ΙΣΤΟΡΙΑ Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΕΣΤΦΑΛΙΑΣ (1648) ΕΩΣ ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ (1815)

1. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΕΣΤΦΑΛΙΑΣ (1648)
ΕΩΣ ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ (1815)
1. Ο Διαφωτισμός
Μπακάλης Κώστας: history-logotexnia.blogspot.com
Λοκ Μοντεσκιέ Ρουσσό
Βολταίρος Ρήγας Κοραής

2. α. Το πλαίσιο διαμόρφωσης του

3. Η Αγγλία, για παράδειγμα, Αντίθετα, στη Γαλλία
▪ αναδεικνύεται από τις αρχές του 18ου
αιώνα ως η μεγαλύτερη εμπορική και
ναυτική δύναμη στον κόσμο.
▪ Η αστική τάξη κατορθώνει να επικρατήσει στην
πολιτικήσκηνή
✓ επιβάλλοντας τη συνταγματική μοναρχία
✓ καιτονκοινοβουλευτισμό μετηνΈνδοξη
Επανάσταση(1688).
▪ Έκτοτε η χώρα αυτή θα αποτελέσει τον
πόλο έλξης των ανθρώπων εκείνων
✓ που απεχθάνονται την απολυταρχία
✓ και θέλουν να ζήσουν σε συνθήκες
φιλελευθερισμού.
▪ υπάρχει μια παρατεταμένη κρίση, που
καθίσταται ολοένα και οξύτερη.
▪ Η απόλυτη μοναρχία αποτελεί τροχοπέδη
στη δραστηριότητα και στις επιδιώξεις της
αστικής τάξης, η οποία
1. θέτει υπό αμφισβήτηση την πολιτική και
κοινωνική δομή του κράτους
2. και επιδιώκει γενικότερες αλλαγές.
▪ Η αντιπαράθεση αυτή θα κορυφωθεί προς το
τέλος του 18ου αιώνα, όταν πλέον ο
μοναρχικός θεσμός,
✓ αποκομμένος από τα δρώμενα
✓ και χωρίς να έχει συνειδητοποιήσει τις
ζυμώσεις που έχουν συντελεστεί στη γαλλική
κοινωνία,
 θα βρεθεί αντιμέτωπος με την κρίση (1789).
Από τα τέλη του 17ου αιώνα
▪ οι χώρες της δυτικής Ευρώπης γνωρίζουν
✓ ταχύτατους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης
✓ και πνευματικής προόδου.
Αντίθετα,
▪ οι χώρες της κεντρικής και της βόρειας Ευρώπης
✓ παρακολουθούν από απόσταση τις
μεταβολές
✓ ή παραμένουν στο περιθώριο.
Αλλά ακόμη και μεταξύ των δυτικών χωρών υπάρχει ανισομερής ανάπτυξη, ανάλογαμετοβαθμό
συμμετοχής τους στις εξελίξεις.

4. αποτελούνμερικέςαπότιςπιοσημαντικές εκφράσεις ενός γενικότερου ιδεολογικού κινήματος της εποχής, του
Διαφωτισμού ή Αιώνα των Φώτων (1688-1789).
η πίστη στην
πρόοδο του
ανθρώπου,
Η τάση για
πολιτικές,
οικονομικές και
κοινωνικές
μεταβολές,
η ανάπτυξη της
κριτικής σκέψης
και της
επιστήμης,

5. β. Οι ιδέες και οι φορείς τους

6. Οιεκφραστέςαυτούτου
νέουπνεύματος,οι
φιλόσοφοι,
δεν περιορίζονται μόνον στην ανάλυση των κοινωνικών
φαινομένων, αλλά,
 ξεκινώντας από τις επιτυχίες της επιστήμης και
 βασιζόμενοι στον ορθό λόγο
προτείνουν λύσεις:
✓για τη βελτίωση του ανθρώπου και ✓ την ανάπλαση
της κοινωνίας.

7. ► Τι είναι τα «φυσικά δικαιώματα» που διακήρυσσε ο Διαφωτισμός;
ζωής
ιδιοκτησίας
ισονομίας
ελευθερία σκέψης και έκφρασης
τα οποία δεν μπορεί να καταργήσει καμιά εξουσία.
- Τα ονόμασε φυσικά, καθώς προκύπτουν από την ιδιότητα του
ανθρώπου και μόνο.

8. «Φυσικά δικαιώματα στην αρχαιότητα»
Υπήρχαν, ωστόσο, Έλληνες διανοούμενοι που
υποστήριζαν την ενότητα του ανθρωπίνου γένους
καταδικάζοντας τον διαχωρισμό σε Έλληνες και
«βαρβάρους». Ανάμεσά τους οι ρητοροδιδάσκαλοι
Αλκιδάμας και Αντιφών. Ο Αλκιδάμας στο έργο του
«Μεσσηνιακός», γράφει ότι όλοι οι άνθρωποι πλάσθηκαν
ελεύθεροι και ότι οι φυσικοί νόμοι αποτρέπουν την έννοια
της δουλείας. Και ο Αντιφών, στο έργο του «Αλήθεια»,
υποστηρίζει με δυναμική επιχειρηματολογία την ισότητα
όλων των ανθρώπων. Ισότητα μεταξύ Ελλήνων και
«βαρβάρων», ισότητα μεταξύ απλών πολιτών και
αριστοκρατών, ισότητα ελευθέρων και δούλων. Κατά τον
Αλκιδάμα θεός είναι η φύση, ενώ η φιλοσοφία αποτελεί
τον προμαχώνα κατά των απάνθρωπων νόμων –
«επιτείχισμα τω νόμω». Στο έργο του «Περί Ομονοίας»
υποστηρίζει ότι η συναδέλφωση αποτελεί το θεμέλιο για
την ανθρώπινη συμβίωση, κοινωνική και πολιτική.
Επιμένει, επίσης, ότι το θεμέλιο της αρμονικής κοινωνικής
συμβίωσης και ευημερίας είναι η παιδεία όλων των
πολιτών.
Κυριάκος Σιμόπουλος, «ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΚΑΙ
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΕΥΤΕΛΕΙΣ ΔΟΥΛΟΙ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ»,
Εκδόσεις Πιρόγα, σ.σ. 60-61

9.  Έτσι, στρέφονται κατά του θρησκευτικού φανατισμού
 και επιχειρηματολογούν
✓ υπέρ της ανεξιθρησκίας
✓ και γενικότερα της πνευματικής ανεκτικότητας.
 Στον τομέα αυτό διακρίθηκε, κυρίως, ο Βολταίρος (1694-1778), ο
οποίος, για την υπεράσπιση των ιδεών του, δεν δίστασε να έλθει
σε σύγκρουση ακόμη και με την κρατική εξουσία.
Ανεκτικότητα
Δε μας έδωσες καρδιά για να μισούμε ο ένας
τον άλλο και χέρια για να
αλληλοσφαζόμαστε, θεέ όλων των όντων,
όλης της οικουμένης και όλων των εποχών.
Μακάρι οι άνθρωποι να μπορούσαν να
θυμηθούν ότι είναι αδέλφια!
Από το Δοκίμιο για την ανεκτικότητα (1763)
του Βολταίρου
Περί ανεξιθρησκίας
Αμυαλοι, που δε μπορέσατε να λατρέψετε αγνά το
Θεό που σας έπλασε. Ούτε ποτέ σας, άμοιροι,
ωφεληθήκατε από το παράδειγμα που σας
έδωσαν οι απόγονοι του Νώε, οι Κινέζοι λόγιοι, οι
Πέρσες ζωροαστρικοί και τόσοι άλλοι σοφοί.
Θηρία που τρέφεστε με προλήψεις, όπως ο
κόρακας τρέφεται με ψοφίμια!
Αυτή η φρικτή διχόνοια, που κρατάει εδώ και
αιώνες, μας διδάσκει με πολύ πειστικό τρόπο ότι
έχουμε χρέος αμοιβαίο να παραβλέπουμε ο ένας
τα λάθη του άλλου. Το μεγαλύτερο κακό της
ανθρωπότητας είναι η διχόνοια, κι' ένα μόνο
βάλσαμο υπάρχει, η αμοιβαία ανοχή.
Από το Φιλοσοφικό Λεξικό του Βολταίρου, μετ.
Δ.Ο. Θοιβιδόπουλου.
 Άγαλμα του
1781 με το
Βολτέρο
 Σε ποιους αναφέρεται η πρώτη παράγραφος
του παραθέματος 'Περί Ανεξιθρησκίας';
 Γιατί είναι αναγκαία η αμοιβαία ανοχή των
ανθρώπων, κατά τον Βολταίρο;

