Μικράς Ασίας
και της Ανατολικής Θράκης.
Αυτό αποτέλεσε και την
τελευταία πράξη της Μεγάλης
Ιδέας. Κανένα κόμμα δεν
προέβαλλε πλέον την επιλογή
της εδαφικής επέκτασης και
του πολέμου. Αυτή η μεγάλη
αλλαγή προκάλεσε κρίση
ταυτότητας στην Ελλάδα,
δεδομένου ότι η Μεγάλη
Ιδέα αποτέλεσε για έναν
σχεδόν αιώνα το θεμέλιο, στο
οποίο πολλοί άνθρωποι
βάσιζαν το λόγο ύπαρξης του
κράτους. Η πλειονότητα των
προσφύγων τάχθηκε στο
πλευρό των Φιλελευθέρων,
πιστεύοντας ότι
οι Αντιβενιζελικοί ήταν
υπεύθυνοι για την
καταστροφή.
σ. 99
Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗεπηρέασε
σημαντικά την πορεία του
ελληνικού έθνους στη
σύγχρονη εποχή. Ορισμένοι
την παραλλήλισαν με την
πτώση της
Κωνσταντινούπολης το 1453,
ενώ άλλοι θεώρησαν το 1922
ως αφετηρία της νέας
Ελλάδας. Το προσφυγικό
ζήτημα, ως συνέπεια της
Μικρασιατικής καταστροφής,
αποτέλεσε για την Ελλάδα
ένα οικονομικό, κοινωνικό,
πολιτικό και πολιτιστικό
ζήτημα μεγάλης
σπουδαιότητας, με
επιπτώσεις σε όλους τους
τομείς της ζωής του
νεοελληνικού έθνους.
σ.166
ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

34. β) οριζόταν η ΕΚΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ, σύμφωνα με την οποία οι εκλογείς μπορούσαν να δώσουν
θετική ψήφο σε όσους υποψηφίους ήθελαν, συμπληρώνοντας ψηφοδέλτια, ακόμη και
διαφορετικών Συνδυασμών. σ. 72
Κατοχυρώθηκαν μεταξύ άλλων η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η άμεση, μυστική και καθολική (για
τον ανδρικό πληθυσμό) ψήφος με σφαιρίδια. σ. 78
Σφαιρίδιο: Μικρή σφαίρα από μολύβι, που χρησιμοποιούσαν οι ψηφοφόροι αντί για ψηφοδέλτιο. Για τελευταία
φορά σφαιρίδια χρησιμοποιήθηκαν στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920. Οι εκφράσεις «έφαγε μαύρο» και «το
έριξα δαγκωτό» σχετίζονται με τη χρήση των σφαιριδίων κατά τη διαδικασία της ψηφοφορίας. σ. 272
Το 1918 ιδρύθηκε το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (Σ.Ε.Κ.Ε.) από συνέδριο
σοσιαλιστών. Βασικές θέσεις του προγράμματος του ήταν δημοκρατία, παροχή εκλογικού
δικαιώματος στις γυναίκες, αναλογικό εκλογικό σύστημα, εθνικοποίηση των μεγάλων
πλουτοπαραγωγικών πηγών. σ. 97
Δημοκρατική Ένωσις, υπό τον Αλ. Παπαναστασίου. Υποστήριζε την αβασίλευτη δημοκρατία, τη
θέσπιση δεύτερης Βουλής στην οποία θα εκπροσωπούνταν οι κοινωνικές ομάδες, αναλογικό
εκλογικό σύστημα, ισότητα ευκαιριών για τα δύο φύλα, αποκέντρωση, τοπική αυτοδιοίκηση και
διοικητική δικαιοσύνη. Αντλούσε τους εκλογείς του από τα μεσαία και ανώτερα στρώματα. σ. 103
Επίσης, τα κυβερνητικά κόμματα είχαν την τάση να προσαρμόζουν τον εκλογικό νόμο στις ανάγκες
τους, ώστε να βγαίνουν ενισχυμένα από τις εκλογές και να αποδυναμώνουν εκλογικά τους
αντιπάλους. Άλλαζαν το μέγεθος εκλογικών περιφερειών και χρησιμοποιούσαν πλειοψηφικό ή
αναλογικό εκλογικό σύστημα, κατά τις ανάγκες τους. σ. 104
ΕΚΛΟΓΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ/ΣΥΣΤΗΜΑ/ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ

