About Inclusive education

1. Mavzu: Inklyuziv ta'limni joriy etish masalalari
( 2 soat videodars)
REJA:
1. Imkoniyati cheklangan o‘quvchilarni ta'lim jarayoniga
jalb qilishga oid qonun hujjatlari.
2. Imkoniyati cheklangan bolalarga (IChB) ta’lim-tarbiya
berishning psixologik jihatlari. Imkoniyati cheklangan
o‘quvchilarni ta'lim jarayoniga jalb etishga qaratilgan
tadbirlar.
3. Tarbiyasi og‘ir o‘quvchilar bilan ishlashda yuzaga
keladigan muammolar va ularni samarali hal etish usullari.

2. “Eng katta boylik – bu aql-zakovat va ilm, eng katta meros –
bu yaxshi tarbiya, eng katta qashshoqlik –bu bilimsizlikdir!”.
Sh. M. Mirziyoyev

3. Bugungi zamonaviy jamiyatda inson faoliyatining eng keng
sohalaridan biri - bu ta'lim hisoblanadi. Oxirgi yillarda ta’limning
ijtimoiy roli ortib, dunyoning aksariyat davlatlarida ta’limning
barcha turlariga bo‘lgan munosabat o‘zgardi. Ta'limga ijtimoiy va
iqtisodiy taraqqiyotning bosh, yetakchi omili sifatida qaralmoqda.
Yangi bilimlarni izlash, egallash va nostandart qarorlar qabul
qilishga qodir bo‘lgan insonlar bugungi kun uchun zarurdir.

4. O‘zbekiston Respublikasi “Ta'lim to‘g‘risida”gi qonunining 4-moddasida ta'lim soxasidagi
asosiy prinsiplar sifatida ta'lim sohasida kamsitishlarga yo‘l qo‘yilmasligi hamda ta'lim
olishga doir teng imkoniyatlarning ta'minlanishi, qonunning 9-moddasida esa “Jismoniy,
aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar, shuningdek uzoq vaqt
davolanishga muhtoj bo‘lgan bolalar davlat ixtisoslashtirilgan ta'lim muassasalarida, umumiy
o‘rta va o‘rta maxsus ta'lim tashkilotlarida inklyuziv shaklda yoki uy sharoitlarida yakka tartibda
ta'lim oladi.” deb, ko‘rsatib o‘tilgan.

5. -Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi”
-“Aqliy jihatdan orqada qolgan shaxslarning huquqlari to‘g‘risidagi Deklaratsiyasi”
-“Nogironlar huquqlari to‘g‘risida”gi Konvensiyasi
-“Ta'lim hamma uchun” reja-dasturi to‘g‘risidagi Dakar deklaratsiyasi
-“Osiyo va Okeaniya mamlakatlari nogironlar huquqlarini muhofaza qilish chora-tadbirlari
dasturi”
-“Nogironlar uchun teng imkoniyatlarni ta'minlash bo‘yicha Standart qoidalar”
-“Bola huquqlari to‘g‘risida”gi konvensiya.

6. Bosh qomusimiz O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 24-sentabrdan kuchga
kirgan yangi tahrirdagi “Ta'lim to‘g‘risida”gi qonuni,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF–4947-sonli Farmoni,
hamda 2017-yil 1-dekabrdagi “Nogironligi bo‘lgan shaxslarni
davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimini tubdan
takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF–5270-sonli Farmoni,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi
«O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi PF-5712-
son Farmoni, 2020-yil 13-oktabrda “Alohida ta'lim ehtiyojlari
bo‘lgan bolalarga ta'lim-tarbiya berish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4860-son
qarori va Qarorga 1-ilova sifatida qabul qilingan “2020-2025
yillarda xalq ta'limi tizimida inklyuziv ta'limni rivojlantirish
KONSEPSIYASI va boshqa me'yoriy-huquqiy hujjatlar.

7. Inklyuziv ta'lim alohida e'tiborga muhtoj bo‘lgan bolalarning tengdoshlari bilan
bir xil sharoitlarda o‘qishi, ular bilan o‘zaro do‘stona munosabatda bo‘lishi hamda
jamiyatga ijtimoiy moslashuvini yengillashtirishdir.
Inklyuziv ta'lim – inglizcha so‘zdan olingan bo‘lib, inclusive, inclusion –
uyg‘unlashmoq, uyg‘unlashtirilgan, o‘ziga tortuvchi, qamrab oluvchi
ma'nolarini, lotinchada esa includ – qamrab olaman, jalb qilmoq, ya'ni alohida
e'tiborga muhtoj bo‘lgan va oddiy bolalar o‘rtasidagi to‘siqlarni bartaraf
etishdir.
Inklyuziv ta'lim – davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan masalalardan biridir.
Alohida e'tiborga muhtoj bo‘lgan, voyaga yetayotgan o‘smirlar rivojlanishida
uchraydigan nuqsonlar yoki iqtisodiy qiyinchiliklardan qat'i nazar ijtimoiy hayotga
moslashtirishga yo‘naltirilgan o‘quv jarayoniga jalb qilishni ifodalovchi ta'lim
tizimidir.