10. Στον ουρανό από όποιο δρόμο θέλει ο
καθένας
Η Αγγλία είναι η χώρα των δογμάτων. Ένας
Άγγλος, ως ελεύθερος άνθρωπος, πηγαίνει
στον ουρανό από όποιο δρόμο θέλει. Αν
υπήρχε στη χώρα αυτή μια θρησκεία, τότε
θα υπήρχε ο φόβος του δεσποτισμού, Αν
υπήρχαν δύο, θα κινδύνευαν να
αλληλοεξοντωθούν. Αλλά υπάρχουν τριάντα
και ζουν όλες ειρηνικά και ευτυχείς.
Από τις Φιλοσοφικές Επιστολές (1734) του
Βολταίρου.
 Ποια χώρα θεωρεί ο Βολταίρος υπόδειγμα για την
ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης;
 Ο Βολταίρος συζητά με έναν κληρικό. Γκραβούρα του
1764 που φέρει τον τίτλο "Ο Βολταίρος και η θρησκεία".

11. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
ΟΙ ΔΙΑΦΩΤΙΣΤΕΣ:
✓ Στο χώρο των πολιτικών ιδεών είχαν ως πρότυπο τους το αγγλικό σύστημα
διακυβέρνησης
✓ και ήταν θεωρητικά επήρεασμένοι από τον Τζόν Λοκ (1632-1704).
Τζόν Λοκ(1632-1704)
✓ ένας από τους σπουδαιότερους προδρόμους του Διαφωτισμού.
✓ Διατύπωσε την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου,
 ότι δηλαδή οι κυβερνήσεις συγκροτούνται βάσει συμφωνίας με το λαό.
 Η παραβίαση της συμφωνίας αυτής εκ μέρους των κυβερνώντων παρέχει
αυτόματα στο λαό το δικαίωμα της αντίστασης και της επανάστασης.
Οι απόψεις του Τζον Λοκ
Αν ένας ηγεμόνας χρησιμοποιεί την εξουσία του εναντίον
του λαού του […], τότε ο λαός έχει το δικαίωμα να τον
αντιμετωπίσει με βία. Ο σωστός τρόπος για να
αντιμετωπιστεί η παράνομη βία της εξουσίας είναι η βία.
Δύο δοκίμια περί διακυβερνήσεως (1689). Πηγή:
http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/

12. Σημαντικός εκπρόσωπος των πολιτικών ιδεών του
Διαφωτισμού ήταν ο Γάλλος Μοντεσκιέ (1698-
1755).
Στο βιβλίο του με τίτλο Το Πνεύμα των Νόμων
 διατυπώνει τη θεωρία της διάκρισης των εξουσιών σε
νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική
 με στόχο να αποτρέπεται ο κίνδυνος αυταρχικής
διακυβέρνησης.
Η θεωρία αυτή
✓ άσκησε μεγάλη επίδραση στην πολιτική σκέψη και
✓ αποτέλεσε συστατικό στοιχείο των σημαντικότερων
πολιτικών και πολιτειακών κειμένων της εποχής (π.χ. της
Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του
Πολίτη κατά τη Γαλλική Επανάσταση).

13. Ελευθερία και διάκριση των Εξουσιών
Υπάρχουν σε κάθε κράτος τρία είδη
εξουσίας: η νομοθετική, η εκτελεστική και η
δικαστική. Αν η νομοθετική και η
εκτελεστική εξουσία είναι συγκεντρωμένες
στο ίδιο ή στα ίδια πρόσωπα, δεν υπάρχει
ελευθερία. Καραδοκεί ο κίνδυνος μήπως ο
μονάρχης ή το κοινοβούλιο θεσπίσει νόμους
τυραννικούς και τους εφαρμόσει. Στους
Τούρκους, όπου και οι τρεις εξουσίες είναι
συγκεντρωμένες στο σουλτάνο, επικρατεί
ένας φρικαλέος δεσποτισμός.
Από το Πνεύμα των Νόμων (1748) του
Μοντεσκιέ.
 Προτομή του 1779 με το
Μοντεσκιέ (1689–1755). Ο
Μοντεσκιέ ήταν Γάλλος
αριστοκράτης και από τους πιο
σημαντικούς εκπρόσωπους του
Διαφωτισμού. Στο έργο του Πνεύμα
των νόμων (1748) μελετά τα
διάφορα πολιτεύματα από την
αρχαιότητα μέχρι τις μέρες του.
Υποστήριζε τη διάκριση των
εξουσιών και θαύμαζε το πολίτευμα
που υπήρχε στη Μεγάλη Βρετανία.
Ποια είδη πολιτευμάτων διακρίνει ο
Μοντεσκιέ και ποιον κίνδυνο επισημαίνει;

14. ▪ Ποιο είδος εξουσίας εμφανίζεται στην κάθε εικόνα.
▪ Ποιος ασκεί την εκτελεστική, ποιος τη νομοθετική και ποιος τη δικαστική εξουσία στη
χώρα μου;
▪ Συζητώ αν υπάρχει σήμερα διάκριση των εξουσιών στη χώρα μου.
Προτεινόμενη δραστηριότητα
Σχολιάζεται η σχέση της διάκρισης των εξουσιών με τα απαράγραπτα δικαιώματα του
ανθρώπου, η επιχειρηματολογία του Μοντεσκιέ σχετικά με τη διάκριση των εξουσιών ως βασική
προϋπόθεση της ελευθερίας. Επισημαίνεται το πολίτευμα που συνάδει με τη διάκριση των
εξουσιών και το πολίτευμα που βρίσκεται στον αντίποδα καθώς και το κοινωνικό συμβόλαιο, η
παραβίαση του οποίου σύμφωνα με τον Λοκ νομιμοποιεί την αντίσταση του λαού ακόμη και την
επανάσταση. Επίσης, επισημαίνεται η δύναμη του λαού, στη βούληση του οποίου υποτάσσεται
κάθε κυβέρνηση, καθώς και ο σεβασμός στους νόμους, δημιουργός των οποίων είναι ο λαός
μέσω της νομοθετικής εξουσίας (εκλογές, ψήφος, κοινοβουλευτισμός). Σχολιάζεται η σχέση
ελευθερίας και ισότητας. Συζητείται κατά πόσο ο εξανθρωπισμός της ποινικής δικαιοσύνης και η
κατάργηση της δουλείας συνάδουν με τις απόψεις του Βολταίρου και του Ρουσσό για την
πολιτική και την κοινωνία.

