SlideShare a Scribd company logo

Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia

•
•
Obserwatorium Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji
Obserwatorium Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji

Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia

1 of 225
Download to read offline
ANALIZA ZDOLNOŚCI OSÓB Z OBSZARÓW WIEJSKICH ORAZ MIEJSKO-WIEJSKICH NA TERENIE DOLNEGO ŚLĄSKA DO PODJĘCIA ZATRUDNIENIA Raport końcowy Badania współfinansowane w ramach projektu systemowego „Obserwatorium Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji” przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki WROCŁAW 2012
Autorzy raportów i opracowań oraz członkowie zespołu badawczego: Justyna Siekierczak Anna Witek Dr Piotr Cichocki Ewelina Frankowska Projekt zrealizowany został w ramach projektu „Obserwatorium Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji” realizowanego w ramach poddziałania 6.1.2 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. CENTRUM BADAŃ STOSOWANYCH ULTEX ANKIETER Sp. z o. o. 60-592 Poznań, ul. Swojska 21a Tel. 061 862 17 98, wew.112 fax 061 867 58 00 Publikacja dystrybuowana bezpłatnie
Spis treści SPIS TREŚCI ……………………………………………………………………………………… 3 CZĘŚĆ 1. STRESZCZENIE ………………………………………………………………..…. 9 Summary …………………………….……………………………………………………………….. 14 CZĘŚĆ 2. WPROWADZENIE ………………………………………………………….……. 19 2.1. Wybrane wątki teoretyczne …………………………………………………………….. 19 2.2. Dolnośląski rynek pracy na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich ………. 24 2.3. Zatrudnienie w dokumentach strategicznych z wyszczególnieniem terenów wiejskich ……………………………………………………………………….…. 31 2.4. Cele projektu badawczego …………………………………………………………….… 33 CZĘŚĆ 3. OPIS ZASTOSOWANEJ METODOLOGII …………………………….… 35 3.1. Zakres terytorialny …………………………………………………………………………. 35 3.2. Zakres przedmiotowy …………………………………………………………………..…. 35 3.3. Cel główny badania …………………………………………………………………….…. 35 3.4. Metody i techniki badawcze ………………………………………………………….…. 35 CZĘŚĆ 4. OKREŚLENIE AKTUALNEJ SYTUACJI SPOŁECZNO-GOS- PODARCZEJ, STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ LUDNOŚCI WIEJ- SKIEJ NA DOLNYM ŚLĄSKU Z UWZGLĘDNIENIEM PERSPEKTYWY WIEKU, WYKSZTAŁCENIA, NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI I PŁCI ……………. 42 4.1. Jak przedstawia się aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolno- śląskim w kontekście regionalnego rynku pracy z uwzględnieniem perspektywy wieku, wykształcenia, niepełnosprawności i płci? ……………. 42 4.2. Jaka jest sytuacja na rynku pracy osób z terenów wiejskich i miejsko- wiejskich? ………………………………………………………………………... 57 4.3. Jak przedstawia się przestrzenne zróżnicowanie sytuacji na dolnoślą- skim rynku pracy na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich? Jakie są aktualne wskaźniki rynku pracy według jednostek terytorialnych (województwo, gmina, powiat)? ………………………………………………………. 68 4.4. Jakie są perspektywy dla regionalnego rynku pracy z uwzględnieniem trendów demograficznych dla ludności wiejskiej na Dolnym Śląsku? ……. 92 3
CZĘŚĆ 5. ZBILANSOWANIE POTENCJAŁU KADROWEGO TERENÓW WIEJSKICH I MIEJSKO-WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE DOLNO- ŚLĄSKIM, Z AKTUALNYMI I PRZYSZŁYMI POTRZEBAMI W ZAKRE- SIE KWALIFIKACJI, ATRAKCYJNYCH NA LOKALNYM RYNKU PRACY …………………………………………………………………………………... 99 5.1. Jakie formy przybiera przedsiębiorczość na terenach wiejskich i miej- sko-wiejskich? Jak obserwowane postawy przedsiębiorcze wpływają na sytuację społeczno-gospodarczą? ……………………………………………….. 99 5.2. Jakim potencjałem pożądanym na rynku pracy w zakresie kwalifikacji zawodowych, umiejętności i kompetencji dysponują osoby z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich? Jakie jest jego przełożenie na aktualne i przyszłe zapotrzebowanie w tym zakresie na regionalnym rynku pracy? 104 5.3. Jakimi wartościami kierują się mieszkańcy terenów wiejskich i miej- sko-wiejskich w kontekście aktywności zawodowej? Jaki jest stan świadomości mieszkańców wsi co do wymagań na regionalnym i poza regionalnym rynku pracy? Jakie są postawy i zachowania osób bezrobotnych na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich? ……..……………. 109 5.4. Jaki wpływ ma tradycja rodzinna prowadzenia gospodarstwa rolnego przez osoby zamieszkujące tereny wiejskie i miejsko-wiejskie regionu dolnośląskiego na mobilność geograficzną tej ludności? Czy w odnie- sieniu do terenów wiejskich Dolnego Śląska można mówić o zjawisku wymuszonego przywiązania do ziemi? ……………………………………..………. 113 CZĘŚĆ 6. ZIDENTYFIKOWANIE CZYNNIKÓW DETERMINUJĄCYCH AKTYWNOŚĆ ZAWODOWĄ MIESZKAŃCÓW WSI I TERENÓW MIEJSKO-WIEJSKICH …………………………………………………………..…………… 118 6.1. Jakie czynniki zewnętrzne determinują przedsiębiorczość i aktywność zawodową mieszkańców wsi i terenów miejsko-wiejskich? Jak przed- stawia się mapa regionalna determinantów aktywności zawodowej w województwie dolnośląskim? Jakie czynniki przestrzenne, infra- strukturalne i funkcjonalne mają decydujące znaczenie dla podej- mowania aktywności zawodowej przez mieszkańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich? ……………………..…………………………………… 118 6.2. Jak mieszkańcy terenów wiejskich i wiejsko-miejskich Dolnego Śląska oceniają dostępność ofert pracy oraz ich rodzaj? …………………………..….. 125 CZĘŚĆ 7. ZBADANIE ZBIEŻNOŚCI CZYNNIKÓW PRZESTRZEN- NYCH, INFRASTRUKTURALNYCH I FUNKCJONALNYCH ORAZ KAPITAŁU LUDZKIEGO NA TERENACH WIEJSKICH I MIEJSKO- WIEJSKICH NA POZIOMIE POWIATÓW I GMIN W WOJEWÓDZ- TWIE DOLNOŚLĄSKIM ……………………………………………………………………… 130 7.1. Jaki jest stopień dopasowania kapitału ludzkiego w kontekście wykształcenia i przygotowania do zawodu? ………………………………………. 130 4
7.2. Jaki potencjał w zakresie kapitału ludzkiego, osób zamieszkałych na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich, reprezentują powiaty i gminy w województwie dolnośląskim? Jak przedstawia się mapa regionalnego rynku pracy z uwzględnieniem strony popytowej i podażowej? Jak przedstawia się prognozowana mapa regionalnego rynku pracy w danym kontekście? …………………………………………………… 135 7.3. Jakie są przykłady inicjatyw gminnych, dotyczących aktywizowania środowiska wiejskiego? Czy można wskazać gminy – liderów w zakresie tych inicjatyw? Jaka jest trwałość inicjatyw lokalnych? …….. 139 CZĘŚĆ 8. WSKAZANIE PRZYCZYN BIERNOŚCI NA RYNKU PRACY I BARIER W AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ NA TERENACH WIEJ- SKICH I MIEJSKO-WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE DOLNO- ŚLĄSKIM ………………………………………………………………………………………….... 146 8.1. Jakie są przyczyny bierności na rynku pracy mieszkańców terenów wiejskich? Jakie są główne bariery w aktywizacji zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnośląskim? … 146 8.2. Jak przedstawiają się stosunki pracownicze między pracownikami pochodzącymi z miasta a zatrudnionymi pochodzącymi z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich na Dolnym Śląsku? Czy miejsce pochodzenia wpływa na te relacje? Jak pracownicy pochodzący z terenów wiejskich są traktowani przez resztę kadry? Czy można mówić w tej kwestii o pewnych stereotypach lub uprzedzeniach, które mogą wpływać na kształtowanie się biernej postawy wobec podejmowania pracy w mieście? …………………………………………..…………. 154 CZĘŚĆ 9. SFORMUŁOWANIE ZALECEŃ, MAJĄCYCH SŁUŻYĆ BARDZIEJ PRECYZYJNEMU UKIERUNKOWANIU WSPARCIA DLA OSÓB ZAMIESZKUJĄCYCH TERENY WIEJSKIE I MIEJSKO- WIEJSKIE W CELU LEPSZEGO PRZYGOTOWANIA ICH DO WYMA- GAŃ RYNKU PRACY ……………………………………………………………………………. 157 9.1. Jak przebiega proces efektywnego poszukiwania pracy na terenie Dolnego Śląska? …………………………………………………………………………….. 157 9.2. Jakie są dostępne formy wsparcia dla mieszkańców terenów wiej- skich w zakresie motywowania do podejmowania aktywności zawodowej? Jak przedstawia się ocena skuteczności tych działań, zarówno od strony osób fizycznych, jak i instytucji? Jak należy ukierunkować to wsparcie? …………………………………………………………….. 160 9.3. Jak przedstawia się gotowość mieszkańców terenów wiejskich do podejmowania aktywizacji zawodowej poza terenem zamieszkania? ……. 164 9.4. Jaka jest sytuacja dochodowa ludności zamieszkującej obszary wiejskie i jakie są ich główne źródła utrzymania? ………………………………. 169 9.5. Jakie są uwarunkowania dostępu do wiedzy i edukacji na obszarach wiejskich? ……………………………………………………………………………………… 174 5
CZĘŚĆ 10. OPRACOWANIE PROGNOZY ROZWOJU REGIONAL- NEGO RYNKU PRACY I AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ NA TERE- NACH WIEJSKICH I MIEJSKO-WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM …………………………………………………………………..……..……. 179 10.1. Jak zmieniało się zjawisko bierności zawodowej wśród ludności zamieszkującej tereny wiejskie i miejsko-wiejskie Dolnego Śląska na przestrzeni ostatnich 25 lat? ……………………………………………………… 179 10.2. Jakie są słabe sygnały wskazujące na zmiany na sytuację ludności miejsko-wiejskiej na dolnośląskim rynku pracy z uwzględnieniem ich płci, wieku, kwalifikacji i zebranego doświadczenia zawodo- wego? …………………………………………………………………………………………. 180 10.3. Jakich cech pracowników oczekują pracodawcy do poprawnego i efektywnego rozwoju inwestycji? …………………………………………………. 181 10.4. Jakie jest aktualne zapotrzebowanie oraz w jaki sposób powinien rozwijać się rynek pracy w województwie dolnośląskim w kontekście produkcji żywności i upraw przemysłowych oraz pozarolniczej działalności produkcyjnej i usługowej? …………….……………………………… 182 10.5. Czy są opracowane strategie zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich? …………………………………………………..………………………………. 184 CZĘŚĆ 11. WNIOSKI I PODSUMOWANIA …………………………………………. 185 11.1. Wprowadzenie ……………………………………………………………………..……… 185 11.2. Określenie aktualnej sytuacji społeczno-gospodarczej, struktury demograficznej ludności wiejskiej na Dolnym Śląsku z uwzględnie- niem perspektywy wieku, wykształcenia, niepełnosprawności i płci …... 185 11.3. Zbilansowanie potencjału kadrowego terenów wiejskich i miejsko- wiejskich w województwie dolnośląskim z aktualnymi i przyszłymi potrzebami w zakresie kwalifikacji, atrakcyjnych na lokalnym rynku pracy …………………………………………………………………………………. 187 11.4. Zidentyfikowanie czynników determinujących aktywność zawodową mieszkańców wsi i terenów miejsko-wiejskich ………………..………………. 188 11.5. Zbadanie zbieżności czynników przestrzennych, infrastrukturalnych i funkcjonalnych oraz kapitału ludzkiego na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich na poziomie powiatów i gmin w województwie dolnośląskim ……………………………………………………………………………….. 189 11.6. Wskazanie przyczyn bierności na rynku pracy i barier w aktywizacji zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w wojewódz- twie dolnośląskim ……………………………………………………………………….. 190 11.7. Sformułowanie zaleceń, mających służyć bardziej precyzyjnemu ukierunkowaniu wsparcia dla osób zamieszkujących tereny wiejskie i miejsko-wiejskie w celu lepszego przygotowania ich do wymagań rynku pracy …………………………………………………………………………………. 191 6
11.8. Opracowanie prognozy rozwoju regionalnego rynku pracy i aktyw- ności zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnośląskim ………………………..…………..………………... 192 11.9. Opracowanie prognozy rozwoju regionalnego rynku pracy i akty- wności zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnośląskim cd. ………..………………………………………… 199 11.10. Analiza PEST ……………………………………………………………………………….. 201 REKOMENDACJE …………………………….……………………………………………………… 203 11.11. Analiza SWOT dla obszarów wiejskich i miejsko-wiejskich województwa dolnośląskiego ……………………….……………………………… 215 CZĘŚĆ 12. SPIS TABEL, MAP I WYKRESÓW ……..………………………………. 222 7
8
Część I. STRESZCZENIE Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich w wojewódz- twie dolnośląskim stanowi obiekt zainteresowania projektu badawczego, który do- tyczy zarówno analizy sytuacji demograficznej mieszkańców, jak również ich sytu- acji społecznej i ekonomicznej. Badanie stanowi próbę odpowiedzi na pytanie jak wygląda i kształtuje się rynek pracy na Dolnym Śląsku, a przede wszystkim jak wy- gląda w tym zakresie sytuacja osób zamieszkałych na terenach wiejskich i miejsko- wiejskich. Poniższy raport zawiera analizę zdolności osób z obszarów wiejskich i miej- sko-wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia. Porządek rapor- tu wyznaczają cele badawcze, a także problemy szczegółowe, które stanowią ko- lejno jego rozdziały oraz podrozdziały. W ramach celów badawczych, analizie pod- dane zostały dane zagregowane za pomocą różnych technik badawczych, szczegó- łowo opisanych w rozdziale metodologicznym. Opis i interpretacja wyników uzy- skanych za pomocą poszczególnych technik badawczych zostały wyszczególnione w osobnych podrozdziałach. Taka konstrukcja raportu pozwala na kompleksowe podejście do tematu badawczego i uzyskanie odpowiedzi na interesujące kwestie badawcze, przy jednoczesnym wieloaspektowym podejściu do omawianego pro- blemu. Pierwszy rozdział raportu zawiera podstawy teoretyczne analizy, opracowane na podstawie źródeł zastanych, zastosowanych w ramach analizy desk research. Opiera się ona na kilku wątkach przewodnich związanych z charakterystyką regionu i wieloaspektowym opisem rynku pracy na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich na przestrzeni czasu. W tej części raportu przedstawiona została m.in. struktura demograficzna, aktywność zawodowa ludności oraz stopień dopasowania kapitału ludzkiego w kontekście wykształcenia i przygotowania do zawodu. Analiza dolno- śląskiego rynku pracy obejmuje również charakterystykę potencjału podregionów, przestrzenne zróżnicowanie sytuacji na dolnośląskim rynku pracy oraz określenie potencjału w zakresie kapitału ludzkiego z uwzględnieniem strony popytowej i po- dażowej. Ponadto, na podstawie dokumentów strategicznych Komisji Europejskiej, uwzględniona została tutaj charakterystyka obszarów wiejskich na terenie Unii Eu- ropejskiej. W latach 2008-2010 znacząco wzrosła liczba osób bezrobotnych na terenie całego województwa dolnośląskiego. Największy wzrost odnotowano w latach 9
2008-2009. W tym czasie liczba bezrobotnych wzrosła zarówno na terenach wiej- skich, miejsko-wiejskich, jak i w aglomeracjach. Na zaobserwowaną dynamikę wzrostu liczby zarejestrowanych osób bezrobotnych w województwie dolnośląskim wpływ miał odnotowany znaczny wzrost zarejestrowanych bezrobotnych mężczyzn. W tym kontekście należy jednak zauważyć, że zaobserwowane zmiany w zakresie liczby rejestrowanych osób bezrobotnych są zróżnicowane także z uwagi na podre- gion województwa. Na przestrzeni lat 2008-2010 najwyższy wzrost liczby osób bez- robotnych odnotowano w gminach wiejskich podregionu wrocławskiego, podregio- nu legnicko–głogowskiego oraz podregionu jeleniogórskiego. Kolejne rozdziały raportu szerzej opisują aktualną sytuację społeczno– gospodarczą na Dolnym Śląsku, zarówno analizując temat bezrobocia, jak i przed- stawiając sytuację mieszkańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich z uwzględ- nieniem ich wykształcenia, płci, wieku i innych czynników demograficznych. Zwró- cono tutaj szczególną uwagę na kategorie mieszkańców narażonych na wyklucze- nie społeczne ze względu na ich wyjątkowo trudną sytuację na rynku pracy. Ze- brane zostały opinie m.in. o: barierach i ograniczeniach w dostępie do rynku pracy dla osób podejmujących pierwszą pracę; pozytywnych i negatywnych konsekwen- cjach dla rynku pracy; wchodzenia w fazę aktywności zawodowej pokolenia o wy- sokich wskaźnikach wykształcenia wyższego; szansach i barierach na rynku pracy osób 50+. Wśród problemów istotnych dla krajowego rynku pracy, przedstawione zostały opinie mieszkańców Dolnego Śląska na temat pozytywnych i negatywnych konsekwencji związanych z wydłużeniem wieku emerytalnego. Rozdział ten został uzupełniony o mapy oraz wskaźniki obrazujące przestrzenne zróżnicowanie sytuacji na dolnośląskim rynku pracy. Raport traktuje także, zgodnie z założonymi celami badawczymi, o dolnoślą- skim rynku pracy pod kątem zapotrzebowania na kwalifikacje, zarówno aktualne, jak i przyszłe. Dzięki zebranym opiniom, przedstawione zostały zawody, na które wciąż przewiduje się zapotrzebowanie, a także opisane zostały kwalifikacje, które są cenne z perspektywy pracodawców. Z punktu widzenia głównego celu badania, istotne było określenie jakimi wartościami kierują się mieszkańcy terenów wiejskich i miejsko-wiejskich w kontekście aktywności zawodowej oraz jaki jest stan świa- domości mieszkańców wsi co do wymagań na regionalnym i pozaregionalnym ryn- ku pracy. Ponadto zwrócono tutaj uwagę na formy, jakie przybiera przedsiębior- czość na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich oraz stwierdzono, jak obserwowane postawy przedsiębiorcze wpływają na sytuację społeczno-gospodarczą. Ostatnim z istotnych elementów w tej części raportu było określenie, jaki wpływ ma tradycja rodzinna prowadzenia gospodarstwa rolnego przez osoby zamieszkujące tereny 10
