1. Artmaqda olan kibertəhdidlər fonunda
milli iqtisadi təhlükəsizlik: kiberhücumların
milli iqtisadiyyatlara təsiri,doğurduğu
nəticələr və onların həlləri
3. Kiberhücumlar nə üçündür? Kiberhücumun arxasında
olan niyyət informasiya oğurluğundan pul oğurluğuna
qədər hər şey ola bilər.
Kiberhücumların əksəriyyəti pul qazanc əldə etmək
üçün planlaşdırılıb. Ən azı, kiberhücum
müvəffəqiyyətli olarsa, təcavüzkar üçün çoxlu
faydalar gətirə bilər.
Kiberhücumun ikinci əsas səbəbi biznes kəşfiyyatı
əldə etməkdir. Parollar, giriş məlumatı, məxfi
məlumat və digər məlumatları əldə etməklə hakerlər
öz üstünlüyünü nümayiş etdirmək üçün konkret
biznesə və ya müəssisəyə nəzarət etmək istəyirlər.
4. İki cari tendensiya onun vacibliyini göstərir.
Birincisi, kompüterlərin müasirliyin
getdikcə daha çox aspektlərinə
inteqrasiyası həyat davam edir.
Kiberhücumlar və ya informasiya
təhlükəsizliyinin pozulması görünür
tezliyi artır və az sayda müşahidəçi bu
ehtimalı görməməzliyə vurmağa hazırdır
gələcək hücumların əvvəlkindən qat-qat
ağır nəticələri ola bilər bu günə qədər
müşahidə edilir.
İkincisi, biz xərclər üzrə mövcud empirik
məlumatların xülasəsini təqdim edirik
kibercinayətkarlığa və kompüter qurdlarına və
viruslarına aid edilə bilər. Mövcud olan budur
ki,onun tərtibçiləri tərəfindən açıq şəkildə təsvir
edilən məhdud sayda sorğu məlumatı lətifədir, lakin
buna baxmayaraq mətbuatda geniş məlumat
verilir.Statistik məlumatların çatışmazlığının
səbəblərini təhlil edirik: firmalar və təşkilatların
kiberhücumlar haqqında məlumatı gizlətmək üçün
güclü stimulları var.
5. Kiberrisk ssenarilərinin iqtisadi təsirlərinin təhlili bu günə
qədər akademik ədəbiyyatda kiber risklərin sığortalanması
ilə müqayisədə məhdud diqqət çəkmişdir .Bu, əsasən
tarixi kiber insidentlər üzrə mövcud məhdud məlumat və
ssenarinin hazırlanması və təsirin təhlili üçün
standartlaşdırılmış metodologiyanın olmaması ilə bağlıdır.
Akademik ədəbiyyat praktiki təcrübələrin geniş spektri ilə
sayca çoxdur. Bununla belə, onlar adətən bir və ya bir neçə
ssenari üzərində cəmləşirlər və müvafiq iqtisadi təsirlərin
qiymətləndirilməsi üçün ardıcıl analitik çərçivə təklif
etmirlər. Bundan əlavə, kiber insidentlərin təxmin edilən
birbaşa və sistemli xərcləri6 bir araşdırmadan digərinə
əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir və təxminlərin əldə
edilməsinə dair izahatlar ümumiyyətlə tam şəffaf deyil.
6.
7. Makroiqtisadi modellərin köməyi ilə tarixi hadisələrin
ümumi məlumatlarına müraciət etmədən müxtəlif kiberrisk
ssenarilərinin təsirləri təhlil edilə bilər. Daha bir üstünlük,
yeni kiberrisk ssenarilərinin vurduğu zərəri
qiymətləndirməyə imkan verən modellərin çevikliyidir.
Modellərin yaxşı sənədləşdirilmiş tətbiqi digər
tədqiqatçılara öz kiberrisk ssenarilərinin təsirlərini təhlil
etməyə imkan verir.