15. Βρε ποια ψυχή νομίζεις θα γελάσεις
κι όλο μας λες πως φέτος θα περάσεις
Κι όλο σε παίρνουμε στο σπίτι και δεν απαντάς ποτέ
τι αποστηθίζεις τα ρητά του Μοντεσκιέ
σου λέμε μια γλυκιά κουβέντα κι άλλο τίποτα δεν λες
μόνο “Cartago civitas delenda est”
Θα ‘ρθω στο σπίτι σου αύριο κρατώντας ανθοδέσμη
μήπως μου πεις τι προτιμάς καρδούλα μου,
δεσμό ή τρίτη δέσμη;
μήπως μου πεις τι προτιμάς ψυχούλα μου,
δεσμό ή τρίτη δέσμη;
Ποιαν αμαρτία θέλεις να ξεχάσεις
και μπλέχτηκες μ’αυτές τις εξετάσεις;
Και στης Ελλάδας της αρχαίας ψάχνεις το συντακτικό
αυτό που κρύβεις στα ματάκια σου τα δυο;
στης αγκαλιάς μου έλα πάλι το κρυφό αναγνωστικό
κι ασ’ τον μπαμπά σου να σε θέλει νομικό
Θα ‘ρθω στο σπίτι σου αύριο κρατώντας ανθοδέσμη
μήπως μου πεις τι προτιμάς καρδούλα μου,
δεσμό ή τρίτη δέσμη;
Αρχαία και λατινικά μας φάγαν ένα χρόνο
μη γράψεις κι άλλην έκθεση αγάπη μου,
γράψε δυο λέξεις μόνο
γράψε δυο λέξεις μόνο
γράψε δυο λέξεις μόνο..
Τριτοδεσμίτισσα
Καλλιτέχνης: Δεληβοριάς Φοίβος
Album: Η ζωή μόνο έτσι είναι ωραία
Έτος: 1995
Στιχουργός: Δεληβοριάς Φοίβος
Συνθέτης: Δεληβοριάς Φοίβος
Είδος μουσικής: Έντεχνο

16. Τη σκέψη των διαφωτιστών απασχόλησαν και τα ζητήματα
✓ της ελευθερίας του ατόμου
✓ και της ισότητας των ανθρώπων.
Ο Ρουσσό(1712-1778)
στο έργο του ΚοινωνικόΣυμβόλαιο
(1762)
 υπερασπίζεται την ελευθερία
του ανθρώπου
 και δέχεται ως κυρίαρχη μόνο τη
γενική βούληση,
 την οποία πρέπει να εκφράζει
και στην οποία οφείλει να
υποτάσσεται η εκάστοτε
κυβέρνηση.
 Αυτό όμως προϋποθέτει
δημοκρατικό πολίτευμα,
 το οποίο δεν μπορεί να νοηθεί
χωρίς το σεβασμό των νόμων.
Η πολιτική θεωρία του Ρουσσό
✓ δεν εγγυάται μόνο την ελευθερία
αλλά και την ισότητα,
 κάτι που όμως απαιτεί μια ριζική
αναμόρφωση της κοινωνίας.
✓ Η ισότητα, υποστήριξε ο Ρουσσό,
υπήρχε στη φυσική κοινωνία
και καταργήθηκε, όταν
δημιουργήθηκε ο θεσμός της
ιδιοκτησίας και της εξουσίας.
✓ Για να ξεπεραστεί η κοινωνική
ανισότητα, πρέπει, κατά τον
Ρουσσό, να επιστρέψουν οι
άνθρωποι σε μια ενδιάμεση
κοινωνία μεταξύ της φυσικής
και της σύγχρονής του,
 χωρίς αυτό να σημαίνει
επιστροφή σε πρωτόγονες
συνθήκες διαβίωσης ή απόρριψη
της προόδου και του θεσμού της
ιδιοκτησίας.

17.  Ποιο περιεχόμενο δίνει ο Ρουσσό στη Γενική
Βούληση και ποια θέση κατέχει ο νόμος στη θεωρία
του για την πολιτική ζωής;
Για μια δημοκρατική διακυβέρνηση του λαού
Μόνο η γενική βούληση μπορεί να ασκεί τις εξουσίες του κράτους. Ο λαός οφείλει να είναι ο
δημιουργός των νόμων στους οποίους υπακούει. Η νομοθετική εξουσία ανήκει στο λαό, και δεν
μπορεί να ανήκει σε κανέναν άλλο παρά μόνον σ' αυτόν.
Από το Κοινωνικό Συμβόλαιο (1762) του Ρουσσό.
Τι είναι η Γενική Βούληση
Καθένας από μας συνενώνει τον εαυτό του με την κοινωνία και θέτει όλη τη δύναμη του κάτω από
τη γενική βούληση και δεχόμαστε κάθε μέλος ως μέρος αδιαίρετο του συνόλου. Κάθε μέλος της
κοινωνίας ενώνεται με όλους και δεν ενώνεται ξεχωριστά με κάθε άτομο.
Η δύναμη των Νόμων
Ενας λαός ελεύθερος υπακούει, αλλά δεν
υπηρετεί. Έχει αρχηγούς και όχι αφεντικά.
Υπακούει στους νόμους και μόνον σ'
αυτούς. Και δεν είναι παρά μόνον με τη
δύναμη των νόμων που δεν υπακούει στους
ανθρώπους.
Από το έργο Πραγματεία για την καταγωγή
και τα βάθρα της ανισότητας μεταξύ των
ανθρώπων (1755) του Ρουσσό.

18. Για τη βελτίωση της κοινωνίας, η οποία αποτελούσε βασικό σκοπό του Διαφωτισμού,
αναγκαία προϋπόθεση θεωρήθηκε η παιδείατου λαού.
Ο Ρουσσό στο έργο του
Αιμίλιος ή περί Αγωγής (1762) διακήρυξε
 το σεβασμό της προσωπικότητας του παιδιού
❖ και καθόρισε τις αρχές μιας παιδαγωγικής
μεθόδου που βασίζεται στη φυσική διδασκαλία.
Η πορεία προς τη Γνώση
Αν βοηθήσετε το μαθητή σας να μάθει να παρατηρεί τα φυσικά φαινόμενα, θα του αναπτύξετε
γρήγορα την περιέργεια. Αλλά για να τροφοδοτήσετε την περιέργειά του δεν πρέπει να βιάζεστε
να την ικανοποιήσετε. Τοποθετήστε τον μπροστά στα προβλήματα και αφήστε τον μόνο του να
τα λύσει. Η γνώση του δεν πρέπει να προέρχεται από τη δική σας διδασκαλία αλλά από τη δική
του κατανόηση. Δεν πρέπει να μαθαίνει τη γνώση, αλλά να την ανακαλύπτει. Εάν στο μυαλό του
μαθητή η λογική αντικατασταθεί με το κύρος του δασκάλου, τότε ο μαθητής θα πάψει να
σκέπτεται και θα γίνει φορέας του της αντίληψης των άλλων.
Από το έργο Αιμίλιος ή περί Αγωγής (1762) του Ρουσσό, μετ. Γ. Κόνδη.