wiejskie i miejsko-wiejskie regionu dolnośląskiego na mobilność geograficzną tej kategorii ludności oraz czy w odniesieniu do terenów wiejskich Dolnego Śląska można mówić o zjawisku wymuszonego przywiązania do ziemi. Z uwagi na fakt, że raport analizuje dane zastane, jak również przedstawia kilka perspektyw róż- nych badanych grup i środowisk, pozwala to na wielowymiarową interpretację. Wśród opisanych sześciu grup czynników warunkujących rozwój przedsiębior- czości i rynku pracy, wyodrębnione zostały te, które w opinii mieszkańców Dolnego Śląska uznane zostały za kluczowe w kwestii rozwoju regionu. Oprócz tego, w tej części raportu znaleźć można ocenę dostępności ofert pracy i ich rodzaj oraz opinie mieszkańców o najefektywniejszych sposobach poszukiwania pracy. Analizy czynników przestrzennych, infrastrukturalnych i funkcjonalnych mają- cych decydujące znaczenie dla podejmowania aktywności zawodowej przez miesz- kańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich stanowią kolejne obszary zaintere- sowań szerzej omówione w poniższym raporcie. Zdaniem przedstawicieli instytucji zajmujących się rynkiem pracy w województwie dolnośląskim bliska odległość od granicy, a także od dużych aglomeracji (Wrocław), czy też zapewnienie dobrej in- frastruktury komunikacyjnej, to czynniki, które mają decydujące znaczenie dla po- dejmowania aktywności zawodowej mieszkańców. Także mobilność i zdolność przekwalifikowania się mieszkańców oraz dotacje unijne czy też zaangażowanie władz samorządowych stanowią, zdaniem przedstawicieli instytucji, czynniki de- terminujące wzrost przedsiębiorczości w regionie. Oprócz wyżej wskazanych za- gadnień, rozdział ten prezentuje opinie badanych na temat inicjatyw gminnych do- tyczących aktywizowania środowiska wiejskiego. Ponadto, w tej części znaleźć można próbę odpowiedzi na pytanie o istnienie gmin - liderów w zakresie tego typu inicjatyw. Raport określa przyczyny bierności na rynku pracy i bariery w aktywizacji za- wodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnośląskim. Zdaniem badanych sołtysów do głównych przyczyn bierności zawodowej należą brak miejsc pracy na terenach wiejskich i miejsko–wiejskich, a także niskie kwalifi- kacje mieszkańców, jak również problemy z dojazdem do miejsca pracy. Mieszkań- cy województwa dolnośląskiego, którzy uczestniczyli w pogłębionych wywiadach indywidualnych, wskazali na podobne przyczyny bierności, a zatem na problemy z dojazdem i brak odpowiedniej liczby miejsc pracy na terenach wiejskich. Dodat- kowo wspominali o problemie niskich zarobków, które nie motywują mieszkańców do podejmowania zatrudnienia i rezygnowania ze świadczeń socjalnych czy też nieopodatkowanych źródeł dochodu. 11
Sformułowanie zaleceń, mających służyć bardziej precyzyjnemu ukierunko- waniu wsparcia dla osób zamieszkujących tereny wiejskie i miejsko-wiejskie w celu lepszego przygotowania ich do wymagań rynku pracy to kolejny cel poniższego raportu. Uzyskane w toku badań wyniki pokazują, że mniej niż 10% badanych zo- stało zatrudnionych za pomocą Powiatowego Urzędu Pracy, a poniżej 1% ankieto- wanych skorzystało z pomocy doradcy zawodowego. Również mniej niż 1% bada- nych znalazło pracę dzięki pośrednictwu prywatnej agencji pracy. Można zatem uznać, że na terenach wiejskich pomoc instytucji pośredniczących w poszukiwaniu pracy, zarówno tych państwowych, jak i prywatnych nie jest zbyt efektywna. Mieszkańcy z województwa dolnośląskiego najczęściej znajdują pracę z pomocą lub za pośrednictwem znajomych, czy też z własnej inicjatywy. Jako główne źródła wsparcia, ułatwiające znalezienie pracy i przygotowanie do funkcjonowania na ryn- ku pracy, badani określali szkolenia i kursy, jednocześnie wychodząc z założenia, że nie jest to wystarczająca i satysfakcjonująca forma. Ponad połowa ankietowa- nych nie słyszała też o możliwości otrzymania dofinansowania, jednocześnie osoby, które o takiej możliwości słyszały w zdecydowanej większości określały to wsparcie jako dofinansowanie do własnej działalności gospodarczej. Jedne z końcowych rozdziałów poniższego raportu szerzej poruszają tę kwestię, jak również przedsta- wiają sytuację dochodową mieszkańców terenów wiejskich i miejsko–wiejskich oraz uwarunkowania dostępu do wiedzy. Ostatni rozdział odnoszący się do wyników badań stanowi opracowanie pro- gnozy rozwoju regionalnego rynku pracy i aktywności zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnośląskim. Istotną kwestią było wskazanie, w jaki sposób zmieniło się zjawisko bierności zawodowej wśród ludno- ści zamieszkującej tereny wiejskie i miejsko-wiejskie Dolnego Śląska na przestrzeni ostatnich 20 lat. Ponadto opisane zostały słabe sygnały wskazujące na zmiany sy- tuacji ludności miejsko-wiejskiej na dolnośląskim rynku pracy z uwzględnieniem ich płci, wieku, kwalifikacji i zebranego doświadczenia zawodowego. Prognoza rozwoju regionalnego rynku pracy uwzględnia także charakterystykę wartości i postaw wo- bec pracy w opinii pracodawców, jak i pracowników. Biorąc pod uwagę główny cel badania, zagadnienie to jest istotne ze względu na określenie dokładnego profilu pracownika najbardziej pożądanego na dolnośląskim rynku pracy. Analizując aktu- alne potrzeby rynku pracy, rozdział ten skupia się również na bieżącym zapotrze- bowaniu oraz kierunkach rozwoju gospodarczego w kontekście produkcji żywności i upraw przemysłowych oraz pozarolniczej działalności produkcyjnej i usługowej. Rozdział zamykają opinie badanych o opracowanych do tej pory strategiach zinte- growanego rozwoju obszarów wiejskich. 12
Na końcu raportu przedstawione zostały najważniejsze wnioski i rekomendo- wane działania w zakresie przeciwdziałania bierności zawodowej oraz aktywizacji mieszkańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich województwa dolnośląskiego. Przedstawione postulaty i sugestie wskazują na konieczność wdrożenia konkret- nych zmian odnoszących się do czynników psychologicznych, społecznych, ekono- micznych oraz infrastrukturalnych. Wszystkie te informacje uzupełnione zostały o analizę SWOT, stanowiącą kompleksowe ujęcie dolnośląskiego rynku pracy w zakresie mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń. Raport stanowi próbę analizy zdolności osób z terenów wiejskich i miejsko- wiejskich do podjęcia zatrudnienia wykazując, że zdolność mieszkańców terenów będących przedmiotem badania jest taka sama, jak mieszkańców terenów miej- skich. Wypowiedzi badanych pracodawców wskazują na całkowite lub częściowe posiadanie przez mieszkańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich podstawo- wych umiejętności wymaganych wśród pracowników przedsiębiorstwa. Mieszkańcy terenów wiejskich i miejsko-wiejskich mają porównywalną zdolność do podjęcia zatrudnienia co mieszkańcy miast, w niektórych przypadkach są nawet bardziej zdeterminowani do podjęcia pracy. Główny problem stanowi utrudniony dostęp do zatrudnienia oraz stosunkowo niewielka liczba miejsc pracy wynikająca z nierów- nomiernego rozłożenia terytorialnego podaży i popytu na rynku pracy, czyli brak pracy w miejscowościach zamieszkania. Mieszkańcy terenów wiejskich i miejsko- wiejskich wykazują także pewne braki kompetencyjne, o których szerzej traktuje poniższy raport. Braki te wynikają w głównej mierze z miejsca zamieszkania wpły- wającego na utrudniony dostęp do pracy, edukacji i kultury. 13
Summary A research project is aimed at an analysis of a capacity for finding employ- ment demonstrated by people from rural and urban-rural areas of the dolnośląskie province. The project includes an analysis of demographic characteristic of the in- habitants as well as their social and economic situation. The research attempts to answer a question concerning characteristic of a job market in the Dolny Śląsk re- gion, especially with regard to people from rural and urban-rural areas. The following report includes the analysis of a capacity for taking up em- ployment demonstrated by people from rural and urban-rural areas of the dolnośląskie province. The report is divided into aims of the research and research questions, which are discussed in separate chapters and subchapters. In order to fulfill the aims of the research, the analysis of data collected by means of different research methods is carried out. The research methods used in the study are thor- oughly discussed in a methodological chapter. A description and interpretation of the results provided by each of the research methods are offered in separate sub- chapters. Such a structure of the report allows to adopt a comprehensive approach to the research subject and get answers to the interesting research questions. Chapter one of the report is devoted to the theoretical framework for the analysis developed on the basis of secondary sources identified by means of desk research. The framework is based on a several main strands, including identifica- tion of characteristics of the region and a comprehensive description of a job mar- ket in rural and urban-rural areas over time. In this part of the report, such aspects as the demographic composition, people’s professional activity, their educational background and professional experience are discussed. In addition, the analysis of the local job market includes the portrayal of the subregions with regard to their potential, the description of the diversity of the job market depending on a part of the region and the potential of human resources in view of supply and demand. Furthermore, on the basis of documents provided by the European Com- mission, the characteristic of rural areas in the European Union is examined. Between 2008 and 2010, the number of unemployed people in the dolnośląskie province increased significantly. The biggest increase occurred in 2008-2009. At that time the number of unemployed individuals grew in rural areas as well as in urban-rural areas and in agglomerations. Dynamic changes in the number of unemployed people in the Dolny Śląsk region were mainly attributed to the substantial increase in the number of men registered as unemployed. With re- spect to the unemployment rates, however, it is vital to note that changes in the 14
number of people registered as unemployed differ from one subregion to another. Between 2008 and 2010 the biggest increase in the number of unemployed indi- viduals occurred in rural communes in wrocławski subregion, legnicko-głogowski subregion and jeleniogórski subregion. Successive chapters examine in detail the socio-economic situation in the Dolny Śląsk region, including unemployment figures and characteristic of people from rural and urban-rural areas with regard to such features as educational back- ground, gender, age and other demographic factors. Special attention is devoted to those inhabitants who are in danger of social exclusion due to their difficult situ- ation on the job market. The following aspects are explored: constraints and diffi- culties of people taking their first job, positive and negative consequences of peo- ple with high rates of higher educational background becoming professionally ac- tive, opportunities and challenges of the job market with regard to people over 50. With respect to the issues which are vital from the point of view of the national job market, advantages and disadvantages of raising the retirement age in the opinion of inhabitants of the Dolny Śląsk are offered. The chapter is supplemented with maps and indexes designed to measure differences in the situation on the job market across different subregions of the Dolny Śląsk province. The report also contains an analysis of the job market with regard to the de- mand for particular qualifications now and in the future, as it is stated in the re- search aims. On the basis of opinions voiced by the inhabitants of the region, oc- cupations for which there is and there will be a demand are listed and qualifica- tions which are important from the point of view of employers are described. In order to fulfill the aims of the research, it is vital to recognize what values people from rural and urban-rural areas hold with respect to their professional activity and to what extent they are aware of the requirements of the local and global job mar- ket. In addition, focus is placed on the ways in which enterprise is undertaken in rural and urban-rural areas and how such enterprising attitudes influence the socio-economic situation. The last of the important aspects discussed in this part of the report is an influence of family tradition to farm maintained by people from rural and urban-rural areas of the Dolny Śląsk region on their geographical mobili- ty. In addition, the problem of forced attachment to the land is discussed. Because of the fact that the report examines secondary sources and describes people and groups under study from different points of view it allows to conduct a comprehen- sive analysis. The analysis of factors which determine professional activity of people from rural and urban-rural areas includes a local map of determinants concerning pro- 15
fessional activity in the Dolny Śląsk region. Among six groups of factors responsible for enterprise development, those factors which are key to the development of the region are identified by the inhabitants of the region. Besides that, in that part of the report accessibility of job offers and their nature are evaluated and opinions of the inhabitants concerning the most effective ways of finding a job are presented. The next part of this report is devoted to the analysis of geographical, infra- structural and functional factors determining undertaking professional activity by people from rural and urban-rural areas. According to the representatives of insti- tutions dealing with the job market in the Dolny Śląsk region the close proximity of the border, the proximity of big cities (Wrocław) and transportation infrastructure constitute the most significant factors responsible for undertaking professional ac- tivity by the inhabitants. Apart from that, such factors as mobility, a capacity to retrain workers, grants from the European Union and the involvement of local au- thorities contribute to enterprise development. In addition to the above mentioned issues, this chapter offers opinions of the inhabitants regarding commune initia- tives aiming at stimulating rural communities. Besides that, an attempt is made to identify the best communes with regard to such initiatives. The report examines causes of inactivity on the job market and constraints on undertaking professional activity in rural and urban-rural areas in the dolnośląskie province. According to village administrators the major causes of professional inac- tivity include lack of job vacancies in rural and urban-rural areas, low qualifications of employees and difficulties in commuting to work. The inhabitants of the DolnyŚląsk region who took part in in - depth interviews identified similar causes of professional inactivity of people, emphasizing difficulties in getting to work and lack of job vacancies in rural areas. Additionally, they mentioned low wages as a factor discouraging people from taking up job instead of receiving welfare benefits and non - taxable income. One of the aims of this report is to formulate recommendations for ways to support people from rural and urban-rural areas including their better preparation for undertaking job considering the requirements of the job market. The results obtained in the course of the research demonstrate that less than 10% of the peo- ple under study were employed with the assistance of Powiatowy Urząd Pracy, and less than 1% of them asked an employment adviser for help. Similarly, less than 1% of the respondents took a job as a result of the assistance of a private em- ployment agency. Thus, it can be seen that in rural areas state as well as private employment agencies show limited effectiveness. The inhabitants of the Dolny Śląsk region most frequently find job with the help of their acquaintances or be- 16
cause of their own initiative. Training and courses are considered to be the major sources of support facilitating job searching and preparing to functioning on the job market. At the same time the respondents note that such a form of support is not sufficient. More than a half of the respondents have not heard of a possibility to receive grants. Those who have heard of such a possibility claimed that such grants constitute support for a sole proprietorship. Some of the last chapters of this report discuss this issue in detail and explore the distribution of income of people from rural and urban-rural areas and their accessibility to knowledge. The last chapter devoted to the results of the research includes forecast for the development of the local job market and professional activity in rural and ur- ban-rural areas in the dolnośląskie province. The key point is to observe changes in professional inactivity of inhabitants of rural and urban-rural areas of the region over the last twenty years. Moreover, weak signals indicating changes in the situa- tion of people from urban-rural areas on the job market are described, taking into account their gender, age, qualifications and professional experience. The forecast concerning the local job market includes the characteristic of people’s values and attitudes towards work from the point of view of employers and employees. Taking into consideration the main aim of the research, such issues are relevant so as to construct a profile of an employee who is the most needed on the job market in the Dolny Śląsk region. The chapter focuses on current needs of the job market and directions for economic growth with regard to food production, industrial crops and non-agricultural production and service activities. At the end of the chapter respondents’ opinions concerning strategies for the development of rural regions that have been developed so far are provided. At the end of the report conclusions are provided together with recommenda- tions for actions to counteract professional inactivity and stimulate the inhabitants of rural and urban-rural areas of the dolnośląskie province. A need to introduce concrete changes of psychological, social, economic and infrastructural nature is identified in suggestions. This information is supplemented with a SWOT analysis, which provides a complete overview of the job market in the Dolny Śląsk region with regard to its weaknesses, strengths, opportunities and threats. The report is an attempt to analyze a capacity for finding employment demonstrated by people from rural and urban-rural areas. It indicates that the ca- pacity demonstrated by the people under investigation is similar to that possessed by the inhabitants of urban areas. According to employers the inhabitants of rural and urban-rural areas completely or partially possess basic abilities which are re- quired from employees of enterprises. The residents of rural and urban-rural areas 17