35. ΛΙΓΗ ΑΚΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

36. ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ: ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ (Μάης 1919-Νοέμβρης 1920)

37. ▲ 20 Μάϊου 1919, Σμύρνη, πανόραμα μετά την αποβίβαση του Ελληνικού στρατού.
Πηγή: http://apogonoimikrasiaton.blogspot.gr

38. ➢ΠΟΙΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΥΠΗΡΧΑΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΒΙΒΑΣΗ ΣΤΡΑΤΟΥ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ;

39. Ο ελληνικός στρατός
κατέλαβε αρχικά τα εδάφη με
εντολή από την Αντάντ
(Συνθήκη Σεβρών).
Αργότερα ο Βενιζέλος έλαβε
άδεια από τους συμμάχους
να επεκτείνει την ζώνη
ελληνικής κατοχής
Έτσι, ο στρατός κατέλαβε την
Αν. Θράκη (1920) και
προέλασε το καλοκαίρι του
1920 σε βάθος 100-150 χλμ.
ανατολικά της ζώνης της
Σμύρνης

40.  Λαϊκή εικόνα που απεικονίζει τα
εδαφικά οφέλη του ελληνικού
κράτους από τις Συνθήκες Νεϊγύ και
Σεβρών το 1920 (Αθήνα, Γεννάδειος
Βιβλιοθήκη).
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους,
τ.ΙΕ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα
1978, σ.139.
http://www.greek-
language.gr/digitalResources/litera
ture/education/greek_history/inde
x.html?subpoint=13#prettyPhoto[im
age]/3/

41. Λίγες μέρες μετά την υπογραφή της
συνθήκης των Σεβρών στο Παρίσι, ο
Βενιζέλος δέχθηκε δολοφονική
επίθεση από Έλληνες
φιλοβασιλικούς.
Λίγο αργότερα, δολοφονήθηκε στην
Αθήνα από βενιζελικούς ο Ίων
Δραγούμης, γνωστός
αντιβενιζελικός.

42. Απόπειρα Δολοφονίας Βενιζέλουστη Λυών της Γαλλίας, μετά την
υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών.
▲ Maison de la Santé: ο Ελευθέριος
Βενιζέλος μετά την δολοφονική απόπειρα
εναντίον του στο Gare de Lyon.

43. ▲ Στη Maison de la Santé, όπου νοσηλεύτηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος μετά την
δολοφονική απόπειρα εναντίον του στο Gare de Lyon. Ένας στρατιωτικός κρατά το
ματωμένο πουκάμισο του Ελευθερίου Βενιζέλου.

44.  Η είδηση στην Αθήνα
προκαλεί πογκρόμ Διώξεων
των Αντιβενιζελικών =
ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ
ΙΩΝΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗ

45. ▲ 14 Σεπτεμβρίου 1920. Εορτασμός στο Παναθηναϊκό Στάδιο, τα επινίκια για τη
Συνθήκη των Σεβρών. Διακρίνεται ο Ελευθέριος Βενιζέλος στην πρώτη σειρά.

46. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ –
ΤΟ ΤΥΧΑΙΟ ΣΤΗΝ
ΙΣΤΟΡΙΑ
Ανέβηκε στο θρόνο στις 11 Ιουνίου 1917, ύστερα από την απομάκρυνση του
πατέρα του και του Διαδόχου, πρίγκιπα Γεωργίου, από τις δυνάμεις της
Αντάντ που είχαν καταλάβει τον Πειραιά και τον ισθμό της Κορίνθου και είχαν
επιβάλει ναυτικό αποκλεισμό στην Αθήνα, η οποία έζησε ημέρες πείνας, ενώ
υπέστη και βομβαρδισμό. Η ανάληψη του Θρόνου ήταν συνταγματικό
πραξικόπημα ουσιαστικά, και για το λόγο αυτό ο Κωνσταντίνος δεν αποδέχθηκε
ποτέ τον Αλέξανδρο ως βασιλέα, και στον τάφο του στο Τατόι αναγράφεται ως
"Αλέξανδρος, βασιλόπαις της Ελλάδος, βασίλεψε αντί του πατρός αυτού". Αρχικά
ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε εκφράσει την προτίμηση του προς τον νεότερο γιο
του Κωνσταντίνου, τον ανήλικο τότε Παύλο και τον ορισμό Αντιβασιλέα. Όμως
οι Μεγάλες Δυνάμεις επέτρεψαν στον Κωνσταντίνο να επιλέξει ο ίδιος το διάδοχό
του. Αν και ορκίστηκε Βασιλιάς, ο Αλέξανδρος ανάλαβε τα καθήκοντά του με την
πεποίθηση ότι εκτελούσε χρέη τοποτηρητή του θρόνου και ότι η προσωρινή
ηγεμονία του θα έληγε με το τέλος του πολέμου και την επιστροφή του πατέρα
του, καθώς ο Κωνσταντίνος δεν υπέβαλε επίσημα την παραίτησή του όταν
αποχώρησε από την Ελλάδα.
Πέθανε ξαφνικά, στις 12 Οκτωβρίου / (25 Οκτωβρίου με το νέο ημερολόγιο) 1920 από σηψαιμία,
κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Ο θάνατός του αποδόθηκε σε δάγκωμα από έναν από τους δύο
πιθήκους που είχε για κατοικίδια, στο βασιλικό κτήμα Τατοΐου. Η διατύπωση του τελευταίου
ιατρικού δελτίου ήταν πολύ άκομψη, μοναδική στη νεότερη ελληνική ιστορία: Μετά βραχείαν αγωνία,
καθ΄ ην η Αυτού Μεγαλειότης κατελήφθη υπό σπασμωδικών κινήσεων του προσώπου, εξέπνευσε
περί 4ην και 12 λεπτά μετά μεσημβρίαν. Προς τιμήν του η πόλη Δεδέαγατς της Θράκης,
μετονομάστηκε το 1920 σε Αλεξανδρούπολη. http://el.wikipedia.org/wiki

47. ► Γελοιογραφία της εποχής σχετικά
με την εκλογική αναμέτρηση του
1920: Ο ψηφοφόρος εικονίζεται να
πρέπει να επιλέξει μεταξύ Ελ.
Βενιζέλου και Δ. Γούναρη, υπό το
βλέμμα του πολέμου.

48. Κόμματα Αρχηγοί Ψήφοι Έδρες
Αριθμός % +− % Αριθμός +−
1 Ηνωμένη
Αντιπολίτευσις
Δημήτριος
Γούναρης
368,678 49,36 260
2
Κόμμα
Φιλελευθέρων
Ελευθέριος
Βενιζέλος
375,803 50,31 110
3
Ανεξάρτητοι
υποψήφιοι
- 2,465 0,33 0
100,00 370
Ψηφίσαντες 746,946
▲ ΕΚΛΟΓΕΣ: ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1920 http://el.wikipedia.org/wiki
Ποια παράταξη κέρδισε τις περισσότερες ψήφους/ το μεγαλύτερο
ποσοστό; Ποιος τελικά κέρδισε τις εκλογές; Γιατί;

49. ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ: ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ (Νοέμβρης 1920- Σεπτέμβρης 1922)

50.  Εκδηλώσεις πανηγυρισμού από την πλευρά των
βασιλοφρόνων μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του
1920. Aφισέτες που κυκλοφόρησαν αμέσως μετά τις εκλογές
ως "επινίκια" της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης.
http://www.fhw.gr/chronos/13/gr/general/gallery/domestic
_policy/ind001.html
 Οι εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 είχαν ως αποτέλεσμα την επάνοδο του Κωνσταντίνου στην εξουσία.
Φωτογραφία από την επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου στην Ελλάδα. Αθήνα, Φωτογραφικό Αρχείο
ΠολεμικούΜουσείου.©ΠολεμικόΜουσείο,Αθήνα.http://www.fhw.gr/chronos/13/gr/general/gallery/domestic_policy/ind001.html