8. Alman şirkətləri İT büdcələrinin təxminən 11%-ni təhlükəsizliyə sərf edirlər.
Ukrayna son on ildə davamlı kiberhücumlarla üzləşib və hücumların çoxu
Rusiyaya aid edilib. 2020-ci ildə o, 397.000 hücum və 2021-ci ilin ilk on
ayında təxminən 280.000 hücumla üzləşdi.
9. Kiber-cinayətkarlıq fəaliyyəti bəşəriyyətin
qarşıdakı iki onillikdə qarşılaşacağı əsas
problemlərdən biridir. Kiberterrorizm və
məlumatların pozulması dünyada hər bir fərd və
şirkət üçün ən böyük təhlükə və bəşəriyyətin ən
böyük problemlərindən biridir. Cəmiyyətə təsiri
rəqəmlərdə öz əksini tapır
Hal-hazırda kibercinayətkarlar və pis aktyorlar
korporativ şəbəkələr daxilində məlumatları
oğurlamaqla və onları qaranlıq internetdə
satışa çıxarmaqla məşğuldurlar. Əksər
təşkilatlar bu barədə nə bilirlər, nə də bu
barədə heç nə aşkar etmək və ya etmək üçün
təchizatlı deyillər. İşçilərin adları, ünvanları,
girişləri və korporativ kredit kartı məlumatları
asanlıqla mövcuddur və şirkətlər hər hansı
qeyri-qanuni fəaliyyətdən tamamilə xəbərsiz
olaraq davam edirlər.
10. 2020-2021-ci illərdə qlobal
şəbəkə təhlükəsizliyinə
təhdidlərin görünməmiş artımı
oldu və Ukraynadakı müharibə
bu proseslərin dünya gücləri
arasında açıq qarşıdurmaya
çevrilməsinə səbəb oldu.Qlobal
risklərin nəzərəçarpacaq
dərəcədə artması Azərbaycana
da siqnal verir ki, o,öz
kiberməkanın mühafizəsini daha
da təkmilləşdirməlidir
Bütün bunlar milli
və ictimai təhlükəsizliyə ciddi
təhlükə yaradır. Xüsusilə, Aİ
Kibertəhlükəsizlik Agentliyinin
(ENISA) məlumatına görə, 2020-
ci ildə Aİ-yə edilən
kiberhücumların sayı 2019-cu
illə müqayisədə dörddə üç artıb,
o cümlədən səhiyyə, nəqliyyat,
enerji və digər həyati
əhəmiyyətli sahələrə minə yaxın
iri kiberhücum olub.
Strategiyanın məqsədləri
Azərbaycanı “informasiya
təhlükəsizliyi sahəsində
regionun və dünyanın aparıcı
ölkələrindən birinə”
çevirməkdir.Ölkəmiz
kibertəhlükəsizlik səviyyəsinə
görə dünyada 40-cı yerdədir.
11. Kiberhücum
təhdidlərini
əhatə edən
altı kiberrisk
əhatə edir .
Bələdiyyə xidmətlərinə
hücüm
Strateji sektorlararası İT
uğursuzluğu
İnternet
telekommunikasiyasının
pozulması.
Səhiyyə sektoruna və
xəstəxanalara
kiberhücum
Bulud xidməti
təminatçısının
uğursuzluğu
Nəzarət məlumatların
toplanması şəbəkələrinin
qəsb edilməsi.
12. Qlobal təsiri olan
cinayətlər getdikcə
kibercinayət
iqtisadiyyatla bağlı
dünya miqyasında
problemə çevrilir və
qlobal iqtisadi bəla
kimi hökumət
korrupsiyası və
narkotikdən sonra
üçüncü yerdədir.
Kibercinayətkarlıq
şiddətlidir, amansızdır,
azalmır və
dayandırılması ehtimalı
azdır. Bu, çox asan və
çox faydalıdır və
tutulmaq
,cəzalandırılmaq şansı
çox aşağı hesab olunur.