19. Από τους διαφωτιστές
προτάθηκαν, επίσης,
κοινωνικές μεταρρυθμίσεις
για την προστασία της
αξιοπρέπειας του ανθρώπου.
▪ Σημαντικό υπήρξε στον
τομέα αυτό το έργο του
Μπεκαρία, (1738-1794)
ο οποίος στο βιβλίο του
Περί εγκλημάτων και
ποινών (1764)
✓ αναφέρεται στον
εξανθρωπισμό της
ποινικής δικαιοσύνης.
▪ Τέλος, άλλοι διαφωτιστές
μίλησαν και για την
κατάργησητης δουλείας.
Ποινική δικαιοσύνη - Δουλεία
 Ανδριάντας του
Τσέζαρε Μπεκαρία
στην Πινακοθήκη
Μπρέρα του
Μιλάνου

20. γ. Η διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού

21. Οι εφημερίδες,
τα βιβλία,
η Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια,
οι κοινωνικές συγκεντρώσεις σε
σαλόνια ή σε άλλους χώρους,
οι επιστημονικές ακαδημίες,
οι λέσχες
και οι μυστικές ενώσεις.
Τα κέντρα και οι φορείς του Διαφωτισμού πολλαπλασιάστηκαν με την πάροδο του χρόνου.
Συνέβαλαν αποφασιστικά στη διάδοση των νέων ιδεών:
Ακόμη οι διαφωτιστές ταξίδευαν στο
εξωτερικό,
✓ όπου εξέθεταν τις απόψεις τους,
✓ προσκεκλημένοι συχνά από ηγεμόνες της
λεγόμενης φωτισμένης δεσποτείας,
όπως ήταν
• ο Φρειδερίκος Β' της Πρωσίας
• και η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας.
Η νέα ιδεολογία προωθήθηκε
αποτελεσματικότερα μέσα από το
μετασχηματισμό του λεξιλογίου και τη
διαφοροποίηση της σημασίας ορισμένων
λέξεων.
✓ Είναι χαρακτηριστικό ότι έννοιες όπως
εξουσία, κράτος, κοινωνία, μεσαία τάξη,
φύση, ευτυχία, αρετή, πρόοδος, τεχνική,
εμφανίζονται στο καθημερινό λεξιλόγιο των
ευρωπαϊκών γλωσσών κατά το 18ο αι.

22. ◄ Χαρακτικό (δεύτερο μισό 18ου αιώνα) με τη Μεγάλη Αικατερίνη και
τον Ντενί Ντιντερό. Η Αικατερίνη ήθελε να τη θεωρούν όλοι φωτισμένη
βασίλισσα. Για μεγάλο διάστημα είχε αλληλογραφία με το Βολτέρο και
ζητούσε τη γνώμη του για μεταρρυθμίσεις που ήθελε να κάνει, ενώ κάλεσε
στην Αγία Πετρούπολη και τον Ντιντερό.
 ο Φρειδερίκος Β' της
Πρωσίας

23.  Συγκέντρωση στο σαλόνι της πλούσιας αστής μαντάμ Ζοφρέν.
Έργο ζωγραφικής του Λεμονιέ (G. Lemonnier), 18ος αιώνας, Ρουέν.
Η αρετή
Τι είναι αρετή; Ευεργεσία του πλησίον. Μπορώ να ονομάσω αρετή κάτι άλλο εκτός από αυτό που
μου κάνει καλό; Βρίσκομαι σε ένδεια και εσύ είσαι γενναιόδωρος, Βρίσκομαι σε κίνδυνο και εσύ με
βοηθάς. Με εξαπατούν και εσύ μου λες την αλήθεια Είμαι αδαής και εσύ με διαφωτίζεις. Θα σε ονο-
μάσω χωρίς δυσκολία ενάρετο. Τι με ενδιαφέρει που είσαι εγκρατής; Αυτό που τηρείς είναι ένα
δίδαγμα για την υγεία. Θα πας καλύτερα και σε συγχαίρω γι' αυτό. Έχεις πίστη και ελπίδα; Σε
συγχαίρω γι' αυτό ακόμα περισσότερο; θα σου προσφέρουν την αιώνια ζωή Ο σώφρων κάνει καλό
στον εαυτό του, ο ενάρετος κάνει καλό στους άλλους.
Λήμμα από το Φιλοσοφικό Λεξικό του Βολταίρου, 1764, μετ. ΚΙ. Κατσιμάνη
 Να προσδιορίσετε το περιεχόμενο της έννοιας αρετή. Για ποιους λόγους οι διαφωτιστές έδιναν αυτό
το περιεχόμενο στην αρετή;
 Ένα "καφέ", χώρος διάχυσης των ιδεών. Υδατογραφία
ανώνυμου, 18ου αιώνας. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.

24. Βέβαια,
▪ δεν δίνουν όλοι οι εκπρόσωποι του
Διαφωτισμού σ' αυτές τις έννοιες το
ίδιο περιεχόμενο,
▪ υπάρχουν όμως πολλά πεδία στα οποία
αποκαλύπτεται το κοινό πνεύμα του
αιώνα.
 Βρισκόμαστε ενώπιον μιας
επανάστασης του λεξιλογίου αντίστοιχης
εκείνης των ιδεών.
Στον τομέα αυτό υπήρξε αποφασιστική η
συμβολή των λεξικών της εποχής:
▪ όπως το Φιλοσοφικό Λεξικό του
Βολταίρου
▪ και ιδίως της Εγκυκλοπαίδειας, που
περιγράφεται ως Συστηματικό Λεξικό
των Επιστημών, των Τεχνών και των
Επαγγελμάτων και εκδόθηκε (1751-
1772) από μια ομάδα διαφωτιστών με
επικεφαλής τον Ντιντερό(1713-1784).
 Η πρώτη σελίδα της
Εγκυκλοπαίδειας. Παρίσι, Εθνική
Βιβλιοθήκη.
 Σύγχρονες τεχνικές
στην αγροτικήκαλλιέργεια.
Εικόνα από την
Εγκυκλοπαίδεια.

25. δ. Οι επιδράσεις του Διαφωτισμού

26. Προς μια νέα κοινωνία
Οι νέες ιδέες
▪ διαμόρφωσαν το
κατάλληλο πνευματικό
υπόβαθρο για ριζικές
αλλαγές
▪ και δρομολόγησαν
ραγδαίες εξελίξεις στην
Ευρώπη και την
Αμερική.
▪ Συνέβαλαν:
1. στη βελτίωση της
ζωής του ανθρώπου,
2. στη διεύρυνση της
εκπαίδευσης,
3. στην υποχώρηση του
θρησκευτικού
φανατισμού,
4. στην ενίσχυση του
αιτήματος για ισότητα
μεταξύ των
ανθρώπων και για
κατάργηση της
δουλείας.
του Λοκ
• στην
αμερικανική
Διακήρυξη της
Ανεξαρτησίας
(1776),
του Μοντεσκιέ
• στα βασικά
άρθρα του
Αμερικανικού
Συντάγματος
(1787)
και του Ρουσσό
• στη Γαλλική
Επανάσταση
(1789).
Αποφασιστική ήταν η επίδραση των ιδεών αυτών σε κρίσιμες
στιγμές της παγκόσμιας Ιστορίας:

27. Η απήχηση στον ελλαδικό χώρο
και στη Βαλκανική

28. Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε και στον υπόδουλο Ελληνισμό,
✓ μέσω των παροικιών
✓ με κάποια όμως καθυστέρηση,
✓ λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών πουεπικρατούσανστιςτουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές.
Η μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών επέτρεψε, στη συνέχεια, τη
δημιουργία στον ελληνικό χώρο, κατά την περίοδο 1750-1821, ενός πνευματικού
κινήματος ανάλογου του Ευρωπαϊκού, που ονομάστηκε Νεοελληνικός Διαφωτισμός.
Παροικιακός ελληνισμός, εκπαίδευση και νεοτερικές
ιδέες
Φροντίζουν οι πάροικοι για την ίδρυση σχολείων στις
ιδιαίτερες πατρίδες τους, σε κτίρια στα οποία
αναδεικνύεται ο διακριτός ρόλος του εκπαιδευτηρίου. Με
τα κληροδοτήματά τους σπουδάζουν νέοι συμπατριώτες
τους στους τόπους καταγωγής ή με υποτροφίες τους
παίρνουν το δρόμο για τα πανεπιστήμια της Βιέννης, του
Göttingen, της Ιένας, της Λειψίας, της Halle, του
Παρισιού, νέοι που διψούν για τα νεοτερικά γράμματα,
νέοι που θα επανδρώσουν τα σχολεία των παροικιών
αλλά και τις πολλαπλασιαζόμενες εκπαιδευτικές εστίες
στην Ανατολή.
Ό. Κατσιαρδή-Hering, «Η ελληνική διασπορά», Ιστορία
του νέου ελληνισμού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003,
τόμ. 1ος, σ. 103-104.

29. Αναπτύχθηκε και εδώ έντονη πνευματική δραστηριότητα
 γύρω από θεμελιώδεις ιδέες (όπως ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξιθρησκία, αρετή, επιστήμη)
με αντικειμενικό σκοπό το φωτισμότων υπόδουλων Ελλήνων,
 ώστε αυτοί να διεκδικήσουν την απελευθέρωσήτους.
Παράλληλα
1. ιδρύθηκαν
σχολεία,
2. εκδόθηκαν
βιβλία,
3. μελετήθηκαν οι
θετικές
επιστήμες
και 4. επιδιώχθηκε η
σύνδεσημε την
αρχαιότητα.

30.  Εξώφυλλο από
βιβλίο που εκδόθηκε το
1782 στο Παρίσι:
εικονίζει την Ελλάδα
αλυσοδεμένη.
 Οι υδρόγειες σφαίρες που
έφερε μαζί του ο Άνθιμος Γαζής
στο σχολείο στις Μηλιές
(Πήλιο). Οι υδρόγειες σφαίρες
που έφερε μαζί του ο Άνθιμος
Γαζής στο σχολείο στις Μηλιές
(Πήλιο).
 Σχέδια με
μοχλούς και σχόλια
από τη Φυσιολογία
του Βικέντιου
Δαμωδού. 1754.

31. Οι ιδεολογικοί
προσανατολισμοί των
φορέων του
Διαφωτισμού στον
ελληνικό χώρο έχουν
μεγάλο εύρος και
εκτείνονται:
από την
προσκόλληση σε
παραδοσιακές αξίες
μέχρι την πλήρη
αποδοχή των
ευρωπαϊκών ιδεών.

32. ο Ευγένιος Βούλγαρις, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Δημήτριος Καταρτζής,
οι συγγραφείς της Νεωτερικής Γεωγραφίας Δανιήλ
Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς
και ο Ανώνυμος συγγραφέας
της Ελληνικής Νομαρχίας.
Σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι, μεταξύ άλλων,

33. Ανδρέας Κάλβος:
Ωδή Έκτη. Aι Ευχαί
γ΄.
Kαλήτερα, καλήτερα
διασκορπισμένοι οι
Έλληνες
'να τρέχωσι τον κόσμον,
με εξαπλωμένην χείρα
ψωμοζητούντες
·
δ΄.
Παρά προστάτας
'νάχωμεν.
Mε ποτέ δεν
εθάμβωσαν
πλούτη ή μεγάλα
ονόματα,
με ποτέ δεν εθάμβωσαν
σκήπτρων
ακτίνες.
Έως πότε, ώ Έλληνες, να πλανώμεθα;
Ίσως, τέλος πάντων, προσμένετε να σας
δώση την ελευθερίαν σας κανένας από
τους αλλογενείς δυνάστας; Ω Θεέ! Έως
πότε, ω Έλληνες, να πλανώμεθα τόσον
αστοχάστως; Διατί να μην στρέψωμεν
και μίαν φοράν τους οφθαλμούς μας εις
τα απελθόντα, δια να καταλάβωμεν
ευκολώτερα τα μέλλοντα; Ποιος αγνοεί,
ότι ο κύριος στοχασμός των αλλογενών
δυνάστων είναι εις το να προσπαθήσουν
να κάμουν το ίδιόν των όφελος με την
ζημίαν των άλλων; Και ποιός στοχασμός
ημπορεί να πιστεύση, ότι όποιος από
τους αλλοεθνείς δυνάστας ήθελε
κατατροπώσει τον οθωμανόν, ήθελεν
μας αφήσει ελεύθερους; Ω απάτη
επιζήμιος! Μην είσθε, αδελφοί μου,
τόσον ευκολόπιστοι
Από την Ελληνική Νομαρχία, Ανωνύμου
του Έλληνος.

34. ► Η βιβλιοθήκη του Ευγένιου
Βούλγαρη στο σπίτι του στην
Κέρκυρα. Ο Βούλγαρης γεννήθηκε
στην Κέρκυρα αλλά έζησε πολύ καιρό
στη Ρωσία. Υποστήριζε την αρχαία
ελληνική γλώσσα αλλά και πολλές
από τις ιδέες του Διαφωτισμού.
Δίδαξε στα Ιωάννινα και κυρίως στο
Άγιο Όρος. Με τη διδασκαλία και τις
εκδόσεις του έκανε γνωστό το
φιλόσοφο Τζον Λοκ και τις ιδέες του.
Ο Βούλγαρης ήταν ο πρώτος που
μετέφρασε έργα του Βολτέρου στα
ελληνικά. Το 1768 εκδόθηκε στη
Λιψία το δοκίμιό του Σχεδίασμα περί
της ανεξιθρησκίας. Σε αυτό ο
Βούλγαρης δημιούργησε μια
καινούρια λέξη, την ανεξιθρησκία,
για να περιγράψει το δικαίωμα που
έχουμε όλοι μας να διαλέγουμε σε
ποια θρησκεία θέλουμε να
πιστεύουμε.

35. ▲ Το εξώφυλλο του
περιοδικού Ερμήςο Λόγιος
(1817), το πιο σημαντικό από
τα περιοδικά που
κυκλοφόρησαν κατά το
νεοελληνικό Διαφωτισμό.
Τυπωνόταν στη Βιέννη από
το 1811 μέχρι το 1821.
Πρώτος διευθυντής του ήταν
ο ΆνθιμοςΓαζής.
▲ Σκηνή
διδασκαλίας από
αλφαβητάρι που
εκδόθηκε στη
Βιέννη το 1816.
▲ Η Εφημερίς είναι η παλιότερη
από τις εφημερίδες που γράφονταν
στα ελληνικά που σώζεται σήμερα.
Την έβγαζαν στη Βιέννη τα αδέλφια
ΜαρκίδεςΠούλιοιαπό το 1791 μέχρι
το 1797.