demonstrate a similar capacity for taking up employment to the inhabitants of ur- ban areas; in some cases they are even more determined to take a job. The most significant problem is restricted access to employment and a relatively small num- ber of vacancies resulting from uneven distribution of supply and demand on the job market, which means lack of job in a place of residence. Additionally, the in- habitants of rural and urban-rural areas suffer from competency deficits, which are discussed in more detail in the present report. These deficits mainly result from having limited access to job, education and culture due to the place of residence. 18
Część 2. WPROWADZENIE 2.1. Wybrane wątki teoretyczne 2.1.1. Struktura demograficzna Według danych z GUS w województwie dolnośląskim w 2010 roku stan lud- ności wynosił 2016830 osób w mieście oraz 861010 na wsi. Liczba mieszkańców wsi od 2008 roku wzrasta (2008 rok– 849314, 2009 rok– 854993), przy czym liczba mieszkańców miast w województwie dolnośląskim maleje (2008 rok – 2027745, 2009 rok – 2021634).1 Jak wynika z dokumentu „Prognoza rozwoju dolnośląskiego rynku pracy” na koniec 2008 roku województwo dolnośląskie zamieszkiwało 2877,1 tys. osób, co stanowiło 7,5% ludności Polski i plasowało województwo na 5. miejscu w Polsce. W ostatnich latach w województwie utrzymywał się ujemny przyrost naturalny, jednak po osiągnięciu najniższego poziomu w 2003 roku wskaźnik ten systema- tycznie rósł, od poziomu -1,4% w 2003 roku do poziomu -0,2% w 2008 roku. We- dług prognoz Głównego Urzędu Statystycznego liczba ludności województwa dol- nośląskiego będzie jednak systematycznie maleć. W analizowanej przez GUS per- spektywie do 2035 roku przewidywany jest systematyczny spadek ludności w mia- stach, podczas gdy na terenach wiejskich spadek ludności prognozowany jest po 2020 roku. W świetle tych prognoz w 2020 roku ludność województwa zmniejszy się o 77,1 tys. osób, a w perspektywie 2035 r. o kolejne 185,7 tys.2 W województwie dolnośląskim udział osób w wieku produkcyjnym w stosunku do ogółu ludności jest wysoki i wynosi 65,9%. Pod tym względem Dolny Śląsk pla- suje się na pierwszym miejscu w kraju, przy średniej dla Polski na poziomie 64,5%. Istotne zróżnicowanie występuje przy analizie tego wskaźnika według płci – w przypadku mężczyzn udział ten wynosi 70,9%, podczas gdy w przypadku kobiet osiąga jedynie poziom 61,4%. Prognoza Głównego Urzędu Statystycznego do roku 2035 dla województwa dolnośląskiego przewiduje znaczący spadek udziału ludno- 1 Źródło: BDL GUS 2012 2 PROGNOZA ROZWOJU DOLNOŚLĄSKIEGO RYNKU PRACY, Publikacja przygotowana na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego w ramach projektu: Prognoza zapotrzebowania gospodarki regionu na siłę roboczą w układzie sektorowo-branżowym i kwalifikacyjno-zawodowym w województwie dolnośląskim, Warszawa, 2010, s. 8. 19
ści w wieku produkcyjnym w stosunku do ogółu ludności. Przewiduje się, że w 2035 roku udział ten spadnie do poziomu 57,8%. Silniejszy spadek przewidywa- ny jest w miastach, gdzie udział ten w 2035 roku prognozowany jest na poziomie 56,9%, podczas gdy na terenach wiejskich jego wartość prognozowana jest na 59,8%.3 2.1.2. Aktywność zawodowa ludności Województwo dolnośląskie charakteryzuje się stosunkowo niskim poziomem aktywności zawodowej ludności, jak można wywnioskować na podstawie analizy dokumentu „Prognoza rozwoju dolnośląskiego rynku pracy”. W 2008 r. współczyn- nik aktywności zawodowej w województwie wyniósł 52,9%, podczas gdy ten sam współczynnik dla Polski wyniósł 54,2%. Województwo dolnośląskie znalazło się pod tym względem na 11. pozycji. Analiza ludności aktywnej zawodowo według płci pozwala zarysować dosyć istotne różnice. W 2008 r. współczynnik aktywności za- wodowej wśród mężczyzn w regionie Dolnego Śląska wyniósł 62,2%, podczas gdy wśród kobiet współczynnik ten kształtował się na poziomie 44,6%.4 W roku 2010 współczynnik aktywności zawodowej wśród kobiet wzrósł do 46,8%, współczynnik wśród mężczyzn także wzrósł i wynosił w 2010 roku 63,6%. Można sądzić, że niż- szy współczynnik aktywności zawodowej wśród kobiet niż wśród mężczyzn na te- renach wiejskich i miejsko-wiejskich na Dolnym Śląsku wynika z większej dostęp- ności ofert pracy dla mężczyzn, w tym pracy fizycznej, jak również z konieczności opieki nad dziećmi i zajmowania się domem przez kobiety. Liczba pracujących w województwie dolnośląskim w ostatnich latach systema- tycznie wzrastała, choć wzrost ten został zahamowany w 2008 roku. Biorąc pod uwagę strukturę pracujących według sektorów ekonomicznych odnotowano w ostatnich latach malejący udział rolnictwa (z 9,6% w 2001 r. do 6,7% w 2008 roku), silnie rosnący udział przemysłu (z 33,2% w 2001 r. do 38,9% w 2008 roku) i malejący udział usług (z 57,3% w 2001 roku, do 54,3% w 2008 roku). Szybki wzrost liczby pracujących w przemyśle jest wynikiem licznych inwestycji zagranicz- nych w tym sektorze zrealizowanych na terenie Dolnego Śląska w ostatnich latach, które w mniejszym stopniu wpływały na wzrost liczby pracujących w usługach.5 3 Ibidem, s. 8. 4 Ibidem, s. 9. 5 Ibidem, s. 9. 20
Analiza struktury aktywnych zawodowo w województwie dolnośląskim według wykształcenia wskazuje na fakt, że większość pracujących lub gotowych do podję- cia pracy legitymuje się wykształceniem zasadniczym zawodowym (30,2% aktyw- nych zawodowo w 2008 r.) oraz policealnym i średnim zawodowym (30,1%), nieco mniej pracujących posiada wykształcenie wyższe (21,1%). Najmniejsze udziały wśród pracujących wykazują osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym (9,9%) oraz osoby z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym (8,6%).6 2.1.3. Stopień dopasowania kapitału ludzkiego w kontekście wy- kształcenia i przygotowania do zawodu Niekorzystną tendencją na Dolnym Śląsku jest także utrzymujące się duże bezrobocie wśród młodzieży poniżej 24 roku życia, co może oznaczać, że aktualne profile kształcenia i oferta edukacyjna są niedopasowane do zapotrzebowania ze strony pracodawców. Z punktu widzenia wykształcenia, najwięcej bezrobotnych legitymowało się wykształceniem zasadniczym zawodowym (33,3% bezrobotnych w III kwartale 2009 r.) oraz policealnym i średnim zawodowym (25,8%). Wykształceniem średnim ogólnokształcącym legitymowało się 11,4% bezrobot- nych, wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym, niepełnym podstawowym lub brakiem wykształcenia – 12,1%, natomiast wykształceniem wyższym – 17,4% bezrobotnych.7 Zgodnie z analizowanym dokumentem pt. „Prognoza rozwoju dolnośląskiego rynku pracy” należy stwierdzić, że choć zapotrzebowanie na specjalistów- inżynierów jest relatywnie wysokie, to na dolnośląskich uczelniach z roku na rok zmniejsza się zainteresowanie tego typu studiami, czego konsekwencją jest obserwowany już obecnie brak pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami. Pracodawcy wskazują na trudności w znalezieniu pracowników, zarówno z powodu niewystarczającej liczby osób kształcących się w tych zawodach, jak i z powodu niewystarczającego doświadczenia i umiejętności praktycznych kandydatów, niezadowalającego poziomu znajomości języków obcych oraz słabo rozwiniętych kwalifikacji miękkich.8 6 Ibidem, s. 10. 7 BDR, GUS 2009. 8 Prognoza Rozwoju Dolnośląskiego Rynku Pracy, Prognoza zapotrzebowania gospodarki regionu na siłę roboczą w układzie sektorowo-branżowym i kwalifikacyjno-zawodowym w województwie dolnośląskim, s. 22. 21
Szczególnie istotną kwestią przy omawianiu popytu na pracowników zatrud- nionych na stanowiskach technicznych jest kwestia niedopasowania wykształcenia potencjalnych pracowników do zapotrzebowania zgłaszanego przez pracodawców, zarówno pod kątem jakościowym, jak i ilościowym, szczególnie w przypadku pra- cowników o profilu inżynieryjno-technicznym. W obliczu spadku liczby uczniów w technikach na kierunkach inżynieryjno-technicznych, można oczekiwać w perspektywie najbliższych lat pogorszenia tej sytuacji. Niedopasowana do po- trzeb rynku oferta techników z jednej strony zniechęca uczniów do podejmowania kształcenia w tych zawodach, a z drugiej strony pogłębia niedopasowanie profili absolwentów do potrzeb pracodawców. Z punktu widzenia jakości kształcenia, pra- codawcy wskazują na niewystarczający poziom umiejętności praktycznych absol- wentów szkół, wynikający z braku dostępu do nowych technologii i niewystarczają- cej liczby zajęć praktycznych podczas nauki.9 W przypadku techników handlowców i rachunkowości obserwuje się głównie niedopasowanie podaży pod kątem jakościowym, o czym świadczy z jednej strony duża liczba bezrobotnych legitymujących się takim wykształceniem, natomiast z drugiej strony duża liczba ofert pracy. Przy zatrudnianiu na stanowisko handlowca szczególnie istotną rolę odgrywają umiejętności miękkie kandydata, takie jak komunikatywność, odporność na stres, czy samodzielność, na które zwraca się zbyt małą uwagę w procesie kształcenia.10 Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy tworzą stosunkowo niewielką grupę zawodową w regionie Dolnego Śląska – w III kwartale 2009 roku w tej grupie zawodowej zatrudnionych było 60 tys. pracowników, tj. 5,5% ogółu zatrudnio- nych11. W wyniku zestawienia ofert pracy wpływających do dolnośląskich urzędów pracy oraz liczby zgłoszonych bezrobotnych w omawianych zawodach, całą grupę klasyfikuje się jako najbardziej nadwyżkową. Popyt na pracowników z tymi specjalnościami jest niemal pięciokrotnie mniejszy od liczby zgłoszeń. Największe zapotrzebowanie na pracowników w omawianej grupie zaobserwowano w przy- padku ogrodników terenów zielonych. Należy jednocześnie zauważyć, że w sytuacji słabnącej roli rolnictwa w strukturze gospodarki ten sektor nie będzie również w przyszłości generował większego zapotrzebowania na pracowników.12 9 Ibidem, s. 22. 10 Ibidem, s. 23. 11 Aktywność ekonomiczna ludności w województwie dolnośląskim w III kw. 2009, GUS, Wrocław 2009. 12 Op. cit. 24. 22
W przypadku stanowisk kelnera i kucharza obserwuje się zwiększony wzrost popytu na pracowników o wysokich kwalifikacjach: kelnerów ze znajomością języków obcych oraz wykształconych kucharzy, dysponujących szerokim doświad- czeniem i kreatywnością. Zgłaszane przez pracodawców trudności w znalezieniu odpowiednich pracowników na te stanowiska wynikają z jednej strony z malejącej liczby uczniów kształcących się w zawodzie kelnera i kucharza, co wynika m.in. ze zbyt małej liczby szkół oferujących takie profile kształcenia, a z drugiej strony z nieodpowiedniej oferty edukacyjnej, szczególnie niesatysfakcjonującej pracodaw- ców z punktu widzenia umiejętności praktycznych.13 Obecnie pracodawcy z branży elektronicznej często mają trudności z zatrud- nieniem pracowników na stanowisku montera sprzętu elektronicznego. Przyczyn tych trudności upatruje się przede wszystkim w niewystarczającej liczbie osób kształcących się w tym kierunku w szkołach zawodowych oraz niedopasowanym do potrzeb pracodawców systemie kształcenia. Ponadto pracodawcy zwracają uwagę na niską elastyczność absolwentów pod względem umiejętności technicznych oraz na wysokie wymagania płacowe.14 W perspektywie najbliższych lat zapotrzebowanie na pracowników z tej grupy będzie rosnąć, czemu sprzyjać będzie coraz większa automatyzacja produkcji, związana z rosnącymi kosztami pracy. Największe zapotrzebowanie występuje w przypadku robotników gospodarczych. Tym samym zawód ten plasuje się na pierwszym miejscu wśród najbardziej poszukiwanych na Dolnym Śląsku. 2.1.4. Ocena jakości systemu kształcenia Kluczowym obszarem poprawy jakości wykształcenia absolwentów jest po- ziom umiejętności praktycznych, zarówno na szczeblu kształcenia ponadgimnazjal- nego, jak i akademickiego. Pracodawcy rekomendują także poprawę kształcenia w zakresie języków obcych, zwiększenie nacisku na rozwój kwalifikacji miękkich oraz lepsze przygotowanie uczniów i studentów w zakresie specyficznych zagad- nień branżowych. Względnie niewielu pracodawców zgłasza uwagi odnośnie po- ziomu wiedzy teoretycznej absolwentów, co potwierdza, że aktualny model kształ- cenia skoncentrowany jest na przekazywaniu uczniom i studentom zagadnień teo- retycznych, brakuje w nim natomiast praktycznego zastosowania teorii, nauczania 13 Ibidem, s. 24. 14 Ibidem, s. 26. 23
sposobów samodzielnego docierania do wiedzy i wnioskowania, kształtowania kwa- lifikacji miękkich.15 Braki w systemie kształcenia kadr w zakresie umiejętności praktycznych wy- konywania zawodu, wynikają głównie z niedostosowanych do realiów rynku pracy programów nauczania, braku odpowiednio wyposażonego zaplecza do realizowania praktyk i ograniczonej współpracy szkół z pracodawcami.16 2.2. Dolnośląski rynek pracy na terenach wiejskich i miejsko- wiejskich 2.2.1. Charakterystyka potencjału podregionów Województwo dolnośląskie podzielone zostało na pięć jednostek terytorial- nych szczebla NTS3, czyli podregiony: jeleniogórski, wałbrzyski, legnicko- głogowski, wrocławski i miasto Wrocław. Na szczeblu krajowym województwo dol- nośląskie prezentuje się dość korzystnie, jednak na szczeblu NTS3 widać znaczne różnice pomiędzy podregionami – sytuacja podregionu legnicko-głogowskiego i miasta Wrocław jest dużo lepsza niż pozostałych podregionów. W charakterystyce regionu wyróżnia się przede wszystkim przemysł wydobywczy (Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy, wydobycie węgla brunatnego w gminie Bogatynia, złoża minera- łów i kamieni, złoża gazu ziemnego itd.). Niekorzystnym zjawiskiem jest przy tym degradacja środowiska (np. zniszczenia drzewostanu). Obszary zdewastowane i zdegradowane na terenie województwa dolnośląskiego są związane przede wszystkim z działalnością wydobywczą i przemysłową; znaczny udział mają również tereny byłych radzieckich baz wojskowych. Z drugiej strony, położenie geograficz- ne (góry), historia i kultura regionu, a także zasoby wód leczniczych korzystnie wpływają na rozwój turystyki i rekreacji (w tym liczbę kuracjuszy, która niestety zmniejszała się w ostatnich latach). Na tle innych województw Dolny Śląsk wyróż- nia się dobrze rozwiniętą siecią drogową i kolejową, chociaż w ostatnich latach długość czynnych linii kolejowych uległa zmniejszeniu. Ponadto owa rozbudowana sieć drogowa i kolejowa wymaga znacznych nakładów na konserwację i naprawy, 15 Ibidem, s. 35. 16 Ibidem, s. 35. 24
co wiąże się z dużymi kosztami i zaległościami w modernizacji sieci komunikacyj- nej.17 Według danych GUS stopa bezrobocia rejestrowanego dla województwa dol- nośląskiego wyniosła dla 2011 roku 12,5%, tym samym stopa ta jest niższa niż w roku ubiegłym (2010 rok: 13,1%). W województwie dolnośląskim w 2011 roku odnotowano 51277 osób bezrobotnych zamieszkałych na wsi, co stanowi ponad 1/3 bezrobotnych zarejestrowanych w 2011 w ogóle (2011 rok: 143575 osób bez- robotnych).18 2.2.2. Analiza rynku pracy wg wybranych wskaźników Powołując się na dane z dokumentu „Analiza porównawcza województw w kontekście realizacji celów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 - 2013” analizie poddano następujące wskaźniki dotyczące rynku pracy w województwie dolnośląskim. Poniżej zaprezentowano wybrane wskaźniki wraz z opisem: − wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15–64 – Polska 59,3% (UE-27–64,6%), województwo dolnośląskie 57,9% (wzrost o 1,0 p.p. wobec roku 2008); − wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-24 wynosił w 2009 roku w Polsce 26,8% (średnia UE 27–35,2%), w woj. dolnośląskim – 28,6%, co dawało czwarte miejsce w kraju; − wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55-64 w Polsce wynosił 32,3%, a na Dol- nym Śląsku 34,0% i kształtował się powyżej średniej krajowej. W ramach tej kategorii wiekowej, na Dolnym Śląsku odnotowano znaczną dysproporcję w za- trudnieniu mężczyzn i kobiet w wieku 55-64, która wynosiła 27 p.p. (średnia krajowa 22,4 p.p.). Tylko w woj. opolskim i wielkopolskim wskaźniki były bar- dziej niekorzystne dla kobiet; − zharmonizowana stopa bezrobocia (2009 r.) w Polsce wynosiła 9,1% i była nieco niższa od średniej UE – 27–9,4%. Województwo dolnośląskie należy do województw o najwyższej stopie bezrobocia według BAEL (średnia w Polsce 8,2%); − największe bezrobocie wśród mieszkańców miast zanotowano w województwie świętokrzyskim (13,4%) i lubelskim (11,6%), zaś najniższe w wśród mieszkań- 17 Strategia rozwoju województwa dolnośląskiego do 2020 roku, Wrocław 2005 (załącznik do Uchwały Nr XLVIII/649/2005 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z 30.XI.2005). 18 Źródło: BDL GUS 2012. 25
