Innovatie in tijden van crisis. Welke wegen zoeken organisaties om in tijden van zware bezuinigingen toch de kwaliteit van het werk en de dienstverlening te verbeteren. Daarover interviewden Marc Gill\'ard en Léon Sonnenschein drie toppers in het openbaar bestuur.

1. inspiratie
Kan de overheid goedKoper, Kleiner èn beter?
innoveren in
tijden van crisis
De kaasschaaf en het mes zijn achterhaalde bezuinigings­ van worden is klein. Het mes zetten in voorzieningen op
instrumenten, betogen Marc Gill’ard en Léon Sonnenschein van basis van heldere keuzes is ook een optie. Bijvoorbeeld
het strategisch adviesbureau Verdonck, Klooster & Associates. minder geld voor maatschappelijk werk en welzijn, het
mes in de sport en culturele subsidies en strenger omgaan
In het kielzog van de taakstelling van 18 miljard euro dient
met de bijzondere bijstand. Maar het risico dat aan deze
zich een kans op grondige innovatie van de overheidssector strategie kleeft is dat de maatschappelijke kosten op lange
aan. Innovaties van diensten, processen en (op de langere termijn hoger kunnen zijn dan de korte termijn besparin­
termijn) systeeminnovaties kunnen gecombineerd met betere gen. De kans is klein dat er effecten optreden die burgers
samenwerking de overheid kleiner èn effectiever maken. en bedrijven als ‘beter’ ervaren. Beide opties – de kaas­
schaaf en het mes – liggen voor de hand, maar zijn in onze
optiek volstrekt onvoldoende om de tegenstrijdige eisen
D
die de samenleving stelt te verenigen. Dé uitdaging voor
teKst Marc Gill’ard en e overheid staat voor een ongekende overheidsorganisaties is om te zoeken naar alternatieven
léon SonnenSchein
bezuinigingsoperatie. Als de voorteke­ die meer en beter kunnen realiseren, maar dan wel voor
nen niet bedriegen gaat het nieuwe ka­ minder geld.
binet 18 miljard euro bezuinigen, bijna
10 procent van de begroting van het Rijk. Fundamentele vragen
Voor organisaties binnen de overheid kan dit betekenen Bij de zoektocht naar die alternatieven komen de bekende
dat ze na doorvertaling tussen de 15 en 20 procent van hun maar fundamentele vragen om de hoek. Doen we de goede
beïnvloedbare begroting moeten bezuinigen. Ingrijpende dingen? Doen we de dingen goed? Wat doen we zelf, wat
wijzigingen in sociale en andere voorzieningen zullen doen we samen en wat besteden we uit? Welke rol willen
noodzakelijk zijn. En de overheid zelf zal goedkoper moeten we spelen in dit vraagstuk en welke andere partijen kunnen
worden. Maar in een tijd dat de onvrede van de burger de daar een rol in spelen? Hoe kunnen we belangrijke publieke
politieke verhoudingen danig op zijn kop zet, is alleen maar waarden borgen als er substantieel en structureel minder
korten op voorzieningen en snijden in de bedrijfsvoering geld is? Zijn er nieuwe concepten van dienstverlening
geen optie. De burger wil niet eenzijdig de rekening van de mogelijk zodat de service omhoog gaat en de inspanningen
crisis betalen, in de vorm van minder voorzieningen. Die daarvoor omlaag?
burger wil een goedkopere, een kleinere, maar vooral ook In onze ogen biedt de crisis kansen voor innovatie. De
een betere overheid. In die mix van op het oog elkaar uit­ druk om kosten te besparen met behoud of zelfs verbetering
sluitende eisen zoeken overheden een uitweg in innovatie. van kwaliteit maakt politici en medewerkers ontvankelijk
Innovatieve ideeën waarmee het mogelijk is om ‘meer en voor nieuwe ideeën. Naast besparen met de kaasschaaf of
beter voor minder’ te realiseren. met het mes, zien wij drie strategieën voor overheden om op
Bezuinigen gebeurde tot nog toe met de kaasschaaf of een innovatieve manier beter te worden tegen minder geld:
met het mes. De kaasschaaf heeft zijn positieve kanten. 1. De overheid kan kosten besparen en kwaliteit
Als een organisatie wel wat veel vet op de botten heeft, is verbeteren door samen te werken.