36. ο Ρήγας
Βελεστινλής
και ο Αδαμάντιος
Κοραής.
▲ Ο Ρήγας και ο Κοραής σηκώνουν την Ελλάδα
Κορυφαίοι, όμως, αναδείχθηκαν

37. Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1757-1798)
▪ επιδιώκει μέσα από το μεταφραστικό και το πρωτότυπο συγγραφικό έργο του
✓ να καταστήσει τους Έλληνες κοινωνούς της δυτικής σκέψης
✓ και να τους προετοιμάσει για τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους.
✓ Χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή είναι το έργο του Φυσικής Απάνθισμα, με το οποίο
επιχειρεί να εμφυσήσει στους συμπατριώτες του την ορθολογική σκέψη μέσω των φυσικών
επιστημών.
▪ Εμπνευσμένος ο Ρήγας από τον άνεμο της ελευθερίας που πνέει στη Γαλλία και τη δυτική
Ευρώπη στα τέλη του 18ου αιώνα,
✓ τυπώνει μια σειρά από χάρτες, μεταξύ των οποίων και τη Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος, όπου
δείχνει παραστατικά την έκταση και την ακτινοβολία του Ελληνισμού,
✓ καθώς και βιβλία με πατριωτικό περιεχόμενο, από τα οποία το πιο σημαντικό είναι η Νέα
Πολιτική Διοίκησις, μέρος του οποίου αποτελεί και ο περίφημος Θούριος.
▪ Ο Ρήγας οραματιζόταν
✓κοινή εξέγερση όλων των βαλκανικών λαών εναντίον του δυνάστη
✓και την ίδρυση μιας παμβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας.
Τι επεδίωκε και οραματιζόταν ο Ρήγας Βελεστινλής;

38. Τα επαναστατικά του όμως σχέδια ματαιώθηκαν,
• όταν οι αυστριακές αρχές τον συνέλαβαν στην Τεργέστη μαζί με τους
συντρόφους του
• και τον παρέδωσαν στις οθωμανικές αρχές του Βελιγραδίου,
• όπου και εκτελέστηκε στις 24 Ιουνίου 1798.
 Το κάστρο Neboisaτου Βελιγραδίου, όπου βρήκαν μαρτυρικό θάνατο στα κελιά τους διά της
μεθόδου του στραγγαλισμού, ο Ρήγας Φεραίος και οι σύντροφοί του.
 Αναμνηστική
πλάκα στον
πύργο Νεμπόισα,
στον οποίο ο Ρήγας
Φεραίος βρήκε
φρικτό θάνατο

39. ▲ Ο ανδριάντας του Ρήγα Φεραίου,
αριστερά της εισόδου του Πανεπιστημίου
Αθηνών. Ανεγέρθηκε το 1871 με δαπάνη
του Γεωργίου Αβέρωφ. Έργο του γλύπτη Ι.
Κόσσου

40.  Το αρχοντικό των αδελφών Ιωάννη και Παναγιώτη
Εμμανουήλ (1750) συμμαρτύρων του Ρήγα Βελεστινλή,
σήμερα στεγάζει το Μουσείο Ενδυματολογίας
Καστοριά
Η δολοφονία του Ρήγα Φεραίου
Στις 11/24 Ιουνίου του 1798, αργά το βράδυ, οκτώ
Ελληνες που κρατούνταν φυλακισμένοι στο κάστρο
Neboisa του Βελιγραδίου βρήκαν μαρτυρικό θάνατο
στα κελιά τους διά της μεθόδου του στραγγαλισμού.
Ηταν ο Ρήγας Βελεστινλής (Φεραίος), από το
θεσσαλικό χωριό Βελεστίνο, ετών 40, ο Ευστράτιος
Αργέντης, έμπορος από τη Χίο, ετών 31, ο Δημήτριος
Νικολίδης, γιατρός από τα Ιωάννινα, ετών 32, ο
Αντώνιος Κορωνιός έμπορος και λόγιος από τη Χίο,
ετών 27, ο Ιωάννης Καρατζάς, λόγιος από τη Λευκωσία
της Κύπρου ετών 31, ο Θεοχάρης Γεωργίου
Τουρούτζιας, έμπορος από τη Σιάτιστα, ετών 22, ο
Ιωάννης Εμμανουήλ, φοιτητής ιατρικής, απ” την
Καστοριά, ετών 24 και ο αδελφός του Παναγιώτης
Εμμανουήλ, υπάλληλος του Αργέντη, ετών 22. Τα
πτώματα των νεκρών ρίχτηκαν στον Σάβα,
παραπόταμο του Δούναβη, που τώρα χωρίζει το παλιό
από το νέο Βελιγράδι… http://blogs.sch.gr/ksergaki
ΣΥΝΤΡΟΦΟΙ ΣΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΡΗΓΑ
ΟΙ ΚΑΣΤΟΡΙΑΝΟΙ ΑΔΕΛΦΟΙ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

41. • βαθύτατα επηρεασμένος και αυτός από τη γαλλική σκέψη, είναι υπέρμαχος της
εξέλιξης και της προόδου.
• Απορρίπτει όμως τις επαναστατικές ακρότητες και γι αυτό στις γλωσσικές,
πολιτικές και κοινωνικές ιδέες ακολουθεί τη μέση οδό.
• Υπερασπίζεται όμως θερμά τις φιλελεύθερες ιδέες με την Αδελφική
Διδασκαλία (1798), που αποτελεί δριμύτατο κατηγορητήριο ενάντια στους
εθελόδουλους και τους συντηρητικούς.
• Ο Κοραής υποστηρίζει τη μετακένωση, δηλαδή τη μετάδοση στους Έλληνες
των αξιών και γενικότερα της παιδείας την οποία οι δυτικοευρωπαίοι δέχθηκαν
από την ελληνική κλασική Αρχαιότητα
• και αφοσιώνεται, από το 1804, στην έκδοση αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων με
προλεγόμενα, όπου εκθέτει τις γλωσσικές και παιδαγωγικές του απόψεις.
Ο Αδαμάντιος Κοραής
(1748-1833)

42. Στα παρακάτω αποσπάσματα διαβάζουμε πώς αντέδρασε το Πατριαρχείο
Κωνσταντινουπόλεως και το περιβάλλον του στις νέες ιδέες που έφερε η Γαλλική
Επανάσταση, αλλά και την απάντηση του Αδαμάντιου Κοραή η οποία κυκλοφόρησε ανώνυμα.
Στον αιώνα αυτό εμφανίστηκε μια καινούργια
πονηριά και απάτη [του διαβόλου], δηλαδή
το [...] σύστημα της ελευθερίας [=το
δημοκρατικό πολίτευμα]. Αυτό το σύστημα
στην αρχή φαίνεται τάχα καλό, ίσα ίσα για
να εξαπατήσει, όσο μπορεί, και τους
εκλεκτούς [ακόμη]. Υπάρχει όμως [σ’ αυτό]
ένα δόλωμα διαβολικό και ένα δηλητήριο
ολέθριο, που στόχο έχει να ρίξει τους λαούς
στην απώλεια και στο χάος [...]. Αδερφοί,
μην ξεφύγετε από το δρόμο της σωτηρίας
[...], κλείστε τ’ αυτιά σας και μην ακούτε
καθόλου αυτές τις καινούργιες ελπίδες
[υποσχέσεις] για ελευθερία [...]. Παντού
αυτό το διαβολικό [...] σύστημα προκάλεσε
φτώχεια, φόνους, ζημιές, κλεψιές, τέλεια
ασέβεια, ψυχική απώλεια.
Κυρ Άνθιμος, Διδασκαλία πατρική, έτος
1798
Απόδοση στη σύγχρονη γλώσσα
Κατηγορεί ψεύτικα [...] τα ευρωπαϊκά έθνη που
μόλις απελευθερώθηκαν για πολλά κακά. Αυτά
[=τα κακά] όμως βρίσκονται όλα στην
τουρκική επικράτεια [=Οθωμανική
Αυτοκρατορία]. Σ’ αυτή, κι όχι στα ελεύθερα
κράτη που κυβερνιούνται με νόμους,
βασιλεύουν τα πάθη· σ’ αυτή κυριαρχεί η
αρπαγή· σ’ αυτή ο δυνατός
επικρατεί και νικάει τον αδύνατο, ο πλούσιος το
φτωχό, ο πανούργος τον απλό: διότι ο δυνατός,
ο πλούσιος και ο πανούργος έχουν τον τρόπο
να χορτάσουν ή και να εξαπατήσουν τον
άπληστο τύραννο για να γλιτώσουν την ποινή
που ταιριάζει στις κακές τους πράξεις.
[Αδαμάντιος Κοραής], Αδελφική διδασκαλία,
έτος 1798
Απόδοση στη σύγχρονη γλώσσα