ców Pomorza (5,7%) oraz Mazowsza (5,8%). Natomiast wśród bezrobotnych zamieszkałych na wsi najwyższą stopę bezrobocia zaobserwowano w woje- wództwie zachodniopomorskim (13,2%), dolnośląskim (10,3%) oraz podkar- packim (10,1%), a najniższą na Podlasiu (4,7%) i Śląsku (5,7%); − struktura bezrobotnych według wykształcenia na Dolnym Śląsku: wyższe 8,3% (średnia krajowa 9,4%), policealne, średnie zawodowe – 21,2% (kraj 22,1%), średnie ogólnokształcące 9,4% (kraj 10,8%), zasadniczo zawodowe 29,2% (kraj 28,9%), gimnazjalne i poniżej 31,9% (kraj 28,8%); − stopa bezrobocia rejestrowanego (tj. stosunek liczby osób zarejestrowanych jako bezrobotne w PUP do ogólnej liczby ludności aktywnej zawodowo) w Pol- sce na koniec 2009 roku wynosiła 11,9%, na Dolnym Śląsku 12,5%; − wskaźnik zagrożenia ubóstwem w Polsce wynosił 17% i tutaj dane z woj. dol- nośląskiego idealnie pokrywały się ze średnią krajową; − liczba klientów przypadających na jednego pracownika socjalnego na Dolnym Śląsku wynosiła 163 i była poniżej średniej krajowej (193), zaś na 1000 osób 49 otrzymało świadczenia socjalne (poniżej średniej krajowej – 56 na 1000); − w Polsce odsetek osób (w wieku 18-59 lat) żyjących w gospodarstwach, gdzie żadna osoba nie pracuje wynosił 10,2%, a w województwie dolnośląskim 11,8%; − stopa bezrobocia długookresowego w Polsce wynosiła 2,5% (w UE-27 3,0%), zaś w woj. dolnośląskim wg BAEL wynosiła 2,1% i odpowiadała średniej krajo- wej (2,1% wg BAEL); − udział osób długotrwale bezrobotnych (pow. 12 miesięcy) na Dolnym Śląsku wynosił 23% i był niższy od średniej krajowej – 26%; − zatrudnienie osób niepełnosprawnych w Polsce wynosiło 20%, w woj. dolno- śląskim 19,8%; − odsetek osób dokształcających się (w wieku 25-64 lat) w Polsce wynosił 4,7% i był niższy od średniej UE-27, która wynosiła 9,5%. W woj. dolnośląskim odse- tek ten wynosił 5,1% i był nieco wyższy od średniej krajowej (o 0,4 p.p.); − struktura wykształcenia osób pracujących na Dolnym Śląsku: wyższe- 24,3%, policealne i średnie zawodowe 29,7%, średnie ogólnokształcące 9,5%, zasad- nicze zawodowe 29,7%, gimnazjalne i niższe 6,7%; − struktura zatrudnienia wg sektorów gospodarki na Dolnym Śląsku: rolnictwo 7,3% (średnia krajowa 13,3%), przemysł 35,1% (średnia 31,1%), usługi 57,4% (średnia 55,6%). Województwo dolnośląskie było poniżej średniej w sektorze rolniczym, wyraźnie powyżej średniej krajowej w przemyśle oraz 26
nieco powyżej średniej w sektorze usług. W skali kraju dało się odnotować zwiększenie zatrudnienia w sektorze usług, zmniejszenie w rolnictwie; − zasoby ludzkie w obszarze technologii: Polska sytuuje się w grupie państw o najniższym udziale osób zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej, który wynosił 0,72% (zatrudnionych w B+R) przy średniej 1,43% dla UE-27. Na Dolnym Śląsku odsetek ten był minimalnie niższy od średniej krajowej (brak dokładnych danych na wykresie); − podmioty w rejestrze REGON na 10000 mieszkańców na Dolnym Śląsku wynik ten wynosił 1107 i wskaźnik ten umieszcza Dolny Śląsk na czwartym miejscu pod względem przedsiębiorczości w Polsce; − osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą (na 10000) – na Dolnym Śląsku 782 (piąte miejsce), a średnia krajowa – 738; − innowacyjność przedsiębiorstw na Dolnym Śląsku kształtowała się korzystnie na tle kraju w 2008 roku i wynosiła 19,2 w sektorze przemysłowym (średnia krajowa 16,9%) i tylko w woj. pomorskim były lepsze wskaźniki (19,4%), a w mazowieckim identyczne (19,2%). W sektorze usług wynik na Dolnym Ślą- sku (12,3%) był nieco niższy od średniej krajowej (12,6%); − edukacja przedszkolna – Polska jest jednym z krajów UE, który należy do kra- jów z najniższym udziałem dzieci objętych edukacją przedszkolną (44% w 2007 r.). Widać spore zróżnicowanie pomiędzy obszarami miejskimi (ok. 50%) i wiejskimi (blisko 30%). Na Dolnym Śląsku sytuacja na obszarach miej- skich odpowiada średniej krajowej, tymczasem na obszarach wiejskich jest ona zdecydowanie poniżej średniej i nieznacznie przekracza 20%; − struktura wykształcenia ludności na Dolnym Śląsku (w nawiasie – średnia kra- jowa): wyższe 17,1% (18,1%), policealne oraz średnie zawodowe 25,9% (24,5%), średnie ogólnokształcące 11,3% (11,1%), zasadnicze zawodowe 29,0% (27,6%), gimnazjalne i poniżej 16,7% (18,7%).19 2.2.3. Przestrzenne zróżnicowanie sytuacji na dolnośląskim rynku pracy Z punktu widzenia analizy zjawiska bezrobocia na Dolnym Śląsku istotne jest silne zróżnicowanie stopy bezrobocia w poszczególnych podregionach wojewódz- 19 Analiza porównawcza województw w kontekście realizacji celów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 - 2013, Warszawa, lipiec 2010. 27
twa i w podziale na powiaty. Na terenie województwa istnieją wciąż powiaty o stosunkowo wysokiej stopie bezrobocia, przekraczającej poziom 20%, które nie wykazują korzystnej malejącej tendencji w takim stopniu, jak na pozostałych obszarach regionu. Najwyższe bezrobocie w województwie, o charakterze struktu- ralnym, występuje na terenie takich powiatów jak: złotoryjski, kłodzki, dzierżo- niowski, lubański, kamiennogórski, górowski i lwówecki. Silne zróżnicowanie poziomu bezrobocia w województwie obrazuje porównanie tych powiatów z powia- tami: wrocławskim grodzkim i wrocławskim ziemskim, w których bezrobocie utrzymywało się w ostatnim okresie na poziomie 4,6-4,9%.20 2.2.4. Potencjał w zakresie kapitału ludzkiego z uwzględnieniem strony popytowej i podażowej Zatrudnienie na najwyższych stanowiskach w przedsiębiorstwach i instytu- cjach publicznych woj. dolnośląskiego znajdują przede wszystkim osoby legitymu- jące się wykształceniem wyższym. W III kwartale 2009 roku pracujących w charak- terze przedstawicieli władz publicznych, wyższych urzędników i kierowników było 55 tys. osób, co stanowiło 5,0% ogółu pracujących w województwie dolnośląskim. Warto zwrócić uwagę na tendencję zatrudniania na kierowniczych stanowiskach pracowników z zagranicy, co jest szczególnie popularne w przedsiębiorstwach z kapitałem zagranicznym, głównie w branży motoryzacyjnej, produkcji sprzętu RTV i AGD. Wynika to w pewnym stopniu z kultury organizacyjnej firm, ale także z faktu, że rekrutacja specjalistów z zakresu zarządzania o dużym doświadczeniu i dodatkowych kwalifikacjach, którzy byliby w stanie sprawnie zarządzać przedsię- biorstwem, na przykład w momentach kryzysowych, sprawia wciąż pewne trudno- ści. Istotną grupą pracowników w ramach tej grupy zawodowej są osoby na sta- nowiskach kierowniczych w handlu hurtowym i detalicznym, a także w gastronomii, hotelarstwie i turystyce. Branże te, zaliczane do branż kluczowych, będą kreowały popyt na tego typu stanowiska również w przyszłości.21 Specjaliści stanowią 16,7% ogółu zatrudnionych w województwie dolnoślą- skim – w III kwartale 2009 roku na stanowiskach specjalistycznych pracowało 183 tys. osób. W województwie dolnośląskim stabilny popyt na specjalistów utrzy- 20 Prognoza Rozwoju Dolnośląskiego Rynku Pracy, Prognoza zapotrzebowania gospodarki regionu na siłę roboczą w układzie sektorowo - branżowym i kwalifikacyjno-zawodowym w województwie dolnośląskim, 2010, s. 10. 21 Ibidem, 11. 28
mują branże usługowe, oparte na pracownikach z wyższym wykształceniem. Jest wśród nich duża grupa usług nierynkowych, takich jak edukacja, czy służba zdro- wia, natomiast wśród usług rynkowych znaczący popyt tworzą usługi klasyfikowane jako działalność gospodarcza pozostała. Przewidując szybki rozwój działalności go- spodarczej pozostałej jako branży strategicznej możemy przewidywać wzrost popy- tu na specjalistów, szczególnie specjalistów ds. ekonomicznych i zarządzania (przy- kładem mogą być centra usług biznesowych, które zatrudniają przede wszystkim specjalistów po kierunkach ekonomiczno-administracyjnych i prawniczych), przy czym należy mieć na uwadze, że w chwili obecnej podaż specjalistów z tych dzie- dzin jest wysoka, a nawet przewyższająca popyt, a pracodawcy poszukują specjali- stów o wysokich kwalifikacjach. W branżach związanych z eksportem usług istnieje bardzo duże zapotrzebowanie na specjalistów ze znajomością języków obcych, nie tylko języka angielskiego czy niemieckiego, ale również języków mniej popular- nych.22 Wśród branż usługowych duży popyt na specjalistów zgłasza także branża in- formatyczna. Prognozuje się, że popyt na informatyków będzie wzrastał, w związku z dynamicznym rozwojem branży oraz pozytywnymi nastrojami przedsiębiorców dotyczącymi przyszłej kondycji sektora i wzrostu obrotów firm. Szczególnie pożą- danymi pracownikami w branży informatycznej będą specjaliści IT ze znajomością zagadnień ekonomicznych lub finansowych, a także programiści specyficznych ję- zyków programowania.23 Branże przemysłowe również zgłaszają zapotrzebowanie na specjalistów, przede wszystkim inżynierów i informatyków, choć również specjalistów ds. eko- nomii i zarządzania. O wzroście popytu na stanowiska inżynieryjne świadczy silny rozwój branży produkcji sprzętu RTV, przy czym należy pamiętać, że obecnie więk- szość dużych zakładów zlokalizowanych w regionie Dolnego Śląska to montownie o niskim poziomie zaawansowania technologicznego, stąd tak mały udział specjali- stów-inżynierów w strukturze zatrudnienia w branży.24 Również budownictwo generuje stosunkowo duży popyt na specjalistów i choć obecnie znajduje się w słabszej kondycji, przewidujemy w dalszej perspek- tywie stabilny wzrost tej branży, a co za tym idzie utrzymujący się popyt na inży- nierów budownictwa i inżynierii środowiska.25 22 Ibidem, 10-13. 23 Ibidem, 13. 24 Ibidem, 10-20. 25 Ibidem, 10-21. 29
Pracownicy biurowi stanowią stosunkowo niewielką grupę zatrudnionych– 6,6% ogółu pracujących w województwie dolnośląskim w III kwartale 2009 roku, tj. 72 tys. osób. Choć obecnie wielu pracodawców zgłasza zwiększone zapotrzebo- wanie na osoby do obsługi biurowej, jednak nie przewiduje się długotrwałego wzrostu poziomu zatrudnienia na tych stanowiskach. Należy mieć na uwadze, że zawody te charakteryzują się stosunkowo wysoką rotacją kadr.26 Biorąc pod uwagę przewidywany wzrost sektorów usługowych, w których znajdują pracę pracownicy usług osobistych i sprzedawcy, zapotrzebowanie na pracowników z tej grupy będzie w najbliższych latach stale rosło, jednak istotne jest, by osoby kształcone w tych zawodach dopasowywały swoje kwalifikacje do potrzeb przyszłych pracodawców.27 Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy tworzą stosunkowo niewielką grupę za- wodową w regionie Dolnego Śląska – w III kwartale 2009 roku w tej grupie zawo- dowej zatrudnionych było 60 tys. pracowników, tj. 5,5% ogółu zatrudnionych. W wyniku zestawienia ofert pracy wpływających do dolnośląskich urzędów pracy oraz liczby zgłoszonych bezrobotnych w omawianych zawodach, całą grupę klasyfi- kuje się jako najbardziej nadwyżkową. Popyt na pracowników z tymi specjalno- ściami jest niemal pięciokrotnie mniejszy od liczby zgłoszeń. Największe zapotrze- bowanie na pracowników w omawianej grupie zaobserwowano w przypadku ogrodników terenów zielonych. Należy jednocześnie zauważyć, że w sytuacji słab- nącej roli rolnictwa w strukturze gospodarki ten sektor nie będzie również w przy- szłości generował większego zapotrzebowania na pracowników.28 Grupa robotników przemysłowych i rzemieślników charakteryzuje się najwyż- szym poziomem bezrobocia w regionie, choć wiele inwestycji przemysłowych w ostatnich latach pozwoliło na znaczne zmniejszenie tego problemu. Jednocześnie grupa ta jest najliczniejszą grupą zawodową w województwie dolnośląskim, stano- wiąc 17,7% ogółu zatrudnionych (193 tys. osób). Ponieważ pracownicy z tej grupy znajdują przede wszystkim pracę w przemyśle, grupa ta jest jednocześnie najbar- dziej narażona na zmiany koniunkturalne w gospodarce.29 Pomimo osłabienia koniunktury, firmy z sektora motoryzacyjnego, produkcji maszyn i urządzeń, sprzętu elektronicznego oraz branży budowlanej ponownie de- klarują zapotrzebowanie na robotników przemysłowych. Zapotrzebowanie to będzie 26 Ibidem, 10-20. 27 Ibidem, 10-20. 28 Ibidem, 10-21. 29 Ibidem, 15-22. 30
w najbliższym czasie rosło, o czym świadczy fakt, że wiele firm z branży planuje zatrudnienie pracowników w tych zawodach. Jednocześnie pracodawcy nie zgłasza- ją trudności w znalezieniu odpowiednich pracowników, co wskazuje na aktualne zrównoważenie popytu i podaży pracowników pod kątem jakościowym. W dłuższej perspektywie, w miarę wzrostu zaawansowania technologicznego przedsiębiorstw, udział tej grupy zawodowej zacznie maleć, przy rosnącej automatyzacji produkcji. Popyt będzie przesuwał się głównie w kierunku operatorów maszyn i urządzeń. Z punktu widzenia branż strategicznych w dłuższym okresie może więc wystąpić nadwyżka pracowników z tej grupy zawodowej.30 Największe zapotrzebowanie występuje w przypadku robotników gospodar- czych. Tym samym zawód ten plasuje się na pierwszym miejscu wśród najbardziej poszukiwanych na Dolnym Śląsku.31 2.3. Zatrudnienie w dokumentach strategicznych z wyszczegól- nieniem terenów wiejskich Obszary wiejskie stanowią 93% terytorium należącego do UE-27. Definicja obszarów wiejskich została przyjęta w oparciu o decyzję Rady z dnia 20 lutego 2006 roku w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla rozwoju obszarów wiejskich (okres programowania 2007–2013). Organizacja Współpracy Gospodar- czej i Rozwoju (OECD) dzieli obszar UE-27 na regiony z przewagą obszarów wiej- skich, w znaczącym stopniu wiejskie lub z przewagą obszarów miejskich w zależno- ści od gęstości zaludnienia i w oparciu o udział ludności mieszkającej w gminach wiejskich (tj. przy zaludnieniu poniżej 150 osób na km²) w danym regionie NUTS II lub III. W regionach z przewagą obszarów wiejskich mieszka 20% ludności UE-27, w regionach w znacznym stopniu wiejskich – 38%. Regiony wiejskie generują 45% wartości dodanej brutto w UE-27 i 53% zatrudnienia. Niemniej jednak dochód na osobę w regionach z przewagą obszarów miejskich jest niemal dwukrotnie większy niż w przypadku regionów z przewagą obszarów wiejskich.32 Komisja Europejska zwraca uwagę na dwa procesy ludnościowe, które wpły- wają na zmianę sytuacji demograficznej współczesnej Europy. Są nimi: proces urbanizacji, czyli przenoszenie się ludności i działalności gospodarczej z odległych 30 Ibidem, 15-22. 31 Ibidem, 10-20. 32 Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego KOM(2006) 857: Zatrudnienie na obszarach wiejskich: wypełnianie luki w zatrudnieniu. 31
terenów wiejskich do miast oraz zjawisko odwrotnej urbanizacji tj. migracje z ob- szarów miejskich do łatwo dostępnych obszarów wiejskich. Konsekwencją tych procesów jest wzrost gospodarczy dostępnych regionów w znacznym stopniu wiej- skich oraz odpływ ludności i słaba koniunktura w regionach z przewagą obszarów wiejskich, zwłaszcza położonych w odległych częściach UE.33 Analiza struktury wiekowej w państwach członkowskich pozwala na stwier- dzenie, że społeczeństwa wiejskie południowych państw wykazują w największym stopniu oznaki starzenia się. Z kolei migracja młodych kobiet najbardziej zauważal- na jest w rzadko zaludnionych obszarach wiejskich państw położonych na północy kontynentu oraz w mniej rozwiniętych obszarach wiejskich w nowych państwach członkowskich. Prowadzi to do pogłębiającej się maskulinizacji w tych obszarach. Obszary wiejskie charakteryzują się wyższym wskaźnikiem bezrobocia niż ob- szary miejskie. Długotrwałe bezrobocie jest zjawiskiem dosyć częstym w regionach w znacznym stopniu wiejskich. Zgodnie z Komunikatem, „ukrytym bezrobociem” (włączając rolników i pracowników rolnych pracujących w niepełnym wymiarze go- dzin) dotkniętych jest ok. 5 milionów mieszkańców obszarów wiejskich.34 Tereny wiejskie cechują się również niższym poziomem kwalifikacji i gorszym kapitałem ludzkim niż obszary miejskie. Osoby posiadające wykształcenie wyższe stanowią na obszarach miejskich 20% ludności, na obszarach wiejskich wskaźnik ten wynosi 15%. Ponadto w wielu państwach członkowskich, na obszarach wiej- skich nauka kończy się na poziomie szkoły podstawowej lub gimnazjum, częściej niż na obszarach miejskich. Tereny wiejskie cechuje także wyższy wskaźnik bezro- bocia wśród młodych osób w regionach o przewadze obszarów wiejskich (17,6%) i w znacznym stopniu wiejskich (16%), w porównaniu z poziomem bezrobocia na obszarach miejskich (11%). Sytuacja ta generuje bierność zawodową mieszkańców terenów wiejskich, zwłaszcza kobiet, bądź też skłania osoby w ekonomicznie ak- tywnych grupach wiekowych do migracji.35 Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości jest jednym z priorytetów Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015. Cel ten ma być realizowany poprzez: tworzenie warunków sprzyjających przedsiębiorczości i zmniejszanie obciążeń pracodawców, upowszechnienie elastycznych form zatrudnienia oraz wzrost mobilności zasobów pracy, inicjatywy na rzecz równości szans na rynku pracy, dostosowanie oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy, rozwijanie instytucji dialogu społecznego 33 Ibidem. 34 Ibidem. 35 Ibidem. 32