er niets mis met een algemene taakstelling van een paar 2. De overheid kan kosten besparen door te innoveren
procent. Daarmee wordt de organisatie zeker goedkoper, in wijze van dienstverlening en procesinnovatie.
waarschijnlijk zelfs zonder in te moeten boeten aan kwa­ 3. De overheid kan voorzieningen beter maken
liteit. Maar 10 à 20 procent is geen kaasschaaf meer. Dat tegen minder kosten door innovatieve systeem­
grijpt diep in. De kans dat burgers en bedrijven daar beter wijzigingen.
44

2. inspiratie
Hoog Bezuinig innovatief als goed alternatief besparen met de
kaasschaaf of het mes
Potentie om kwaliteit te verbeteren
innoveer het
systeem
innoveer dienst-
verlening en proces
innoveer door
samenwerken
Besparen
Potentie om kosten te besparen
laag Hoog
Samenwerken biedt interessante mogelijkheden voor aanvrager verklaart volgens het bouwbesluit te bouwen.
besparingen en kwaliteitsverbetering als daardoor schaal­ Hier worden verantwoordelijkheden anders belegd. Sturen
voordelen worden gecreëerd en de professionaliteit van vanuit wantrouwen wordt vervangen door sturen vanuit
de uitvoering van die taken vergroot wordt. Kleine orga­ vertrouwen, met harde sancties voor misbruikers. Ze zijn
nisaties kunnen hun kwetsbaarheid verminderen. Denk aantrekkelijk omdat er vanuit het perspectief van bur­
daarbij aan het bundelen van ict­voorzieningen van gers en bedrijven elementen in zitten van zelfsturing en
verschillende organisaties in shared services en gemeen­ autonomie hetgeen het gevoel van betere dienstverlening
schappelijke Wmo­uitvoeringsorganisaties. Een ander vergroot.
voorbeeld is het gebruik maken van webservices voor De meest complexe innovaties zijn systeemwijzigingen,
lokale risicosignalering voor probleemjongeren, waardoor fundamenteel andere manieren van sturen, van financieren
coördinatie op samenwerking mogelijk wordt. Samenwer­ en van voorzieningen leveren. Denk daarbij aan de
king levert meer op als het dubbel werk voorkomt, zoals introductie van de persoonsgebonden budgetten in de
bij de gezamenlijke belastingkantoren van gemeenten en zorg, of de verschuiving in de filosofie bij de overgang van
waterschappen. Zij verzamelen beide dezelfde vastgoed­ de oude bijstandswet naar de nieuwe Wet werk en bijstand,
informatie voor het bepalen van hun heffingen voor een
bepaald belastinggebied. Naast schaalvoordelen hoeven zij
door de samenwerking die informatie nog maar één keer te
verzamelen en zijn kostenbesparingen tot 50 procent per
Steven luitjenS directeur logius
object mogelijk. ‘Bezuinigen zonder kwaliteitsverlies’
Innoveren van dienstverlening en procesinnovatie kan
vaak door slimmer gebruik van ict. Voorbeelden daarvan logius beheert overheidsbrede ict-oplossingen en gemeenschappe-
zijn digitale aanvragen van producten en diensten, zoals lijke standaarden, die de communicatie tussen overheden, burgers en
het uittreksel bevolkingsregister bij gemeenten en het bedrijven vereenvoudigen. Directeur Steven luitjens ziet de crisis als
digitaal indienen van aanvragen voor vergunningverlening. kans voor innovatie. ‘Ik hoop dat het nieuwe kabinet een lange termijnvisie
Logius ontwikkelt nu een dienst voor elektronisch betalen ontwikkelt en geen bezuinigingsmachine wordt. De crisis introduceert
en factureren, met de potentie voor de afnemende over­ een harde noodzaak om te veranderen. overheidsorganisaties zullen
heidsorganisaties een aanzienlijke efficiëntieverbetering te het met minder geld moeten doen. Samenwerking kan hier aanzienlijk
realiseren. Veel organisaties hebben in de afgelopen ‘vette’ aan bijdragen en werkt daarnaast kwaliteitsverhogend’. luitjens hoopt
jaren fors geïnvesteerd in hun digitale systemen, zonder de dat de overheid kiest voor innovatief bezuinigen. De rol van smart buyer
mogelijkheden daarvan volledig te benutten. Dat biedt hun die logius voor overheidsorganisaties vervult, heeft de afgelopen jaren
nu de kans om met relatief kleine investeringen de dubbel­ geleid tot voordeliger gezamenlijke inkoop.