Kibercinayətkarlar, ən
yüksək səviyyədə, ən
qabaqcıl İnformasiya
Texnologiyaları (İT)
şirkətləri kimi texnoloji
cəhətdən
mükəmməldirlər və
eynilə, bulud
hesablama, süni
intellekt, xidmət kimi
proqram təminatı və
şifrələməni
mənimsəmək üçün
sürətlə hərəkət etdilər.
13. Oğurluq və ya
mənimsəmədən
məlumatların
sındırılması və məhv
edilməsinə qədər hər
şeyi əhatə edən
kibercinayətkarlıq,
COVID-19
pandemiyası
nəticəsində 600% artıb
Əməliyyatların pozulması
Birbaşa maliyyə itkiləri ilə
yanaşı, kiberhücumlar tez-
tez fəaliyyətlərin
əhəmiyyətli dərəcədə
dayandırılması ehtimalı
kimi dolayı xərclərlə
nəticələnir ki, bu da
gəlirlərin itirilməsi ilə
nəticələnə bilər.
Statistikalar:
Kibercinayətlərin
iqtisadiyyata təsir
yolları.
Məhsul dizaynları,
texnologiyaları və
marketinq taktikaları çox
vaxt şirkətin ən qiymətli
aktivləri arasında olur
Əməliyyatların pozulması Əqli Mülkiyyət Oğurluğu
14. Kiberhücumun hüquqi
nəticələri
Kiberhücumların biznesə təsirini
necə minimuma endirmək olar.
Təhlükəsizlik pozuntuları hətta ən
davamlı biznesləri də məhv edə
bilər. Riskləri buna uyğun idarə
etmək son dərəcə vacibdir.
Reputasiyaya zərər
Güvən müştəri münasibətlərinin
vacib elementidir. Kiberhücumlar
biznesinizin reputasiyasına xələl
gətirə və müştərilərinizin sizə olan
inamını sarsıda bilər.
Bu, öz növbəsində, potensial
olaraq aşağıdakılara səbəb ola
bilər:
1.müştərilərin itkisi
2.satış itkisi
3.mənfəətin azalması
Kiberhücumların
iqtisadi dəyəri
Kiberhücumlar çox vaxt
aşağıdakılardan irəli gələn
əhəmiyyətli maliyyə itkisi ilə
nəticələnir:
1.korporativ məlumatların
oğurlanması
2.maliyyə məlumatlarının
oğurlanması (məsələn, bank
rekvizitləri və ya ödəniş kartı
rekvizitləri)
3.pul oğurluğu ticarətin pozulması
(məsələn, onlayn əməliyyatlar
həyata keçirə bilməmək)
4. iş və ya müqavilənin itirilməsi
Təhlükəsizlik pozuntusunun təsirini üç kateqoriyaya bölmək olar:
15. Kibercinayətkarlar nəyi hədəfləyirlər? Keçmiş müşahidələr göstərib ki, hücumların əksəriyyəti maliyyə
motivləri ilə həyata keçirilir. Bununla belə, biz həm də kibercinayətkarların sırf öz mükəmməlliyini sübut
etmək üçün hücum etdiklərini görmüşük. Beləliklə, hücumun hədəfinin nə olacağını iddia etmək üçün
çətin və sürətli bir qayda yoxdur. Bununla belə, hücumların əksəriyyəti aşağıdakıları hədəf alır:
Bir şəxsin və ya təşkilatın
maliyyə məlumatları
Müştəri və ya işçi
məlumat bazası
Müştərilərin/işçiləri
n/tərəfdaşların/ma
raqlı şəxslərin
maliyyə
məlumatları
Müştərilərin/işçiləri
n/tərəfdaşların/ma
raqlı şəxslərin
maliyyə
məlumatları
16. Kiberhücumların qarşısını almağın yolları.
İşçilərin düzgün
yetişdirilməsi
Proqramı və sistemləri
tam yeni saxlamaq
Firewall quraşdırmaq
Sistemlərə giriş idarə
etmək
Məlumatlarınızın
ehtiyat nüsxəsini
çıxarmaq
Giriş
İdarəetmənin
təyini.