i wzmacnianie negocjacyjnego systemu stosunków między pracownikami i praco- dawcami, poprawę bezpieczeństwa i warunków pracy, wzrost efektywności instytu- cjonalnej obsługi rynku pracy oraz prowadzenie racjonalnej polityki migracyjnej. Ważnym elementem planu jest zapewnienie równych szans i zwalczanie przejawów dyskryminacji na rynku pracy, w tym na ograniczanie różnic pomiędzy mężczyzna- mi i kobietami. Istotna jest również poprawa dostępności pracy, w tym elastycz- nych form zatrudnienia dla mieszkańców obszarów wiejskich oraz dążenie do zwiększenia ich mobilności zawodowej.36 2.4. Cele projektu badawczego Projekt badawczy to kompleksowa analiza zdolności osób z obszarów wiej- skich oraz miejsko-wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia. Badanie ma praktyczny charakter i jest ukierunkowane na pozyskanie informacji umożliwiających identyfikację przyczyn bierności zawodowej, określenia poziomu mobilności geograficznej oraz kwalifikacji zawodowych osób zamieszkałych na tych obszarach. Realizacja projektu badawczego została osiągnięta poprzez realizację założonych celów badawczych: CEL 1. Określenie aktualnej sytuacji społeczno-gospodarczej, struktury de- mograficznej ludności wiejskiej na Dolnym Śląsku z uwzględnieniem perspektywy wieku, wykształcenia, niepełnosprawności i płci. CEL 2. Zbilansowanie potencjału kadrowego terenów wiejskich i miejsko- wiejskich w województwie dolnośląskim z aktualnymi i przyszłymi potrzebami w zakresie kwalifikacji, atrakcyjnych na lokalnym rynku pracy. CEL 3. Zidentyfikowanie czynników determinujących aktywność zawodową mieszkańców wsi i terenów miejsko-wiejskich. CEL 4. Zbadanie zbieżności czynników przestrzennych, infrastrukturalnych i funkcjonalnych oraz kapitału ludzkiego na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich na poziomie powiatów i gmin w województwie dolnośląskim. CEL 5. Wskazanie przyczyn bierności na rynku pracy i barier w aktywizacji zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnoślą- skim. 36 Krajowy Plan Działań na rzecz Zatrudnienia w latach 2009-2011 (KPDZ/2009-2011), Warszawa, luty 2009 r. 33
CEL 6. Sformułowanie zaleceń, mających służyć bardziej precyzyjnemu ukie- runkowaniu wsparcia dla osób zamieszkujących tereny wiejskie i miejsko-wiejskie w celu lepszego przygotowania ich do wymagań rynku pracy. CEL 7. Opracowanie prognozy rozwoju regionalnego rynku pracy i aktywności zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnoślą- skim. 34
Część 3. OPIS ZASTOSOWANEJ METODOLOGII 3.1. Zakres terytorialny Województwo dolnośląskie. 3.2. Zakres przedmiotowy Przedmiotem badania jest kapitał ludzki na terenach wiejskich i miejsko- wiejskich na Dolnym Śląsku oraz regionalny rynek pracy, w szczególności w kon- tekście realizacji Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku oraz regionalnych celów szczegółowych. 3.3. Cel główny badania Celem głównym badania jest analiza zdolności osób z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich do podjęcia zatrudnienia, w szczególności pod kątem zidentyfi- kowania przyczyn bierności zawodowej, określenia poziomu mobilności geograficz- nej oraz kwalifikacji zawodowych kobiet i mężczyzn zamieszkałych na tych obsza- rach. 3.4. Metody i techniki badawcze: 35
Tabela 1. Metody i techniki badawcze wraz z charakterystyką Metoda, technika, Charakterystyka wielkość próby Badanie 1. Wywiad telefoniczny jest prowadzony za pośrednictwem telefonu. Narzędziem badawczym jest kwestionariusz wywiadu telefonicznego Wywiad CATI, wprowadzony do oprogramowania CATI. Osobą przeprowadzającą N=1600 miesz- wywiad jest teleankieter, który zaznacza odpowiedzi respondentów kańców w programie komputerowym, automatycznie przetwarzając je do bazy danych. Wywiady telefoniczne umożliwiają realizację dużej liczby wywiadów w krótkim czasie. Dodatkowo, podczas realizacji wywiadów telefonicznych zawsze istnieje możliwość wglądu do powstającej bazy danych. Atutem tej techniki badawczej jest pełna kontrola pracy ankieterów poprzez kontakt bezpośredni, podsłuch i ewentualną rejestrację wywiadów telefonicznych. Warunki przepro- wadzania wywiadu są standaryzowane, w kwestionariusze wywiadów telefonicznych można wkomponować elementy badań jakościowych w postaci pytań otwartych i półotwartych. Wywiady telefoniczne zrealizowane w ramach badania pozwoliły na szczegółowe rozpoznanie sytuacji osób zamieszkujących obszary wiejskie i miejsko-wiejskie, pod względem ich bierności na dolnoślą- skim rynku pracy. Biorąc pod uwagę grupy tematyczne ujęte w na- rzędziu CATI, technika ta umożliwiła zebranie informacji odpowiada- jących na większość pytań badawczych, tym samym realizując zało- żone cele badawcze. Wywiady telefoniczne wykonane techniką CATI zrealizowane zostały z mieszkańcami obszarów wiejskich i miejsko- wiejskich regionu dolnośląskiego. Są najprostszą i najszybszą formą dotarcia do wskazanych respondentów. Badanie zrealizowano na próbie N=1525 z zachowaniem rozkładów kwot szczegółowo opisa- nych w raporcie metodologicznym. Badanie 2. PAPI to forma rozmowy, którą odbywa badacz, zadając badanemu pytania zawarte w skonstruowanym na potrzeby badania papiero- Wywiad an- wym kwestionariuszu wywiadu. Badanie przy wykorzystaniu kwestio- kieterski PAPI nariusza powinno trwać około 20 minut. W kwestionariuszu znajdą lub CAPI – się zarówno pytania otwarte, jak i zamknięte. Wywiad kwestiona- tam, gdzie nie- riuszowy realizowany techniką PAPI przeprowadzany będzie skuteczny okaże w wyznaczonym terenie na wyznaczonej próbie osób. Dotarcie do się wywiad tele- nich także zostanie ankieterowi wcześniej wskazane za pomocą ściśle foniczny, określonego doboru próby. N=1600 W powyższym badaniu realizacja PAPI przewidziana była w przypad- ku małej skuteczności wywiadów telefonicznych CATI prowadzonych wśród mieszkańców obszarów wiejskich i miejsko-wiejskich. Służyła ona więc osiągnięciu tych samych celów co badanie techniką CATI. Z uwagi na utrudnioną skuteczność dotarcia za pomocą techniki CATI do osób biernych zawodowo z podregionów wałbrzyskiego i legnicko-głogowskiego zastosowano dla tej grupy technikę PAPI na próbie N=75. 36
Metoda, technika, Charakterystyka wielkość próby Badanie 3. Indywidualny wywiad pogłębiony zwany dalej IDI stanowi formę jakościowego uzupełnienia i pogłębienia zdobytych informacji i opinii Indywidualny w badaniach techniką o charakterze ilościowym (CATI, PAPI, CAWI). wywiad po- Wykorzystywany jest do kontaktu z osobami, których opinia głębiony w danym temacie jest niezbędna dla ogólnej wartości merytorycznej N = 60 respon- badania. W ramach badania zrealizowano wywiady z mieszkańcami dentów – osób terenów wiejskich i miejsko–wiejskich. Forma bezpośredniego spot- fizycznych kania oraz przeprowadzenie rozmowy w danej tematyce, które prowadzi wysoce wykwalifikowany badacz, wskazuje na wagę jej opinii dla realizowanego przedsięwzięcia. Forma IDI wpływa więc obiecująco na jakość uzyskanych odpowiedzi, które zostały pogłębione, a tym samym zachowały wysoki specjalistyczny poziom, świadczący o powadze realizowanego badania. Indywidualny wywiad pogłębiony, zastosowany w badaniu, umożliwił realizację większości założonych celów badania, ze względu na swój pogłębiony charakter. Badanie 4. W badaniu założono realizację za pomocą techniki CATI, w razie występowania utrudnień zastosowania badania CAWI. Z uwagi na Wywiad CA- specyfikę respondentów wykonano badania techniką CAWI, aby nie TI/CAWI zaburzać rytmu pracy badanych. Realizacja wywiadu odbyła się przez N = 377 Internet. Respondent otrzymał drogą mailową indywidualnego linka instytucji z dostępem do serwera, na którym jest umieszczona ankieta, którą ma wypełnić. Każdy z respondentów miał przypisany login – numer respondenta, celem zapewnienia anonimowości badanemu. CAWI jest techniką badawczą, która zapewnia poczucie komfortu respons- denta, który może bez skrępowania przedstawić swoje opinie. Warunki przeprowadzania wywiadu są standaryzowane. CAWI jest techniką, która jest coraz częściej stosowana ze względu na powszechne wykorzystanie Internetu w życiu codziennym, tak osób prywatnych, jak i pracowników różnych instytucji. Jest szybką formą zbadania opinii. W powyższym badaniu, CAWI zostało zrealizowane wśród jednostek instytucjonalnych. Badanie 5. To technika z pogranicza wywiadu indywidualnego oraz grupowego. Stosuje się ją stosunkowo rzadko, choć niewątpliwie posiada ona Diada homo- wiele zalet. Pozwala bowiem na wytworzenie się dialogu pomiędzy geniczna (dla osobami reprezentującymi tę samą grupę demograficzną, społeczną, IZ RPO, Se- czy biznesową. Rozmowę, a więc dialog, który powstaje między kretariatu Re- takimi osobami prowadzi osoba moderatora, który jednak nie udziela gionalnego się w dyskusji. Jego zadaniem jest nadzorowanie jej poprawnego KSOW, IP przebiegu. Podczas wywiadu, moderator zadaje pewne ogólne POKL oraz IP pytania, na temat których dyskutują uczestnicy diady. 2 POKL) Również dla powyższego badania, taka konfrontacja opinii jest N = 10 istotna. Umożliwiła ona porównanie doświadczeń osób, które działają w tych samych instytucjach i spotykają się z podobnymi zjawiskami. Pozwoliło to na wyciągnięcie określonych wniosków z zakresu tematu 37
Metoda, technika, Charakterystyka wielkość próby dyskusji. Respondenci wybrani do diad byli wybierani celowo na podstawie założeń z raportu metodologicznego. Badanie 6. Analiza źródeł wtórnych to poszukiwanie informacji, które już istnieją. Często polega ona na analizie danych zgromadzonych przez Badanie gabi- inne podmioty. Podstawę analizy desk research stanowią ustawy, netowe (ana- akty prawne, dokumenty statystyki publicznej, sprawozdania, analizy liza desk rese- i publikacje, roczniki statystyczne etc. Lista przeanalizowanych pod arch) kątem celów badania dokumentów została szczegółowo opisana w raporcie metodologicznym. Badanie 7. Benchmarki to technika, która umożliwia dokonanie porównania pomiędzy podobnymi zjawiskami, czy podmiotami badawczymi, Benchmarking a przede wszystkim umożliwia wskazanie tych spośród nich, które posiadają najwyższą pozycję w tego typu rankingu, stanowiąc tym samym istotną podstawę do porównywania, oraz tych, których sytuacja jest najsłabsza – przez co nie należy się z nimi identy- fikować. W przypadku analizowanego badania przeprowadzony został benchmarking sytuacji rynku pracy w gminach miejsko-wiejskich oraz wiejskich województwa dolnośląskiego. Spośród wszystkich gmin, należących do wskazanych typów, wybranych zostało kilka posiadających najlepszą oraz najgorszą sytuację pod badanym względem. Kryteriami, wg których były one oceniane, były m.in.: poziom bezrobocia, bierności zawodowej, wartość PKB na jednego mieszkańca gminy, liczba organizacji pozarządowych, liczba praco- dawców. Badanie 8. Analiza PEST jest metodą analityczną. Dotyczy przede wszystkim makro-otoczenia, w tym środowiska biznesowego. Nazwa samej me- Analiza SWOT tody stanowi akronim składający się z pierwszych liter segmentów, i PEST które podlegają jej analizie. Są nimi kolejno: segment polityczno– prawny, ekonomiczny, społeczno–kulturalny i demograficzny oraz technologiczny. Często brany pod uwagę jest również segment śro- dowiskowy. W każdym z segmentów bada się jego różne wymiary, czynniki oraz kwestie problematyczne. Analiza PEST może być wyko- rzystywana w różnych zakresach. Po pierwsze, analizowane w niej czynniki mogą stanowić swoistą listę kontrolną do identyfikacji ich wpływu na daną branżę. Po drugie, może też służyć wskazaniu czyn- ników, których działanie ma zasięg krótko-, jak i długoterminowy. Po trzecie, wpływ czynników na daną branżę może być analizowany w perspektywie przeszłości, jak i przyszłości. W rezultacie, uzyskuje się wyznaczone trendy zmian, które następują w makro-otoczeniu. SWOT to skrót od czterech istotnych elementów, które podlegają analizie w trakcie stosowania omawianej metody. Są to kolejno: mocne strony organizacji, instytucji czy zjawiska (strengths), słabe strony (weaknesses), szanse (opportunities) oraz zagrożenia 38
Metoda, technika, Charakterystyka wielkość próby (threats). Dwa pierwsze terminy odwołują się do środowiska wewnętrznego badanego obiektu, zaś kolejne dwa określają jego relacje z otoczeniem zewnętrznym. Analiza SWOT to metoda, która najpierw identyfikuje czynniki wewnętrzne w danej organizacji i klasyfikuje je jako mocne lub słabe strony. W podobny sposób podchodzi do czynników zewnętrznych, a więc takich, które dotyczą kwestii bardziej rozległych, o charakterze socjoekonomicznym i środowiskowym. Tak przeprowadzona analiza otoczenia, pozwala na utworzenie możliwych strategii rozwoju, bazujących na silnych stronach, lub procesie przezwyciężania słabości. Sukces tej metody polega przede wszystkim na jej prostocie i elastyczności. Jej przeprowadzenie nie wymaga specjalnej wiedzy czy zdolności technicznych. Analiza SWOT pozwala na integrację różnego rodzaju informacji, jak również ich uporządkowanie. Głównym rezultatem analizy SWOT jest możliwość zaprezentowania najważniejszych mocnych stron, słabości, szans oraz zagrożeń danego obszaru, sektora, czy też badanej branży. Pozwala to na stworzenie sensownego przeglądu większości kwestii, które mogą być wzięte pod uwagę w procesie budowania planu rozwoju. W badaniu przedstawiono analizę PEST w sposób opisowy, a także analizę SWOT w postaci tabelarycznej. Badanie 9. Mapowanie jest interdyscyplinarną techniką wizualizacji wyników. Jest znakomitym narzędzie służącym analizie porównawczej sytuacji Mapowanie w różnych obszarach. Służyć może opisowi i diagnozie aktualnej sytuacji np. na rynku pracy, sytuacji społeczno-demograficznej, ocenie potencjału przestrzennego i infrastrukturalnego oraz stanu kapitału ludzkiego. Możliwości, które daje ta technika odpowiadają założonym w badaniu celom, jak i problemom szczegółowym oraz pozwalają na identyfikację problemów na rynku pracy z punktu widzenia celów badania. Mapowanie może zostać też wykorzystane jako narzędzie wspierające formułowanie prognoz i rekomendacji dotyczących przyszłej sytuacji w obrębie analizowanych kwestii. Badanie 10. Analiza statystyczna to sposób interpretacji zebranych w badaniach danych, głównie ilościowych, ale i jakościowych, które podlegają Analiza kategoryzacji. Zastosowanie tej metody umożliwia dokonanie statystyczna diagnozy i porównania badanych zjawisk, w postaci wartości procentowych czy średnich. W badaniach społecznych analiza statystyczna jest niezbędnym elementem opisu obserwowanych zjawisk, daje rzetelne i wiarygodne źródło odniesienia oraz podstawę dla dalszych dywagacji mających na celu ocenę oraz budowanie przyszłych trendów dla analizowanych zjawisk. 39
Tabela 2. Metody i techniki badawcze wraz z charakterystyką cd. Metoda, technika, Charakterystyka wielkość próby Badanie 11. Zogniskowane Wywiady Grupowe (FGI) - (z ang. Focus Group Interviews) jedna z najpopularniejszych metod badań jakościo- FGI wych, polegająca na wspólnej dyskusji grupy respondentów/ z pracownikami uczestników wywiadu, na zadany z góry temat bądź grupę tema- socjalnymi tów. W trakcie wywiadu grupowego podejmowane są pytania N= 2 badawcze o charakterze eksploracyjnym. Uczestnicy dyskusji stymulują się wzajemnie, inspirują, prowokują do wyrażania opinii i konstruowania pomysłów. Zogniskowane wywiady grupowe prowadzone są przez wyspecjalizowanych badaczy/moderatorów, którzy nadzorują przebieg dyskusji, ukierunkowują rozmowę zgodnie z zaplanowanym scenariuszem, pomagają w dochodzeniu do konkluzji. Wywiad realizowany jest zwykle w pomieszczeniach umożliwiających Zleceniodawcy badania bieżący podgląd uczestni- ków dyskusji poprzez lustro weneckie lub za pomocą monitorów. Przebieg dyskusji grupowej jest też zazwyczaj rejestrowany, a podstawą interpretacji wyników staje się pogłębiona analiza przebiegu wywiadu dokonywana przez prowadzącego ją badacza. Na potrzeby badania przeprowadzono dwa wywiady zogniskowane z pracownikami socjalnymi reprezentującymi różne ośrodki opiekuńcze w terenów woj. dolnośląskiego. Badani wybrani zostali na zasadzie doboru celowego. Badanie 12. TDI to zupełnie inna forma wywiadu telefonicznego niż CATI. Stosuje się ją w przypadku wybranych respondentów, zwykle TDI ekspertów w danej dziedzinie, przedsiębiorców, liderów opinii z pracodaw- publicznej, którzy dysponują ograniczoną ilością czasu. Ze względu cami na istotę ich opinii dla analizowanego tematu oraz wartości N=10 merytorycznej realizowanego przedsięwzięcia, podejmuje się działania, które są dla nich najmniej absorbujące. To także praktyczne rozwiązanie dla samego badacza, który może osobiście skontaktować się z danym respondentem z reguły będącego zajętego oraz oddalonego o setki kilometrów. Nowoczesna technologia pozwala osobom prowadzącym dialog w drodze telefonicznego wywiadu indywidualnego płynnie komunikować się ze sobą. Na potrzeby badania przeprowadzono 10 wywiadów z pracodaw- cami, pięć z pracodawcami zatrudniającymi niewielką liczbę pracowników, pięć z pracodawcami, którzy zatrudniają dużą liczbę pracowników (średnie i duże przedsiębiorstwa). Badanie 13. Case study (analiza przypadku, studium przypadku) – analiza pojedynczego przypadku, tj. szczegółowy opis, zazwyczaj Case Study rzeczywistego przypadku, pozwalający wyciągnąć wnioski co do N=2 przyczyn i rezultatów jego przebiegu oraz szerzej danego modelu biznesowego, cech rynku, uwarunkowań technicznych, kulturo- wych, społecznych itp. Celem studium przypadku jest pokazanie 40
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia
Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia

Recommended

Raport z badań sytuacja osób bezrobotnych w wieku 50+ na lokalnym rynku pracy
Raport z badań sytuacja osób bezrobotnych w wieku 50+ na lokalnym rynku pracy Raport z badań sytuacja osób bezrobotnych w wieku 50+ na lokalnym rynku pracy
Raport z badań sytuacja osób bezrobotnych w wieku 50+ na lokalnym rynku pracy Barka Foundation
 
Polska wieś 2014
Polska wieś 2014Polska wieś 2014
Polska wieś 2014fundacjafdpa
 
BRE-CASE Seminarium 87 - Flexibility and Efficiency of the Labour Market
BRE-CASE Seminarium 87 - Flexibility and Efficiency of the Labour Market BRE-CASE Seminarium 87 - Flexibility and Efficiency of the Labour Market
BRE-CASE Seminarium 87 - Flexibility and Efficiency of the Labour MarketCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 75 - Performance of European Monetary Union
BRE-CASE Seminarium 75 - Performance of European Monetary Union BRE-CASE Seminarium 75 - Performance of European Monetary Union
BRE-CASE Seminarium 75 - Performance of European Monetary Union CASE Center for Social and Economic Research
 
CASE Network Report 65
CASE Network Report 65CASE Network Report 65
CASE Network Report 65CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign Investment
BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign Investment BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign Investment
BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign InvestmentCASE Center for Social and Economic Research
 
Status prawny samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej i jego pryw...
Status prawny samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej i jego pryw...Status prawny samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej i jego pryw...
Status prawny samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej i jego pryw...e-booksweb.pl
 
Raport z badań sytuacja osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy
Raport z badań sytuacja osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracyRaport z badań sytuacja osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy
Raport z badań sytuacja osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracyBarka Foundation
 

Recommended

Raport z badań sytuacja osób bezrobotnych w wieku 50+ na lokalnym rynku pracy
Raport z badań sytuacja osób bezrobotnych w wieku 50+ na lokalnym rynku pracy Raport z badań sytuacja osób bezrobotnych w wieku 50+ na lokalnym rynku pracy
Raport z badań sytuacja osób bezrobotnych w wieku 50+ na lokalnym rynku pracy Barka Foundation
 
Polska wieś 2014
Polska wieś 2014Polska wieś 2014
Polska wieś 2014fundacjafdpa
 
BRE-CASE Seminarium 87 - Flexibility and Efficiency of the Labour Market
BRE-CASE Seminarium 87 - Flexibility and Efficiency of the Labour Market BRE-CASE Seminarium 87 - Flexibility and Efficiency of the Labour Market
BRE-CASE Seminarium 87 - Flexibility and Efficiency of the Labour MarketCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 75 - Performance of European Monetary Union
BRE-CASE Seminarium 75 - Performance of European Monetary Union BRE-CASE Seminarium 75 - Performance of European Monetary Union
BRE-CASE Seminarium 75 - Performance of European Monetary Union CASE Center for Social and Economic Research
 
CASE Network Report 65
CASE Network Report 65CASE Network Report 65
CASE Network Report 65CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign Investment
BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign Investment BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign Investment
BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign InvestmentCASE Center for Social and Economic Research
 
Status prawny samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej i jego pryw...
Status prawny samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej i jego pryw...Status prawny samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej i jego pryw...
Status prawny samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej i jego pryw...e-booksweb.pl
 
Raport z badań sytuacja osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy
Raport z badań sytuacja osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracyRaport z badań sytuacja osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy
Raport z badań sytuacja osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracyBarka Foundation
 
BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in Poland
BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in PolandBRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in Poland
BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in PolandCASE Center for Social and Economic Research
 
Europejskie prawo wzorów przemysłowych - ebook
Europejskie prawo wzorów przemysłowych - ebookEuropejskie prawo wzorów przemysłowych - ebook
Europejskie prawo wzorów przemysłowych - ebooke-booksweb.pl
 
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebookPonadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebooke-booksweb.pl
 
Problemy związane z pomiarem przestępczości - ebook
Problemy związane z pomiarem przestępczości - ebookProblemy związane z pomiarem przestępczości - ebook
Problemy związane z pomiarem przestępczości - ebooke-booksweb.pl
 
BRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for Poland
BRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for PolandBRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for Poland
BRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for PolandCASE Center for Social and Economic Research
 
Aktywnosc spoleczna osob_starszych
Aktywnosc spoleczna osob_starszychAktywnosc spoleczna osob_starszych
Aktywnosc spoleczna osob_starszychStowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości Loża Biznesu
 
Skuteczne prezentacje biznesowe
Skuteczne prezentacje biznesoweSkuteczne prezentacje biznesowe
Skuteczne prezentacje biznesoweebook
 
BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in Poland
BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in Poland BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in Poland
BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in PolandCASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnychCASE Center for Social and Economic Research
 
Statystyka po ludzku
Statystyka po ludzkuStatystyka po ludzku
Statystyka po ludzkuDarmoweEbooki
 
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebookOchrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebooke-booksweb.pl
 
Podstawowe fakty ngo 2012_klonjawor_raport
Podstawowe fakty ngo 2012_klonjawor_raportPodstawowe fakty ngo 2012_klonjawor_raport
Podstawowe fakty ngo 2012_klonjawor_raportStowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości Loża Biznesu
 
Kompetencje polaków a potrzeby polskiej gospodarki
Kompetencje polaków a potrzeby polskiej gospodarkiKompetencje polaków a potrzeby polskiej gospodarki
Kompetencje polaków a potrzeby polskiej gospodarkiStowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości Loża Biznesu
 
Biznesplan krok po kroku. poradnik dla uczniow i uczennic
Biznesplan krok po kroku. poradnik dla uczniow i uczennicBiznesplan krok po kroku. poradnik dla uczniow i uczennic
Biznesplan krok po kroku. poradnik dla uczniow i uczennicStowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości Loża Biznesu
 
2013 Raport z badania Global Entrepreneurship Monitor – Polska
2013 Raport z badania Global Entrepreneurship Monitor – Polska 2013 Raport z badania Global Entrepreneurship Monitor – Polska
2013 Raport z badania Global Entrepreneurship Monitor – Polska Akademia Liderów Innowacji i Przedsiebiorczosci
 
BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It?
BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It? BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It?
BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It?CASE Center for Social and Economic Research
 
Poradnik m ii b
Poradnik m ii bPoradnik m ii b
Poradnik m ii bGrupa PTWP S.A.
 
BRE-CASE Seminarium 78 - The Polish Banking Sector's Elasticity of Financi...
BRE-CASE Seminarium 78 - The Polish Banking Sector's Elasticity of Financi... BRE-CASE Seminarium 78 - The Polish Banking Sector's Elasticity of Financi...
BRE-CASE Seminarium 78 - The Polish Banking Sector's Elasticity of Financi...CASE Center for Social and Economic Research
 
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...Robert Loranc
 
Prow2014 2020
Prow2014 2020Prow2014 2020
Prow2014 2020Aleksandra Kopka
 
RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...
RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...
RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...Małopolski Instytut Kultury
 
13117669 bre87
13117669 bre8713117669 bre87
13117669 bre87CASE Center for Social and Economic Research
 

More Related Content

What's hot

Europejskie prawo wzorów przemysłowych - ebook
Europejskie prawo wzorów przemysłowych - ebookEuropejskie prawo wzorów przemysłowych - ebook
Europejskie prawo wzorów przemysłowych - ebooke-booksweb.pl
 
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebookPonadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebooke-booksweb.pl
 
Problemy związane z pomiarem przestępczości - ebook
Problemy związane z pomiarem przestępczości - ebookProblemy związane z pomiarem przestępczości - ebook
Problemy związane z pomiarem przestępczości - ebooke-booksweb.pl
 
Skuteczne prezentacje biznesowe
Skuteczne prezentacje biznesoweSkuteczne prezentacje biznesowe
Skuteczne prezentacje biznesoweebook
 
Statystyka po ludzku
Statystyka po ludzkuStatystyka po ludzku
Statystyka po ludzkuDarmoweEbooki
 
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebookOchrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebooke-booksweb.pl
 

What's hot (18)

BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in Poland
BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in PolandBRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in Poland
BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in Poland
 
Europejskie prawo wzorów przemysłowych - ebook
Europejskie prawo wzorów przemysłowych - ebookEuropejskie prawo wzorów przemysłowych - ebook
Europejskie prawo wzorów przemysłowych - ebook
 
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebookPonadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
 
Problemy związane z pomiarem przestępczości - ebook
Problemy związane z pomiarem przestępczości - ebookProblemy związane z pomiarem przestępczości - ebook
Problemy związane z pomiarem przestępczości - ebook
 
BRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for Poland
BRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for PolandBRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for Poland
BRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for Poland
 
Aktywnosc spoleczna osob_starszych
Aktywnosc spoleczna osob_starszychAktywnosc spoleczna osob_starszych
Aktywnosc spoleczna osob_starszych
 
Skuteczne prezentacje biznesowe
Skuteczne prezentacje biznesoweSkuteczne prezentacje biznesowe
Skuteczne prezentacje biznesowe
 
BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in Poland
BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in Poland BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in Poland
BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in Poland
 
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych
 
Statystyka po ludzku
Statystyka po ludzkuStatystyka po ludzku
Statystyka po ludzku
 
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebookOchrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu - ebook
 
Podstawowe fakty ngo 2012_klonjawor_raport
Podstawowe fakty ngo 2012_klonjawor_raportPodstawowe fakty ngo 2012_klonjawor_raport
Podstawowe fakty ngo 2012_klonjawor_raport
 
Kompetencje polaków a potrzeby polskiej gospodarki
Kompetencje polaków a potrzeby polskiej gospodarkiKompetencje polaków a potrzeby polskiej gospodarki
Kompetencje polaków a potrzeby polskiej gospodarki
 
Biznesplan krok po kroku. poradnik dla uczniow i uczennic
Biznesplan krok po kroku. poradnik dla uczniow i uczennicBiznesplan krok po kroku. poradnik dla uczniow i uczennic
Biznesplan krok po kroku. poradnik dla uczniow i uczennic
 
2013 Raport z badania Global Entrepreneurship Monitor – Polska
2013 Raport z badania Global Entrepreneurship Monitor – Polska 2013 Raport z badania Global Entrepreneurship Monitor – Polska
2013 Raport z badania Global Entrepreneurship Monitor – Polska
 
BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It?
BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It? BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It?
BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It?
 
Poradnik m ii b
Poradnik m ii bPoradnik m ii b
Poradnik m ii b
 
BRE-CASE Seminarium 78 - The Polish Banking Sector's Elasticity of Financi...
BRE-CASE Seminarium 78 - The Polish Banking Sector's Elasticity of Financi... BRE-CASE Seminarium 78 - The Polish Banking Sector's Elasticity of Financi...
BRE-CASE Seminarium 78 - The Polish Banking Sector's Elasticity of Financi...
 

Similar to Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia

Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...Robert Loranc
 
RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...
RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...
RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...Małopolski Instytut Kultury
 
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we WrocławiuPlan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we WrocławiuWroclaw
 
Strategia Rozwoju Gminy Zembrzyce
Strategia Rozwoju Gminy ZembrzyceStrategia Rozwoju Gminy Zembrzyce
Strategia Rozwoju Gminy Zembrzyceonline2008
 
Przestrzeń publiczna dzielnicy w partycypacyjnym planowaniu strategicznym "Qu...
Przestrzeń publiczna dzielnicy w partycypacyjnym planowaniu strategicznym "Qu...Przestrzeń publiczna dzielnicy w partycypacyjnym planowaniu strategicznym "Qu...
Przestrzeń publiczna dzielnicy w partycypacyjnym planowaniu strategicznym "Qu...Przemek Kluz
 
Potrzeby i braki energetyczne społeczności wiejskich i podmiejskich w polsce
Potrzeby i braki energetyczne społeczności wiejskich i podmiejskich w polscePotrzeby i braki energetyczne społeczności wiejskich i podmiejskich w polsce
Potrzeby i braki energetyczne społeczności wiejskich i podmiejskich w polsceForum Rozwoju Efektywnej Energii FREE
 
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu [P...
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu [P...Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu [P...
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu [P...Wroclaw
 
Polska wieś 2020. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2020. Raport o stanie wsiPolska wieś 2020. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2020. Raport o stanie wsiJakubFDPA
 
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsiPolska wieś 2018. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsifundacjafdpa
 

Similar to Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia (15)

Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
 
Prow2014 2020
Prow2014 2020Prow2014 2020
Prow2014 2020
 
RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...
RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...
RAPORT Z PIERWSZEGO ETAPU BADAŃ W RAMACH PROJEKTU: ANIMACJA/EDUKACJA. MOŻLIWO...
 
13117669 bre87
13117669 bre8713117669 bre87
13117669 bre87
 
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we WrocławiuPlan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu
 
Strategia Rozwoju Gminy Zembrzyce
Strategia Rozwoju Gminy ZembrzyceStrategia Rozwoju Gminy Zembrzyce
Strategia Rozwoju Gminy Zembrzyce
 
Przestrzeń publiczna dzielnicy w partycypacyjnym planowaniu strategicznym "Qu...
Przestrzeń publiczna dzielnicy w partycypacyjnym planowaniu strategicznym "Qu...Przestrzeń publiczna dzielnicy w partycypacyjnym planowaniu strategicznym "Qu...
Przestrzeń publiczna dzielnicy w partycypacyjnym planowaniu strategicznym "Qu...
 
Potrzeby i braki energetyczne społeczności wiejskich i podmiejskich w polsce
Potrzeby i braki energetyczne społeczności wiejskich i podmiejskich w polscePotrzeby i braki energetyczne społeczności wiejskich i podmiejskich w polsce
Potrzeby i braki energetyczne społeczności wiejskich i podmiejskich w polsce
 
Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa małopolskiego 2014
Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa małopolskiego 2014Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa małopolskiego 2014
Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa małopolskiego 2014
 
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to... BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
 
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu [P...
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu [P...Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu [P...
Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego we Wrocławiu [P...
 
Polska wieś 2020. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2020. Raport o stanie wsiPolska wieś 2020. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2020. Raport o stanie wsi
 
Nowa sprawozdawczość instytucji kultury
Nowa sprawozdawczość instytucji kulturyNowa sprawozdawczość instytucji kultury
Nowa sprawozdawczość instytucji kultury
 
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsiPolska wieś 2018. Raport o stanie wsi
Polska wieś 2018. Raport o stanie wsi
 
CASE Network Report 43
CASE Network Report 43CASE Network Report 43
CASE Network Report 43
 

More from Obserwatorium Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji

More from Obserwatorium Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji (20)

Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 16
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 16Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 16
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 16
 
Segmentacja rynku pracy, a odmienny kapitał społeczny, kulturowy i ekonomiczn...
Segmentacja rynku pracy, a odmienny kapitał społeczny, kulturowy i ekonomiczn...Segmentacja rynku pracy, a odmienny kapitał społeczny, kulturowy i ekonomiczn...
Segmentacja rynku pracy, a odmienny kapitał społeczny, kulturowy i ekonomiczn...
 