slag van beter tegen minder kosten te maken. als volgende stap ziet luitjens het realiseren van proces- en diensten-
innovaties binnen de overheid. ‘Met gezamenlijke voorzieningen kunnen
vertrouwen we dat soort innovaties tegen relatief lage kosten ontwikkelen, terwijl de
Andere typen zijn innovaties waarbij vanuit een ander para­ gebruikers flink kosten kunnen besparen. een voorbeeld is elektronisch
digma naar de dienst wordt gekeken. Bijvoorbeeld de aan­ betalen en factureren. Door deze processen te innoveren is aanzien-
pak van Zoetermeer om kwijtschelding van WOZ­belasting lijke efficiëntieverbetering mogelijk.’ Daarbij gelooft hij in ‘coalitions
automatisch te verlenen, waarbij de burger meldplicht of the willing’. ‘In veel situaties is verleiden vele malen effectiever dan
heeft als de situatie verandert. En de aanpak van Heeren­ verplichten.’
veen om bouwvergunningen niet meer te toetsen als de
45

3. inspiratie
op een maatschappelijke vraag. Niet de instelling met haar
jelke dijkStra gemeentesecretaris Zoetermeer activiteitenaanbod geldt als uitgangspunt, maar de maat­
schappelijke opgave die alleen door de welzijninstellingen
‘Onorthodoxe ideeën krijgen nu een kans’ gezamenlijk kan worden aangepakt. Het is een aanpak die
samenwerking beloont, waardoor de kans op kwaliteitsver­
gemeentesecretaris Jelke Dijkstra van Zoetermeer laat er geen misver- betering bij gelijkblijvende of minder kosten toeneemt.
stand over bestaan. De bezuinigingsopgave van 18 miljard zal zeker pijn De eisen van de samenleving voor een goedkopere èn
gaan doen. Tegelijkertijd is hij optimistisch over innovatie. ‘allerlei idee- betere overheid zijn niet met elkaar in tegenspraak. De
en waar allang over werd gepraat komen nu in een stroomversnelling. radicale taakstellingen die overheidsorganisaties te wach­
Samenwerking in Haaglanden bijvoorbeeld krijgt nu opeens schwung.’ ten staan zullen zeker pijn doen. De taakstelling biedt ook
een kans voor verbetering door bestaande denkbeelden
Zoetermeer zet stevig in op digitalisering. De mogelijkheden van het en werkwijzen ter discussie te stellen, om veelbelovende
mid-office worden nu in versneld tempo benut met digitale informatie- innovaties van anderen over te nemen en om zelf nieuwe
voorziening en elektronische producten, zoals een online uitreksel uit innovaties vorm te geven. Wij adviseren overheidsorga­
de gemeentelijke basisadministratie. De crisis leidt tot fundamentele nisaties om niet direct naar de kaasschaaf of het mes te
herbezinningen. Dijkstra: ‘Wat kan de burger zelf doen? Wat kunnen grijpen, maar zorgvuldig de opties voor drie andere stra­
corporaties? Bezuinigingen, maatschappelijk verantwoord ondernemen, tegieën te verkennen: samenwerken, diensten­ en proces­
burgerparticipatie en een overheid die zegt “we doen niet alles meer”, innovaties en systeeminnovaties. Helaas zullen systeem­
die bewegingen grijpen nu op elkaar in.’ innovaties voor de korte termijn taakstelling vaak geen
soelaas bieden. Wij adviseren overheidsorganisatie om
‘ander voorbeeld: mensen hoeven de kwijtschelding WoZ niet meer voor de korte termijn vooral te kijken naar samenwerking
steeds opnieuw aan te vragen, alleen te melden als hun situatie veran- en diensten­ en procesinnovaties. Door gestructureerd te
derd is. Dat levert zowel betere dienstverlening als kostenbesparingen zoeken naar opties om innovatief te bezuinigen komt goed­
op. De politiek wil liefst bezuinigingen waar de burger niks van merkt,
of beter van wordt. Daardoor krijgen onorthodoxe ideeën nu een kans.’