8. Inklyuziv ta'lim faoliyati dasturi
Ispaniyaning Salamanka shahrida
1994 yil 7-10 iyunda dunyoning 92
davlati va 25ta xalqaro tashkilot
vakillari ishtirokida maxsus
ehtiyojlar ta'limi Butunjahon
konferensiyasida “Salamanka
bayonoti” sifatida qabul qilingan.
. Unda hammaga: “Biz barcha
davlatlarni chorlaymiz va
murojaat qilamiz: inklyuziv ta'lim
tamoyilini qonun yoki islohot, deb
qabul qiling”, deb da'vat qilingan.

9. Umumta'lim maktablarida inklyuziv ta'lim jarayoni o‘ziga xos murakkabliklarga
ega bo‘lib, shu sohada ishlaydigan mutasaddilar, o‘qituvchilar zimmasiga jiddiy talablar
qo‘yiladi. Bunday ta'limda sinf rahbari, fan o‘qituvchilari, tarbiyachilar, kasbiy
mahorat ustalari yordam ko‘rsatish borasidagi xizmatlarni bajaradilar.
Sog‘lom bolalar bilan alohida e'tiborga muhtoj bolalar orasidagi tafovut o‘zidagi
jismoniy imkoniyatining cheklanganligi sababli o‘z tengdoshlariga qo‘shilmaslik,
tortinchoqlik, uyalgan yoki kamsitilgan ba'zilarining esa oilada haddan tashqari
avaylanganliklari sababli qaysar, injiq bo‘lib qolganliklari tufayli yuzaga keladi.

10. Yoshlarni zamonga mos intellektual inson bo‘lib
tarbiyalanishida Sharq allomalari va mutafakkirlarining qoldirgan
meroslaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Imom al-Buxoriy
to‘plagan hadislar, Naqshbandiy ta'limoti, Termiziy o‘gitlari,
Yassaviy hikmatlari, Ibn Sino, Forobiy, Beruniy, Mirzo
Ulug‘bek, Yusuf Xos Hojib va boshqalar yaratgan asarlarida
yoshlar tarbiyasiga doir qarashlarni keltirib o‘tganlar.
Ular yaratgan manbalardan ta'lim-tarbiya jarayonida
foydalanish muhimdir. Sharq allomalari va mutafakkirlarining bola
ta'lim-tarbiyasidagi qarashlaridan inklyuziv ta'limni
takomillashtirishda ham foydalanish mumkin.

11. Alohida e'tiborga muhtoj bo‘lgan bolalar uchun
ishlab chiqilgan va jamiyatga rejali asosda joriy
etilayotgan inklyuziv ta'lim o‘qishning uzluksiz va
muttasilligini ta'minlaydi.
Oila – bolalar bog‘chasi – maktab – kasb-hunar
kolleji – ish bilan ta'minlash – ushbu tizim kelajakda
ota-onalarga alohida e'tiborga muhtoj bolalarini
umumta'lim muassasalari va oliy o‘quv yurtlariga
bemalol, xavfsiramasdan olib kelishlari uchun zamin
yaratadi.
Eng muhimi, alohida e'tiborga muhtoj bo‘lgan bolalar
jamiyatning teng a'zosi ekanliklarini his qilib yashaydilar.
Shunga muvofiq umumta'lim maktablarida inklyuziv
ta'limni psixologik-pedagogik jihatlarini o‘rganishda
inklyuziv ta'limning malaka talablari ishlab chiqilgan.

12. Tarbiyasi og‘ir o‘quvchilar bilan ishlash.
Maktablarda bolalarga nisbatan ba'zan “tarbiyasi qiyin bola” jumlasi ishlatiladi. Tarbiyasi qiyin
bolalar deganda ko‘pincha holatlarda voyaga yetmaganlar bilan ishlash nazoratchilari ro‘yxatida
hisobga olingan, giyohvandlik va spirtli ichimlikka ruju qo‘ygan, o‘g‘rilik va bezorilikka moyil
o‘quvchilar nazarda tutiladi.
Kuzatishlardan ma'lum bo‘lishicha, tarbiyasi qiyin bolalar tarbiya jarayonida pedagogik
ta'sirlarga qarshilik ko‘rsatadi, ularning xulqida o‘zini biz xohlaganday tutmaslik holatlari
kuzatiladi.Tarbiyasi qiyin bolalar paydo bo‘lishining asosiy sabablaridan biri ularda o‘qishga
nisbatan salbiy munosabatning yuzaga kelishidir.