43. Από συντηρητικούς κύκλους
• εκδηλώθηκαν αντιδράσεις κατά του ενθουσιασμού για τη δυτική παιδεία
των προοδευτικών εκπροσώπων του Διαφωτισμού.
• Παράδειγμα αποτελεί το έργο του Αθανάσιου Πάριου Αντιφώνησις προς
τον παράλογον ζήλον των από της Ευρώπης ερχομένων φιλοσόφων (1802).
Οι πνευματικές ζυμώσεις
• παρά τις ιδεολογικές αντιθέσεις, που σε ορισμένες περιπτώσεις υπήρξαν
οξύτατες,
• συντέλεσαν στην ωρίμανση της ιδέας για εθνική απελευθέρωση
που θα στηριζόταν μόνον σε ελληνικές δυνάμεις.

44. Οι έριδες με τον Κοραή και το πολιτικό όραμα του Αθανασίου
Χρησιμοποίησε θεματολογία η οποία δεν έμεινε στα στενά θεολογικά πλαίσια, αλλά σε ευρύτερα κοινωνικά και πολιτικά. Ο ίδιος
ήταν πολυμαθής και ταυτόχρονα πολύγλωσσος, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται τις κοσμογονικές αλλαγές που επέφερε ο
διαφωτισμός στην Ευρώπη. Έτσι αρχίζει με την αρκετά συντηρητική του γλώσσα να κρίνει τα πολικά δρώμενα και μορφώματα
στην Ευρώπη και να επιτίθεται στην αιρετική αυθαιρεσία τους, όπως την αποκαλούσε. Έτσι συγγράφει βιβλίο ("Πατερική
Διδασκαλία"), κατά το οποίο αντιτίθεται στις φιλελεύθερες προτάσεις των διαφωτιστών για επανάσταση[14]. Το βιβλίο αυτό
εκδίδεται από το Πατριαρχείο και φαίνεται πως σκοπό είχε να εκφράσει και πολιτικές σκοπιμότητες και επιταγές της Πύλης, γι αυτό
και είναι πιθανό να μην εκφράζει πλήρως τις απόψεις του συντάκτη του[15]. Το βιβλίο γίνεται αιτία για επιθέσεις ενάντια στην
εκκλησία από τους διαφωτιστές, οι οποίοι την κατηγορούν για φιλοτουρκισμό και δουλοφροσύνη, αν και είναι φανερό πως
απηχούσε τη συντριπτική μερίδα των Φαναριωτών, οι οποίοι ζούσαν με το μόνιμο φόβο ότι μία τοπική εξέγερση, ακόμα και σε
περίπτωση επιτυχίας, θα εξέθετε το υπόλοιπο τμήμα των Ελλήνων στην εκδικητική μανία των Τούρκων. Ένας φόβος διόλου
αβάσιμος, με βάση γεγονότα που προηγήθηκαν (π.χ. Ορλωφικά) και που συνεχίστηκαν μέχρι και το 1922[16].
Ο Κοραής απαντά προσωπικά στο βιβλίο αυτό με την "Αδελφική Διδιασκαλία", στην οποία με οξείς προσωπικούς χαρακτηρισμούς
προς τον Αθανάσιο, αλλά και τις γενικότερες ιδέες του, θέλει να πείσει πως αυτές οι ιδέες δεν απηχούν το σύνολο του Ελληνικού
λαού. Εκεί ακριβώς αρχίζει να διαφαίνεται και η διαφορά δύο ολόκληρων κόσμων. Οι διαφωτιστές και ο Κοραής απηχούν τις
ευρωπαϊκές ιδέες οι οποίες απαιτούν ένα καθαρά εθνικό κράτος, σύμφωνα με τα οράματα των ουμανιστών, με βάση μία
αρχαιοελληνική γεωγραφική σύσταση των ορίων, ενώ ο Αθανάσιος και οι πιο συντηρητικοί το σχήμα ενός παραδοσιακού
πολυεθνικού κράτους[17]. Ο στόχος αυτού του σχήματος είναι να καταφέρουν να διασωθούν και οι μικρές μερίδες Ελλήνων που
ήταν διάσπαρτες στα όρια του Οθωμανικού κράτους καθώς σε ένα στενά γεωγραφικό ελλαδικό σχήμα θα τις άφηνε εκτεθειμένες
στις ορέξεις των Οθωμανών και τελικά στον αφανισμό της πολιτισμικής τους ταυτότητας. Έτσι στα μάτια του Αθανασίου η
σύσταση του εθνικού κράτους σημαίνει άμεσο αφανισμό του Ελληνισμού[18]. Επιπρόσθετα στο μυαλό του υπάρχει και μια δεύτερη
αιτία. Η οργάνωση του κράτους κάτω από το διαφωτιστικό κοσμοείδωλο σημαίνει εκκοσμίκευση του κοινού βίου, εφαρμογή του
φυσικού δικαίου και του κανονιστικού ωφελιμισμού, με αποτέλεσμα να απειλούνται τα θεμέλια τα οποία διατήρησαν μέχρι την
εποχή του την κοινή ελληνική συνείδηση ακόμα και στις πιο αντίξοες συνθήκες.
Ο Χρήστος Γιανναράς, σημειώνει ότι το σχήμα αυτό δεν αποτελούσε εύκολο φιλοτουρκισμό, ούτε εθελοδουλία, αλλά ένα
κοσμοείδωλο πλήρως διαφορετικό από το στενό εθνικιστικό οικοδόμημα του διαφωτισμού[19]. Ένα οικουμενικό σύστημα, το
οποίο είχε αρχίσει να αποδίδει καρπούς, αφού οι Έλληνες ήδη είχαν πλέον στελεχώσει νευραλγικές θέσεις του οθωμανικού κράτους,
ενώ το εμπόριο και η ναυτιλία είχε κατά βάση περάσει στα ελληνικά χέρια. Πίστευαν οι Φαναριώτες και οι πιο συντηρητικές τάξεις
σε μία εκ των έσω κατάληψη, μία ιδέα που στην εποχή του Αθανασίου ολοένα κέρδιζε έδαφος. Η σύγκρουση τελικά Κοραή και
Αθανασίου, δεν αποτελούσε απλώς μία σύγκρουση προοδευτικών και συντηρητικών, αλλά την αντιπαράθεση δύο διαφορετικών
πολιτικών οραμάτων που το καθένα ανταποκρινόταν σε διαφορετικό τύπου ελληνισμό. Τον Ελληνισμό του Γένους ή τον Ελληνισμό
μίας εθνοφυλετικής ελληνικότητας που θα αντλούσε την ταυτότητά της απευθείας από την κλασσική Ελλάδα, διασκελίζοντας 10
αιώνες Βυζαντίου[20]. Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki

45. ▲ Παρατηρώ το χάρτη και
σχολιάζω τα εδαφικά όρια
της οθωμανικής
κυριαρχίας.

46. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Κάτω από ποιες συνθήκες (οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές)
εκδηλώθηκε το κίνημα του Διαφωτισμού;
2. Ποια χώρα υπήρξε η αφετηρία του Διαφωτισμού και ποια το
επίκεντρό του;
3. Να προσδιορίσετε το περιεχόμενο του όρου Διαφωτισμός και να
αναφερθείτε στα γενικά χαρακτηριστικά του γνωρίσματα.
4. Ποιες υπήρξαν οι ιδέες των Διαφωτιστών σχετικά με την
ανεξιθρησκεία και την πνευματική ανεκτικότητα;
5. Ποιες υπήρξαν οι ιδέες των φορέων του Διαφωτισμού αναφορικά
με την πολιτική;
6. Ποιο περιεχόμενο δίνει ο Τζον Λοκ στον όρο «κοινωνικό
συμβόλαιο»;
7. Ποιοι παράγοντες συνέβαλαν στη διάδοση των ιδεών του
Διαφωτισμού;
8. Ποια υπήρξε η επίδραση των ιδεών του Διαφωτισμού στην
Ευρώπη και στον υπόλοιπο κόσμο;
9. Να προσδιορίσετε το περιεχόμενο του όρου Νεοελληνικός
Διαφωτισμός και να αναφερθείτε στα χρονικά του όρια, τα αίτια,
τα κύρια χαρακτηριστικά του και τους σημαντικότερους
εκπροσώπους του.
10.Ποιο νόημα δίνει ο Κοραής στον όρο «μετακένωση»;
11.Ποιες αντιδράσεις εκδηλώθηκαν κατά του κινήματος του
Νεοελληνικού Διαφωτισμού και ποια ήταν τα αποτελέσματά του;
12.Ποια υπήρξε η διάδοση του Διαφωτισμού στη Βαλκανική
χερσόνησο (εκτός ελλαδικού χώρου);
 Εάν υπάρχει κάτι που
γνωρίζεις, διάδωσε το. Εάν
υπάρχει κάτι που δε γνωρίζεις,
αναζήτησε το.
— Αναπαράσταση από την
Εγκυκλοπαίδεια του Ντενί
Ντιντερό, όπου η Αλήθεια είναι
στο κέντρο της κορυφής
περιβαλλόμενη από φως, με τα
καλύμματα της να
αφαιρούνται από την
Φιλοσοφία και την Λογική στα
δεξιά της.
https://el.wikipedia.org/wiki

47. Προτεινόμενες δραστηριότητες: Σχολιάζονται τα επιχειρήματα και οι απόψεις του Βολταίρου σχετικά με την ανεξιθρησκία και
την πνευματική ανεκτικότητα και συνδέονται, με ανάκληση αποκτηθέντων γνώσεων, με την εξέλιξη των επιστημών. Συζητείται
κατά πόσο υποχώρησε ο θρησκευτικός φανατισμός, κατά πόσο σήμερα το αίτημα των Διαφωτιστών για ανεξιθρησκία και
πνευματική ανεκτικότητα έχει ικανοποιηθεί. Με την ανάκληση και πρόσφατα αποκτηθέντων γνώσεων (Η συγκρότηση των κρατών
και η αιχμαλωσία της Αβινιόν, η διάδοση της Μεταρρύθμισης) τίθεται το ερώτημα γιατί η Αγγλία δίνεται ως παράδειγμα (στην πηγή,
Στον ουρανό από όποιο δρόμο θέλει ο καθένας, σ. 161).
Σχολιάζεται η μέθοδος διδασκαλίας που προτείνει ο Ρουσσό, η επιχειρηματολογία που αναπτύσσει, η σημασία
της για την ανάπτυξη της εκπαίδευσης, η σχέση αυτής της μεθόδου με τη διερευνητική –ανακαλυπτική μέθοδο
και το κατά πόσο αυτή είναι κυρίαρχη στο εκπαιδευτικό σύστημα μετά από δύο αιώνες. Επίσης, σχολιάζεται το
κατά πόσο οι απόψεις του Ρουσσό για την παιδεία συνάδουν με τις απόψεις του για την πολιτική και την
κοινωνία. Σχολιάζονται οι απόψεις του Σίλερ για τη σχέση της αισθητικής παιδείας με την πολιτική και ηθική
στάση.
Σχολιάζονται τα μέσα διάδοσης του ιδεών του Διαφωτισμού, ο ορισμός της νέας σημασίας παλιότερων όρων,
όπως η αρετή, ο ρόλος των λεξικών και ο τρόπος οργάνωσης της επιστημονικής εργασίας. Με αφορμή την
εμφάνιση, στα τέλη του 18ου αιώνα, του καλλιτεχνικού κινήματος του Ρομαντισμού, που θα κυριαρχήσει στο α΄
μισό του 19ου αι. (βλ. πίνακα του Γκόγια σ. 196 σχολικού βιβλίου, Η εκτέλεση των εξεγερμένων της 3ης Μαίου
1808 στη Μαδρίτη), και του πνευματικού κινήματος Θύελλα και Ορμή, συζητείται η αμφισβήτηση του
ορθολογισμού, θεμέλιου λίθου της νεοτερικότητας, και η εμφάνιση των σύγχρονων μεταμοντέρνων
προσεγγίσεων.
Σχολιάζονται οι απόψεις που διατυπώνει ο Ρήγας αναφορικά με το γνωστικό πεδίο με το οποίο ασχολείται, τη
σχέση του πεδίου αυτού με την ορθολογική σκέψη, τη μέθοδο που ακολουθεί, τη σύνδεση δυτικής σκέψης
(ορθολογισμός) και απελευθέρωσης. Συζητείται η άποψη και τα επιχειρήματα του Ρήγα σχετικά με το ότι η
απελευθέρωση δεν προσφέρεται από τρίτους, αλλά κερδίζεται από τους άμεσα ενδιαφερόμενους και το κατά
πόσο η άποψή του αυτή επαληθεύεται με ιστορικά δεδομένα μέχρι σήμερα. Επισημαίνεται ότι αναφερόταν σε
κοινό αγώνα όλων των λαών της Βαλκανικής εναντίον του δυνάστη. Σχολιάζονται οι πολιτικές, κοινωνικές και
γλωσσικές ιδέες του Κοραή (μέση οδός), η άποψή του για τη σημασία της παιδείας στον αγώνα ενάντια στην
εκμετάλλευση και την αδικία, καθώς και το περιεχόμενο του όρου «μετακένωση». Σχολιάζεται ο ρυθμός
εκδόσεων διαφόρων βιβλίων. Αναφέρονται οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Προϊδεασμός αναφορικά με το κατά πόσο οι απόψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού που θα προετοιμάσουν
την Ελληνική Επανάσταση θα αποτελέσουν και το ιδεολογικό πλαίσιο του νεοελληνικού κράτους.