koper én beter binnen handbereik.
˚
marc gill’ard IS ParTner BIJ VerDonck, klooSTer &
aSSocIaTeS. HIJ aDVISeerT oVerHeIDSorganISaTIeS en
BeDrIJVen BIJ STraTegIeonTWIkkelIng en InnoVaTIe
waarbij de nadruk verschoof van inkomensverstrekking Van ProDucTen en DIenSTen.
naar begeleiding naar werk. Bij systeeminnovaties ligt de
besluitvorming vaak op landelijk niveau en daardoor bui­ léon sonnenschein WerkTe alS PrograMMaMana-
ten de invloedsfeer van de eigen organisatie. Dat maakt ze ger BIJ De geMeenTe roTTerDaM en BIJ InaxIS, De coM-
minder aantrekkelijk voor het realiseren van bezuinigingen MISSIe InnoVaTIe oPenBaar BeSTuur Van HeT MInISTe-
op korte termijn. Toch zien we ook hier ‘lokale’ innovaties. rIe Van BZk. SInDS 1 JulI 2010 IS HIJ alS ManageMenT
Een gemeente kan bijvoorbeeld afstappen van individuele conSulTanT VerBonDen aan VerDonck, klooSTer &
subsidies aan welzijnsinstellingen en in plaats daarvan vra­ aSSocIaTeS.
gen om een integraal aanbod van instellingen gezamenlijk
erik GerritSen bestuursvoorZitter bureau jeugdZorg amsterdam
‘Vergeet de kaasschaaf, innoveer het systeem’
‘Schaf de indicatiestelling in de Jeugdzorg af en financier niet Probeer dan maar eens samenwerking te organiseren.
meer op product, maar op samenwerking’. Twee innovatieadviezen
van erik gerritsen, bestuursvoorzitter van Bureau Jeugdzorg ‘Het zou goed zijn als er de komende jaren geïnvesteerd wordt in
agglomeratie amsterdam, voor de volgende bewindspersoon op de jeugdzorg op basis van een maatschappelijke business case.
VWS. ‘Indicatie is verworden tot een bureaucratische oefening. Het op langere termijn is er dan ontzettend veel geld te besparen.
gaat om checks and balances. Die moeten wij leveren. Jeugdzorg is nu dreigt de kaasschaaf waardoor een systeem dat disfunctio-
wat dat betreft een verlengstuk van de overheid. Wij hebben toch neert nog verder in de ellende komt. gestarte innovaties, zoals
al mensen rond lopen bij de gezinnen waar het om gaat. laat hen een gezinsmanager die acties van de verschillende betrokken
dan ook toetsen of het aanbod werkt en bijsturen. organisaties bij probleemgezinnen coördineert, zullen als gevolg
‘Hier zijn geen makkelijke oplossingen. Haal je een kind weg uit van de kaasschaaf mogelijk sneuvelen en dat is doodzonde. Het
voorzorg, dan ben je de gevoelloze bureaucraat, plaats je een enige kapitaal dat ik dan nog heb is de betrokkenheid van mijn
kind terug en er gebeurt toch iets, dan heb je de poppen ook mensen, om de zaak een beetje op de been te houden.’
aan het dansen. Maar het blijft altijd een educated guess. en je
kunt bijna niets in je eentje. Je bent enorm afhankelijk van andere Meer innovatieadviezen van erik Gerritsen leest u op
instanties die ieder op hun eigen dingetjes worden afgerekend. www.desliMMeoverheid.nl
46