13. O‘quvchi bilan jamoa fikrining mos kelmasligi uning jamoa ichida
o‘z o‘rnini borgan sari yo‘qotib borishiga sabab bo‘ladi. Jamoa
a'zolari bunday o‘quvchining qarashlarini vaqti-vaqti bilan hisobga
olishlari yaxshi natija berishi mumkin.
O‘quvchining fikr va qiziqishlarini jamoaning qo‘llab
quvvatlamasligi yoki beparvoligi uni qonunbuzarlikka undaydi va
giyohvandlik kabi salbiy holatlarning kelib chiqishi uchun imkoniyat
yaratadi.
Natijada bola uchun kelajak rejalarining poymol bo‘lish xavfi
tug‘ilib, o‘qishdan va jamoadan yuz o‘girgan o‘smir o‘z kelajagini,
orzu-umidlarini maktab va tengdoshlari faoliyatiga bog‘lashdan
ko‘ra, yangi “do‘stlari” bilan aloqa qilishni afzal ko‘radi va boshqa
kishilardan najot izlaydi. Buning natijasida o‘smir nosog‘lom xulqli
bolalar to‘dasiga tushib qoladi va ular xulq –atvoriga xos bo‘lgan
xarakterga ega bo‘ladi.

14. Oilaviy sharoitning salbiy ta'siri
ham tarbiyasi og‘ir o‘smirlarning
kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Ayrim
oilalarda bola uchun zaruriy
imkoniyatlar mavjud emasligi
sababli bola noxush holat bilan
doimo yolg‘iz kurash olib boradi.
O‘smir dunyosida oilaviy
sharoitga nisbatan paydo bo‘lgan
norozilik hissi kundan kun avj olib,
ichki qo‘zg‘olonga aylanib boradi.
Bundan tashqari, ota-ona o‘rtasidagi munosabatlarning nosog‘lomligi, ba'zi ota-
onalarning spirtli ichimliklarga ruju qo‘yishlari ham bolaning ruhiy dunyosiga salbiy
ta'sir ko‘rsatadi.

15. Pedagogik qarovsizlik quyidagi darajalarda tavsiflanadi:
1. Past. Xatti-harakat, xulq-atvordagi beqarorlik. O‘z “men”iga ortiqcha
baho berish. Asosan yoshiga xos bo‘lgan xarakter belgilarining ustunlik qilishi.
2. O‘rta. Kattalar va tengqurlari bilan aloqaning buzilishi. O‘qish va
mehnatga qiziqmaslik. Pedagogik ta'sir choralari to‘g‘ri qabul qilingan holda
unga amal qilmaslik.
3. Yuqori. Salbiy xarakter xususiyatlari yaqqol namoyon bo‘ladi.
Huquqbuzarlik oshkora qilinadi. Kattalar bilan o‘zaro munosabatda tajovuzkor
bo‘ladi. O‘zlari to‘g‘ri deb qabul qilgan “axloq normalari”ni oqlashga
urinadilar. Ular huquqbuzarlik chegaralarini tushunib yetmaydilar.
4. Kriminal. Voyaga yetmagan huquqbuzarlar bo‘lib, ularning hulq-
atvorini boshqarib bo‘lmaydi. Bundaylar har qanday tarbiya vositalariga
qarshilik ko‘rsatadilar. Hatti-harakatlarida tajovuzkorlik ko‘proq uchraydi.
Ular o‘zlarining huquqbuzarlik motivlarini o‘zlari belgilagan “axloqiy
me'yorlar” bilan o‘lchaydilar, natijada jinoyatga qo‘l uradilar.

16. O‘quvchi shaxsini individual psixologik
xususiyatlarini har tomonlama mukammal tahlil qilish
ularni o‘qitish va tarbiyalash samaradorligining muhim
shartlaridan biridir.
O‘quvchining ahloqiy rivojlanishi asosan uning
tevarak-atrofdagi kishilarga va atrofdagilarning unga
bo‘lgan o‘zaro munosabati bilan bog‘liqdir.
O‘qituvchilardan pedagogik jihatdan o‘z holiga
tashlab qo‘yilgan va tarbiyasi qiyin, huquqbuzarlik va
giyohvandlikka moyilligi bor, o‘zlashtirishi past bo‘lgan
o‘quvchilarning o‘ziga xos psixologik xususiyatlarini
bilishlari talab etiladi.
Amaliyotchi psixologlardan esa mavjud holatlarning
oldini olish va barataraf etish usullaridan samarali
foydalanishlari talab etiladi.