51. Προσπαθήστε να ερμηνεύσετε την απόφαση των κυβερνήσεων μετά τον Νοέμβριο 1920 να
συνεχίσουν τον πόλεμο.
Η απόφαση για συνέχιση του πολέμου μετά τον Νοέμβριο του 1920
Αν η επιστροφή του Κωνσταντίνου και οι μεταβολές στον κρατικό μηχανισμό ικανοποιούσαν δύο από τα
αιτήματα που εμπεριείχε η λαϊκή ετυμηγορία της 1ης Νοεμβρίου, αγνοήθηκε εντελώς το βαθύτερο νόημά της,
δηλ. η άρνηση του πολέμου και η προσδοκία της αποστράτευσης. Η αντιβενιζελική ηγεσία χειρίστηκε το
μικρασιατικό ζήτημα σαν να μην υπήρχε άλλη επιλογή από τη συνέχιση και την κλιμάκωση της εκστρατείας.
Παγιδεύθηκαν έτσι σε ένα αλυτρωτικό εγχείρημα, που τους ήταν ξένο.
Γ. Μαυρογορδάτος, «Οι πολιτικές εξελίξεις», Ιστορία του νέου ελληνισμού, Ελληνικά Γράμματα,
Αθήνα 2003, τόμ. 6ος, σ. 27-28.

52. Τμήμα της 9ης Μεραρχίας του ελληνικού στρατού κατά τη διάβαση της Αλμυράς ερήμου, τον Αύγουστο
του 1921 (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο). Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ΙΕ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα
1978, σ.179.

54. Στο κλίμα αναβρασμού λόγω της πολιτικής, διπλωματικής και οικονομικής κρίσης, δημοσιεύει ο
Αλέξανδρος Παπαναστασίου το Φεβρουάριο του 1922 το «Δημοκρατικό Μανιφέστο»,
επικρίνοντας την πολιτική που ακολουθούσε το Παλάτι και υποδεικνύοντας το ως υπαίτιο των
εθνικών συμφορών. Για το Μανιφέστο του καταδικάζεται σε τριετή φυλάκιση, για να απελευθερωθεί
μετά την επικράτηση της Επανάστασης του 1922, με τον στρατηγό Πλαστήρα.
«Η Ελλάς είναι δημιούργημα του
πνεύματος, των μόχθων και των αγώνων
των τέκνων της. Δεν είναι βασιλικόν
τιμάριον και δεν μπορεί ποτέ να γίνει
ανεκτόν να θυσιασθεί και το ελάχιστον
τμήμα της χάριν προσωπικών βασιλικών
συμφερόντων»

56. • Πυρπολείται
ΣΜΥΡΝΗ
• Έλληνες και Αρμένιοι κάτοικοι σφαγιάζονται
ΣΦΑΓΗ
• Τέλος μικρασιατικού ελληνισμού = Προσφυγιά
ΠΡΟΣΦΥΓΙΑ
• ΞΕΡΙΖΩΜΑ ΙΩΝΙΚΗΣ ΓΗΣ
ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

58.  Τουρκικά στρατεύματα στο λιμάνι της Σμύρνης, όπου διακρίνονται τα αντικείμενα που άφησαν
πίσω τους οι Έλληνες κάτοικοι στην προσπάθειά τους να εγκαταλείψουν την πόλη.
Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου, Σμύρνη, Η Μητρόπολη του Μικρασιατικού Ελληνισμού,
Έφεσος, Αθήνα 2001, σ.250. Φωτογραφικό αφιέρωμα στη μικρασιατική εκστρατεία, ΕΡΤ ΑΕ
Αρχείο/ Μουσείο: http://www.ert-archives.gr/v3/public/collection/P3.

59. Η Σμύρνη μάνα χάνεται τα όνειρά μας πάνε
στα πλοία όποιος πιάνεται κι οι φίλοι τον χτυπάνε
➢ Σε ποιους φίλους αναφέρεται ο ποιητής;