Segmenty rynku pracy i edukacji na tle aktualnej sytuacji społeczno-polityczn...
Segmenty rynku pracy i edukacji na tle aktualnej sytuacji społeczno-polityczn...Segmenty rynku pracy i edukacji na tle aktualnej sytuacji społeczno-polityczn...
Segmenty rynku pracy i edukacji na tle aktualnej sytuacji społeczno-polityczn...
 
"Sytuacja osób powyżej 50. i 60. roku życia na rynku pracy Dolnego Śląska"
"Sytuacja osób powyżej 50. i 60. roku życia na rynku pracy Dolnego Śląska""Sytuacja osób powyżej 50. i 60. roku życia na rynku pracy Dolnego Śląska"
"Sytuacja osób powyżej 50. i 60. roku życia na rynku pracy Dolnego Śląska"
 
Znaczenie edukacji i aktywności na rynku pracy osób w wieku senioralnym - dr ...
Znaczenie edukacji i aktywności na rynku pracy osób w wieku senioralnym - dr ...Znaczenie edukacji i aktywności na rynku pracy osób w wieku senioralnym - dr ...
Znaczenie edukacji i aktywności na rynku pracy osób w wieku senioralnym - dr ...
 
Sytuacja dolnośląskich seniorów z punktu widzenia Dolnośląskiej Rady ds. Se...
Sytuacja dolnośląskich seniorów z punktu widzenia Dolnośląskiej Rady ds. Se...Sytuacja dolnośląskich seniorów z punktu widzenia Dolnośląskiej Rady ds. Se...
Sytuacja dolnośląskich seniorów z punktu widzenia Dolnośląskiej Rady ds. Se...
 
Informator 15
Informator 15Informator 15
Informator 15
 
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 14
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 14Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 14
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 14
 
Prezentacja wyników badania "Badanie edukacji ponadgimnazjalnej na terenie Do...
Prezentacja wyników badania "Badanie edukacji ponadgimnazjalnej na terenie Do...Prezentacja wyników badania "Badanie edukacji ponadgimnazjalnej na terenie Do...
Prezentacja wyników badania "Badanie edukacji ponadgimnazjalnej na terenie Do...
 
Prezentacja wyników badania: "Badanie rynku edukacji wyższej na terenie Dolne...
Prezentacja wyników badania: "Badanie rynku edukacji wyższej na terenie Dolne...Prezentacja wyników badania: "Badanie rynku edukacji wyższej na terenie Dolne...
Prezentacja wyników badania: "Badanie rynku edukacji wyższej na terenie Dolne...
 
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 13
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 13Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 13
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 13
 
Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy
Sytuacja na dolnośląskim rynku pracySytuacja na dolnośląskim rynku pracy
Sytuacja na dolnośląskim rynku pracy
 
Aktualna sytuacja na dolnośląskim rynku pracy oraz stan bezrobocia – trendy...
Aktualna sytuacja na dolnośląskim rynku pracy oraz stan bezrobocia – trendy...Aktualna sytuacja na dolnośląskim rynku pracy oraz stan bezrobocia – trendy...
Aktualna sytuacja na dolnośląskim rynku pracy oraz stan bezrobocia – trendy...
 
Analiza społeczno-ekonomiczna nowych miejsc pracy na terenie Wrocławia i Doln...
Analiza społeczno-ekonomiczna nowych miejsc pracy na terenie Wrocławia i Doln...Analiza społeczno-ekonomiczna nowych miejsc pracy na terenie Wrocławia i Doln...
Analiza społeczno-ekonomiczna nowych miejsc pracy na terenie Wrocławia i Doln...
 
Sytuacja osob niepełnosprawnych w działaniach Urzędu Marszałkowskiego Wojewód...
Sytuacja osob niepełnosprawnych w działaniach Urzędu Marszałkowskiego Wojewód...Sytuacja osob niepełnosprawnych w działaniach Urzędu Marszałkowskiego Wojewód...
Sytuacja osob niepełnosprawnych w działaniach Urzędu Marszałkowskiego Wojewód...
 
Badanie sytuacji osób niepełnosprawnych na dolnośląskim rynku pracy i edukacji
Badanie sytuacji osób niepełnosprawnych na dolnośląskim rynku pracy i edukacjiBadanie sytuacji osób niepełnosprawnych na dolnośląskim rynku pracy i edukacji
Badanie sytuacji osób niepełnosprawnych na dolnośląskim rynku pracy i edukacji
 
Elastyczne formy zatrudnienia – skutki społeczne i ekonomiczne
Elastyczne formy zatrudnienia – skutki społeczne i ekonomiczneElastyczne formy zatrudnienia – skutki społeczne i ekonomiczne
Elastyczne formy zatrudnienia – skutki społeczne i ekonomiczne
 
Mobilność przestrzenna młodych ludzi na dolnoślaskim rynku pracy
Mobilność przestrzenna młodych ludzi na dolnoślaskim rynku pracyMobilność przestrzenna młodych ludzi na dolnoślaskim rynku pracy
Mobilność przestrzenna młodych ludzi na dolnoślaskim rynku pracy
 
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 12
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 12Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 12
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 12
 
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 1
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 1Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 1
Informator Dolnośląkiego Rynku Pracy i Edukacji nr 1
 

Raport końcowy z badania nr 7 - Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia

  • 1. ANALIZA ZDOLNOŚCI OSÓB Z OBSZARÓW WIEJSKICH ORAZ MIEJSKO-WIEJSKICH NA TERENIE DOLNEGO ŚLĄSKA DO PODJĘCIA ZATRUDNIENIA Raport końcowy Badania współfinansowane w ramach projektu systemowego „Obserwatorium Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji” przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki WROCŁAW 2012
  • 2. Autorzy raportów i opracowań oraz członkowie zespołu badawczego: Justyna Siekierczak Anna Witek Dr Piotr Cichocki Ewelina Frankowska Projekt zrealizowany został w ramach projektu „Obserwatorium Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji” realizowanego w ramach poddziałania 6.1.2 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. CENTRUM BADAŃ STOSOWANYCH ULTEX ANKIETER Sp. z o. o. 60-592 Poznań, ul. Swojska 21a Tel. 061 862 17 98, wew.112 fax 061 867 58 00 Publikacja dystrybuowana bezpłatnie
  • 3. Spis treści SPIS TREŚCI ……………………………………………………………………………………… 3 CZĘŚĆ 1. STRESZCZENIE ………………………………………………………………..…. 9 Summary …………………………….……………………………………………………………….. 14 CZĘŚĆ 2. WPROWADZENIE ………………………………………………………….……. 19 2.1. Wybrane wątki teoretyczne …………………………………………………………….. 19 2.2. Dolnośląski rynek pracy na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich ………. 24 2.3. Zatrudnienie w dokumentach strategicznych z wyszczególnieniem terenów wiejskich ……………………………………………………………………….…. 31 2.4. Cele projektu badawczego …………………………………………………………….… 33 CZĘŚĆ 3. OPIS ZASTOSOWANEJ METODOLOGII …………………………….… 35 3.1. Zakres terytorialny …………………………………………………………………………. 35 3.2. Zakres przedmiotowy …………………………………………………………………..…. 35 3.3. Cel główny badania …………………………………………………………………….…. 35 3.4. Metody i techniki badawcze ………………………………………………………….…. 35 CZĘŚĆ 4. OKREŚLENIE AKTUALNEJ SYTUACJI SPOŁECZNO-GOS- PODARCZEJ, STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ LUDNOŚCI WIEJ- SKIEJ NA DOLNYM ŚLĄSKU Z UWZGLĘDNIENIEM PERSPEKTYWY WIEKU, WYKSZTAŁCENIA, NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI I PŁCI ……………. 42 4.1. Jak przedstawia się aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolno- śląskim w kontekście regionalnego rynku pracy z uwzględnieniem perspektywy wieku, wykształcenia, niepełnosprawności i płci? ……………. 42 4.2. Jaka jest sytuacja na rynku pracy osób z terenów wiejskich i miejsko- wiejskich? ………………………………………………………………………... 57 4.3. Jak przedstawia się przestrzenne zróżnicowanie sytuacji na dolnoślą- skim rynku pracy na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich? Jakie są aktualne wskaźniki rynku pracy według jednostek terytorialnych (województwo, gmina, powiat)? ………………………………………………………. 68 4.4. Jakie są perspektywy dla regionalnego rynku pracy z uwzględnieniem trendów demograficznych dla ludności wiejskiej na Dolnym Śląsku? ……. 92 3
  • 4. CZĘŚĆ 5. ZBILANSOWANIE POTENCJAŁU KADROWEGO TERENÓW WIEJSKICH I MIEJSKO-WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE DOLNO- ŚLĄSKIM, Z AKTUALNYMI I PRZYSZŁYMI POTRZEBAMI W ZAKRE- SIE KWALIFIKACJI, ATRAKCYJNYCH NA LOKALNYM RYNKU PRACY …………………………………………………………………………………... 99 5.1. Jakie formy przybiera przedsiębiorczość na terenach wiejskich i miej- sko-wiejskich? Jak obserwowane postawy przedsiębiorcze wpływają na sytuację społeczno-gospodarczą? ……………………………………………….. 99 5.2. Jakim potencjałem pożądanym na rynku pracy w zakresie kwalifikacji zawodowych, umiejętności i kompetencji dysponują osoby z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich? Jakie jest jego przełożenie na aktualne i przyszłe zapotrzebowanie w tym zakresie na regionalnym rynku pracy? 104 5.3. Jakimi wartościami kierują się mieszkańcy terenów wiejskich i miej- sko-wiejskich w kontekście aktywności zawodowej? Jaki jest stan świadomości mieszkańców wsi co do wymagań na regionalnym i poza regionalnym rynku pracy? Jakie są postawy i zachowania osób bezrobotnych na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich? ……..……………. 109 5.4. Jaki wpływ ma tradycja rodzinna prowadzenia gospodarstwa rolnego przez osoby zamieszkujące tereny wiejskie i miejsko-wiejskie regionu dolnośląskiego na mobilność geograficzną tej ludności? Czy w odnie- sieniu do terenów wiejskich Dolnego Śląska można mówić o zjawisku wymuszonego przywiązania do ziemi? ……………………………………..………. 113 CZĘŚĆ 6. ZIDENTYFIKOWANIE CZYNNIKÓW DETERMINUJĄCYCH AKTYWNOŚĆ ZAWODOWĄ MIESZKAŃCÓW WSI I TERENÓW MIEJSKO-WIEJSKICH …………………………………………………………..…………… 118 6.1. Jakie czynniki zewnętrzne determinują przedsiębiorczość i aktywność zawodową mieszkańców wsi i terenów miejsko-wiejskich? Jak przed- stawia się mapa regionalna determinantów aktywności zawodowej w województwie dolnośląskim? Jakie czynniki przestrzenne, infra- strukturalne i funkcjonalne mają decydujące znaczenie dla podej- mowania aktywności zawodowej przez mieszkańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich? ……………………..…………………………………… 118 6.2. Jak mieszkańcy terenów wiejskich i wiejsko-miejskich Dolnego Śląska oceniają dostępność ofert pracy oraz ich rodzaj? …………………………..….. 125 CZĘŚĆ 7. ZBADANIE ZBIEŻNOŚCI CZYNNIKÓW PRZESTRZEN- NYCH, INFRASTRUKTURALNYCH I FUNKCJONALNYCH ORAZ KAPITAŁU LUDZKIEGO NA TERENACH WIEJSKICH I MIEJSKO- WIEJSKICH NA POZIOMIE POWIATÓW I GMIN W WOJEWÓDZ- TWIE DOLNOŚLĄSKIM ……………………………………………………………………… 130 7.1. Jaki jest stopień dopasowania kapitału ludzkiego w kontekście wykształcenia i przygotowania do zawodu? ………………………………………. 130 4
  • 5. 7.2. Jaki potencjał w zakresie kapitału ludzkiego, osób zamieszkałych na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich, reprezentują powiaty i gminy w województwie dolnośląskim? Jak przedstawia się mapa regionalnego rynku pracy z uwzględnieniem strony popytowej i podażowej? Jak przedstawia się prognozowana mapa regionalnego rynku pracy w danym kontekście? …………………………………………………… 135 7.3. Jakie są przykłady inicjatyw gminnych, dotyczących aktywizowania środowiska wiejskiego? Czy można wskazać gminy – liderów w zakresie tych inicjatyw? Jaka jest trwałość inicjatyw lokalnych? …….. 139 CZĘŚĆ 8. WSKAZANIE PRZYCZYN BIERNOŚCI NA RYNKU PRACY I BARIER W AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ NA TERENACH WIEJ- SKICH I MIEJSKO-WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE DOLNO- ŚLĄSKIM ………………………………………………………………………………………….... 146 8.1. Jakie są przyczyny bierności na rynku pracy mieszkańców terenów wiejskich? Jakie są główne bariery w aktywizacji zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnośląskim? … 146 8.2. Jak przedstawiają się stosunki pracownicze między pracownikami pochodzącymi z miasta a zatrudnionymi pochodzącymi z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich na Dolnym Śląsku? Czy miejsce pochodzenia wpływa na te relacje? Jak pracownicy pochodzący z terenów wiejskich są traktowani przez resztę kadry? Czy można mówić w tej kwestii o pewnych stereotypach lub uprzedzeniach, które mogą wpływać na kształtowanie się biernej postawy wobec podejmowania pracy w mieście? …………………………………………..…………. 154 CZĘŚĆ 9. SFORMUŁOWANIE ZALECEŃ, MAJĄCYCH SŁUŻYĆ BARDZIEJ PRECYZYJNEMU UKIERUNKOWANIU WSPARCIA DLA OSÓB ZAMIESZKUJĄCYCH TERENY WIEJSKIE I MIEJSKO- WIEJSKIE W CELU LEPSZEGO PRZYGOTOWANIA ICH DO WYMA- GAŃ RYNKU PRACY ……………………………………………………………………………. 157 9.1. Jak przebiega proces efektywnego poszukiwania pracy na terenie Dolnego Śląska? …………………………………………………………………………….. 157 9.2. Jakie są dostępne formy wsparcia dla mieszkańców terenów wiej- skich w zakresie motywowania do podejmowania aktywności zawodowej? Jak przedstawia się ocena skuteczności tych działań, zarówno od strony osób fizycznych, jak i instytucji? Jak należy ukierunkować to wsparcie? …………………………………………………………….. 160 9.3. Jak przedstawia się gotowość mieszkańców terenów wiejskich do podejmowania aktywizacji zawodowej poza terenem zamieszkania? ……. 164 9.4. Jaka jest sytuacja dochodowa ludności zamieszkującej obszary wiejskie i jakie są ich główne źródła utrzymania? ………………………………. 169 9.5. Jakie są uwarunkowania dostępu do wiedzy i edukacji na obszarach wiejskich? ……………………………………………………………………………………… 174 5
  • 6. CZĘŚĆ 10. OPRACOWANIE PROGNOZY ROZWOJU REGIONAL- NEGO RYNKU PRACY I AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ NA TERE- NACH WIEJSKICH I MIEJSKO-WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM …………………………………………………………………..……..……. 179 10.1. Jak zmieniało się zjawisko bierności zawodowej wśród ludności zamieszkującej tereny wiejskie i miejsko-wiejskie Dolnego Śląska na przestrzeni ostatnich 25 lat? ……………………………………………………… 179 10.2. Jakie są słabe sygnały wskazujące na zmiany na sytuację ludności miejsko-wiejskiej na dolnośląskim rynku pracy z uwzględnieniem ich płci, wieku, kwalifikacji i zebranego doświadczenia zawodo- wego? …………………………………………………………………………………………. 180 10.3. Jakich cech pracowników oczekują pracodawcy do poprawnego i efektywnego rozwoju inwestycji? …………………………………………………. 181 10.4. Jakie jest aktualne zapotrzebowanie oraz w jaki sposób powinien rozwijać się rynek pracy w województwie dolnośląskim w kontekście produkcji żywności i upraw przemysłowych oraz pozarolniczej działalności produkcyjnej i usługowej? …………….……………………………… 182 10.5. Czy są opracowane strategie zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich? …………………………………………………..………………………………. 184 CZĘŚĆ 11. WNIOSKI I PODSUMOWANIA …………………………………………. 185 11.1. Wprowadzenie ……………………………………………………………………..……… 185 11.2. Określenie aktualnej sytuacji społeczno-gospodarczej, struktury demograficznej ludności wiejskiej na Dolnym Śląsku z uwzględnie- niem perspektywy wieku, wykształcenia, niepełnosprawności i płci …... 185 11.3. Zbilansowanie potencjału kadrowego terenów wiejskich i miejsko- wiejskich w województwie dolnośląskim z aktualnymi i przyszłymi potrzebami w zakresie kwalifikacji, atrakcyjnych na lokalnym rynku pracy …………………………………………………………………………………. 187 11.4. Zidentyfikowanie czynników determinujących aktywność zawodową mieszkańców wsi i terenów miejsko-wiejskich ………………..………………. 188 11.5. Zbadanie zbieżności czynników przestrzennych, infrastrukturalnych i funkcjonalnych oraz kapitału ludzkiego na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich na poziomie powiatów i gmin w województwie dolnośląskim ……………………………………………………………………………….. 189 11.6. Wskazanie przyczyn bierności na rynku pracy i barier w aktywizacji zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w wojewódz- twie dolnośląskim ……………………………………………………………………….. 190 11.7. Sformułowanie zaleceń, mających służyć bardziej precyzyjnemu ukierunkowaniu wsparcia dla osób zamieszkujących tereny wiejskie i miejsko-wiejskie w celu lepszego przygotowania ich do wymagań rynku pracy …………………………………………………………………………………. 191 6
  • 7. 11.8. Opracowanie prognozy rozwoju regionalnego rynku pracy i aktyw- ności zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnośląskim ………………………..…………..………………... 192 11.9. Opracowanie prognozy rozwoju regionalnego rynku pracy i akty- wności zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnośląskim cd. ………..………………………………………… 199 11.10. Analiza PEST ……………………………………………………………………………….. 201 REKOMENDACJE …………………………….……………………………………………………… 203 11.11. Analiza SWOT dla obszarów wiejskich i miejsko-wiejskich województwa dolnośląskiego ……………………….……………………………… 215 CZĘŚĆ 12. SPIS TABEL, MAP I WYKRESÓW ……..………………………………. 222 7
  • 8. 8
  • 9. Część I. STRESZCZENIE Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich i miejsko–wiejskich w wojewódz- twie dolnośląskim stanowi obiekt zainteresowania projektu badawczego, który do- tyczy zarówno analizy sytuacji demograficznej mieszkańców, jak również ich sytu- acji społecznej i ekonomicznej. Badanie stanowi próbę odpowiedzi na pytanie jak wygląda i kształtuje się rynek pracy na Dolnym Śląsku, a przede wszystkim jak wy- gląda w tym zakresie sytuacja osób zamieszkałych na terenach wiejskich i miejsko- wiejskich. Poniższy raport zawiera analizę zdolności osób z obszarów wiejskich i miej- sko-wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia. Porządek rapor- tu wyznaczają cele badawcze, a także problemy szczegółowe, które stanowią ko- lejno jego rozdziały oraz podrozdziały. W ramach celów badawczych, analizie pod- dane zostały dane zagregowane za pomocą różnych technik badawczych, szczegó- łowo opisanych w rozdziale metodologicznym. Opis i interpretacja wyników uzy- skanych za pomocą poszczególnych technik badawczych zostały wyszczególnione w osobnych podrozdziałach. Taka konstrukcja raportu pozwala na kompleksowe podejście do tematu badawczego i uzyskanie odpowiedzi na interesujące kwestie badawcze, przy jednoczesnym wieloaspektowym podejściu do omawianego pro- blemu. Pierwszy rozdział raportu zawiera podstawy teoretyczne analizy, opracowane na podstawie źródeł zastanych, zastosowanych w ramach analizy desk research. Opiera się ona na kilku wątkach przewodnich związanych z charakterystyką regionu i wieloaspektowym opisem rynku pracy na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich na przestrzeni czasu. W tej części raportu przedstawiona została m.in. struktura demograficzna, aktywność zawodowa ludności oraz stopień dopasowania kapitału ludzkiego w kontekście wykształcenia i przygotowania do zawodu. Analiza dolno- śląskiego rynku pracy obejmuje również charakterystykę potencjału podregionów, przestrzenne zróżnicowanie sytuacji na dolnośląskim rynku pracy oraz określenie potencjału w zakresie kapitału ludzkiego z uwzględnieniem strony popytowej i po- dażowej. Ponadto, na podstawie dokumentów strategicznych Komisji Europejskiej, uwzględniona została tutaj charakterystyka obszarów wiejskich na terenie Unii Eu- ropejskiej. W latach 2008-2010 znacząco wzrosła liczba osób bezrobotnych na terenie całego województwa dolnośląskiego. Największy wzrost odnotowano w latach 9
  • 10. 2008-2009. W tym czasie liczba bezrobotnych wzrosła zarówno na terenach wiej- skich, miejsko-wiejskich, jak i w aglomeracjach. Na zaobserwowaną dynamikę wzrostu liczby zarejestrowanych osób bezrobotnych w województwie dolnośląskim wpływ miał odnotowany znaczny wzrost zarejestrowanych bezrobotnych mężczyzn. W tym kontekście należy jednak zauważyć, że zaobserwowane zmiany w zakresie liczby rejestrowanych osób bezrobotnych są zróżnicowane także z uwagi na podre- gion województwa. Na przestrzeni lat 2008-2010 najwyższy wzrost liczby osób bez- robotnych odnotowano w gminach wiejskich podregionu wrocławskiego, podregio- nu legnicko–głogowskiego oraz podregionu jeleniogórskiego. Kolejne rozdziały raportu szerzej opisują aktualną sytuację społeczno– gospodarczą na Dolnym Śląsku, zarówno analizując temat bezrobocia, jak i przed- stawiając sytuację mieszkańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich z uwzględ- nieniem ich wykształcenia, płci, wieku i innych czynników demograficznych. Zwró- cono tutaj szczególną uwagę na kategorie mieszkańców narażonych na wyklucze- nie społeczne ze względu na ich wyjątkowo trudną sytuację na rynku pracy. Ze- brane zostały opinie m.in. o: barierach i ograniczeniach w dostępie do rynku pracy dla osób podejmujących pierwszą pracę; pozytywnych i negatywnych konsekwen- cjach dla rynku pracy; wchodzenia w fazę aktywności zawodowej pokolenia o wy- sokich wskaźnikach wykształcenia wyższego; szansach i barierach na rynku pracy osób 50+. Wśród problemów istotnych dla krajowego rynku pracy, przedstawione zostały opinie mieszkańców Dolnego Śląska na temat pozytywnych i negatywnych konsekwencji związanych z wydłużeniem wieku emerytalnego. Rozdział ten został uzupełniony o mapy oraz wskaźniki obrazujące przestrzenne zróżnicowanie sytuacji na dolnośląskim rynku pracy. Raport traktuje także, zgodnie z założonymi celami badawczymi, o dolnoślą- skim rynku pracy pod kątem zapotrzebowania na kwalifikacje, zarówno aktualne, jak i przyszłe. Dzięki zebranym opiniom, przedstawione zostały zawody, na które wciąż przewiduje się zapotrzebowanie, a także opisane zostały kwalifikacje, które są cenne z perspektywy pracodawców. Z punktu widzenia głównego celu badania, istotne było określenie jakimi wartościami kierują się mieszkańcy terenów wiejskich i miejsko-wiejskich w kontekście aktywności zawodowej oraz jaki jest stan świa- domości mieszkańców wsi co do wymagań na regionalnym i pozaregionalnym ryn- ku pracy. Ponadto zwrócono tutaj uwagę na formy, jakie przybiera przedsiębior- czość na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich oraz stwierdzono, jak obserwowane postawy przedsiębiorcze wpływają na sytuację społeczno-gospodarczą. Ostatnim z istotnych elementów w tej części raportu było określenie, jaki wpływ ma tradycja rodzinna prowadzenia gospodarstwa rolnego przez osoby zamieszkujące tereny 10
  • 11. wiejskie i miejsko-wiejskie regionu dolnośląskiego na mobilność geograficzną tej kategorii ludności oraz czy w odniesieniu do terenów wiejskich Dolnego Śląska można mówić o zjawisku wymuszonego przywiązania do ziemi. Z uwagi na fakt, że raport analizuje dane zastane, jak również przedstawia kilka perspektyw róż- nych badanych grup i środowisk, pozwala to na wielowymiarową interpretację. Wśród opisanych sześciu grup czynników warunkujących rozwój przedsiębior- czości i rynku pracy, wyodrębnione zostały te, które w opinii mieszkańców Dolnego Śląska uznane zostały za kluczowe w kwestii rozwoju regionu. Oprócz tego, w tej części raportu znaleźć można ocenę dostępności ofert pracy i ich rodzaj oraz opinie mieszkańców o najefektywniejszych sposobach poszukiwania pracy. Analizy czynników przestrzennych, infrastrukturalnych i funkcjonalnych mają- cych decydujące znaczenie dla podejmowania aktywności zawodowej przez miesz- kańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich stanowią kolejne obszary zaintere- sowań szerzej omówione w poniższym raporcie. Zdaniem przedstawicieli instytucji zajmujących się rynkiem pracy w województwie dolnośląskim bliska odległość od granicy, a także od dużych aglomeracji (Wrocław), czy też zapewnienie dobrej in- frastruktury komunikacyjnej, to czynniki, które mają decydujące znaczenie dla po- dejmowania aktywności zawodowej mieszkańców. Także mobilność i zdolność przekwalifikowania się mieszkańców oraz dotacje unijne czy też zaangażowanie władz samorządowych stanowią, zdaniem przedstawicieli instytucji, czynniki de- terminujące wzrost przedsiębiorczości w regionie. Oprócz wyżej wskazanych za- gadnień, rozdział ten prezentuje opinie badanych na temat inicjatyw gminnych do- tyczących aktywizowania środowiska wiejskiego. Ponadto, w tej części znaleźć można próbę odpowiedzi na pytanie o istnienie gmin - liderów w zakresie tego typu inicjatyw. Raport określa przyczyny bierności na rynku pracy i bariery w aktywizacji za- wodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnośląskim. Zdaniem badanych sołtysów do głównych przyczyn bierności zawodowej należą brak miejsc pracy na terenach wiejskich i miejsko–wiejskich, a także niskie kwalifi- kacje mieszkańców, jak również problemy z dojazdem do miejsca pracy. Mieszkań- cy województwa dolnośląskiego, którzy uczestniczyli w pogłębionych wywiadach indywidualnych, wskazali na podobne przyczyny bierności, a zatem na problemy z dojazdem i brak odpowiedniej liczby miejsc pracy na terenach wiejskich. Dodat- kowo wspominali o problemie niskich zarobków, które nie motywują mieszkańców do podejmowania zatrudnienia i rezygnowania ze świadczeń socjalnych czy też nieopodatkowanych źródeł dochodu. 11
  • 12. Sformułowanie zaleceń, mających służyć bardziej precyzyjnemu ukierunko- waniu wsparcia dla osób zamieszkujących tereny wiejskie i miejsko-wiejskie w celu lepszego przygotowania ich do wymagań rynku pracy to kolejny cel poniższego raportu. Uzyskane w toku badań wyniki pokazują, że mniej niż 10% badanych zo- stało zatrudnionych za pomocą Powiatowego Urzędu Pracy, a poniżej 1% ankieto- wanych skorzystało z pomocy doradcy zawodowego. Również mniej niż 1% bada- nych znalazło pracę dzięki pośrednictwu prywatnej agencji pracy. Można zatem uznać, że na terenach wiejskich pomoc instytucji pośredniczących w poszukiwaniu pracy, zarówno tych państwowych, jak i prywatnych nie jest zbyt efektywna. Mieszkańcy z województwa dolnośląskiego najczęściej znajdują pracę z pomocą lub za pośrednictwem znajomych, czy też z własnej inicjatywy. Jako główne źródła wsparcia, ułatwiające znalezienie pracy i przygotowanie do funkcjonowania na ryn- ku pracy, badani określali szkolenia i kursy, jednocześnie wychodząc z założenia, że nie jest to wystarczająca i satysfakcjonująca forma. Ponad połowa ankietowa- nych nie słyszała też o możliwości otrzymania dofinansowania, jednocześnie osoby, które o takiej możliwości słyszały w zdecydowanej większości określały to wsparcie jako dofinansowanie do własnej działalności gospodarczej. Jedne z końcowych rozdziałów poniższego raportu szerzej poruszają tę kwestię, jak również przedsta- wiają sytuację dochodową mieszkańców terenów wiejskich i miejsko–wiejskich oraz uwarunkowania dostępu do wiedzy. Ostatni rozdział odnoszący się do wyników badań stanowi opracowanie pro- gnozy rozwoju regionalnego rynku pracy i aktywności zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnośląskim. Istotną kwestią było wskazanie, w jaki sposób zmieniło się zjawisko bierności zawodowej wśród ludno- ści zamieszkującej tereny wiejskie i miejsko-wiejskie Dolnego Śląska na przestrzeni ostatnich 20 lat. Ponadto opisane zostały słabe sygnały wskazujące na zmiany sy- tuacji ludności miejsko-wiejskiej na dolnośląskim rynku pracy z uwzględnieniem ich płci, wieku, kwalifikacji i zebranego doświadczenia zawodowego. Prognoza rozwoju regionalnego rynku pracy uwzględnia także charakterystykę wartości i postaw wo- bec pracy w opinii pracodawców, jak i pracowników. Biorąc pod uwagę główny cel badania, zagadnienie to jest istotne ze względu na określenie dokładnego profilu pracownika najbardziej pożądanego na dolnośląskim rynku pracy. Analizując aktu- alne potrzeby rynku pracy, rozdział ten skupia się również na bieżącym zapotrze- bowaniu oraz kierunkach rozwoju gospodarczego w kontekście produkcji żywności i upraw przemysłowych oraz pozarolniczej działalności produkcyjnej i usługowej. Rozdział zamykają opinie badanych o opracowanych do tej pory strategiach zinte- growanego rozwoju obszarów wiejskich. 12
  • 13. Na końcu raportu przedstawione zostały najważniejsze wnioski i rekomendo- wane działania w zakresie przeciwdziałania bierności zawodowej oraz aktywizacji mieszkańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich województwa dolnośląskiego. Przedstawione postulaty i sugestie wskazują na konieczność wdrożenia konkret- nych zmian odnoszących się do czynników psychologicznych, społecznych, ekono- micznych oraz infrastrukturalnych. Wszystkie te informacje uzupełnione zostały o analizę SWOT, stanowiącą kompleksowe ujęcie dolnośląskiego rynku pracy w zakresie mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń. Raport stanowi próbę analizy zdolności osób z terenów wiejskich i miejsko- wiejskich do podjęcia zatrudnienia wykazując, że zdolność mieszkańców terenów będących przedmiotem badania jest taka sama, jak mieszkańców terenów miej- skich. Wypowiedzi badanych pracodawców wskazują na całkowite lub częściowe posiadanie przez mieszkańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich podstawo- wych umiejętności wymaganych wśród pracowników przedsiębiorstwa. Mieszkańcy terenów wiejskich i miejsko-wiejskich mają porównywalną zdolność do podjęcia zatrudnienia co mieszkańcy miast, w niektórych przypadkach są nawet bardziej zdeterminowani do podjęcia pracy. Główny problem stanowi utrudniony dostęp do zatrudnienia oraz stosunkowo niewielka liczba miejsc pracy wynikająca z nierów- nomiernego rozłożenia terytorialnego podaży i popytu na rynku pracy, czyli brak pracy w miejscowościach zamieszkania. Mieszkańcy terenów wiejskich i miejsko- wiejskich wykazują także pewne braki kompetencyjne, o których szerzej traktuje poniższy raport. Braki te wynikają w głównej mierze z miejsca zamieszkania wpły- wającego na utrudniony dostęp do pracy, edukacji i kultury. 13
  • 14. Summary A research project is aimed at an analysis of a capacity for finding employ- ment demonstrated by people from rural and urban-rural areas of the dolnośląskie province. The project includes an analysis of demographic characteristic of the in- habitants as well as their social and economic situation. The research attempts to answer a question concerning characteristic of a job market in the Dolny Śląsk re- gion, especially with regard to people from rural and urban-rural areas. The following report includes the analysis of a capacity for taking up em- ployment demonstrated by people from rural and urban-rural areas of the dolnośląskie province. The report is divided into aims of the research and research questions, which are discussed in separate chapters and subchapters. In order to fulfill the aims of the research, the analysis of data collected by means of different research methods is carried out. The research methods used in the study are thor- oughly discussed in a methodological chapter. A description and interpretation of the results provided by each of the research methods are offered in separate sub- chapters. Such a structure of the report allows to adopt a comprehensive approach to the research subject and get answers to the interesting research questions. Chapter one of the report is devoted to the theoretical framework for the analysis developed on the basis of secondary sources identified by means of desk research. The framework is based on a several main strands, including identifica- tion of characteristics of the region and a comprehensive description of a job mar- ket in rural and urban-rural areas over time. In this part of the report, such aspects as the demographic composition, people’s professional activity, their educational background and professional experience are discussed. In addition, the analysis of the local job market includes the portrayal of the subregions with regard to their potential, the description of the diversity of the job market depending on a part of the region and the potential of human resources in view of supply and demand. Furthermore, on the basis of documents provided by the European Com- mission, the characteristic of rural areas in the European Union is examined. Between 2008 and 2010, the number of unemployed people in the dolnośląskie province increased significantly. The biggest increase occurred in 2008-2009. At that time the number of unemployed individuals grew in rural areas as well as in urban-rural areas and in agglomerations. Dynamic changes in the number of unemployed people in the Dolny Śląsk region were mainly attributed to the substantial increase in the number of men registered as unemployed. With re- spect to the unemployment rates, however, it is vital to note that changes in the 14
  • 15. number of people registered as unemployed differ from one subregion to another. Between 2008 and 2010 the biggest increase in the number of unemployed indi- viduals occurred in rural communes in wrocławski subregion, legnicko-głogowski subregion and jeleniogórski subregion. Successive chapters examine in detail the socio-economic situation in the Dolny Śląsk region, including unemployment figures and characteristic of people from rural and urban-rural areas with regard to such features as educational back- ground, gender, age and other demographic factors. Special attention is devoted to those inhabitants who are in danger of social exclusion due to their difficult situ- ation on the job market. The following aspects are explored: constraints and diffi- culties of people taking their first job, positive and negative consequences of peo- ple with high rates of higher educational background becoming professionally ac- tive, opportunities and challenges of the job market with regard to people over 50. With respect to the issues which are vital from the point of view of the national job market, advantages and disadvantages of raising the retirement age in the opinion of inhabitants of the Dolny Śląsk are offered. The chapter is supplemented with maps and indexes designed to measure differences in the situation on the job market across different subregions of the Dolny Śląsk province. The report also contains an analysis of the job market with regard to the de- mand for particular qualifications now and in the future, as it is stated in the re- search aims. On the basis of opinions voiced by the inhabitants of the region, oc- cupations for which there is and there will be a demand are listed and qualifica- tions which are important from the point of view of employers are described. In order to fulfill the aims of the research, it is vital to recognize what values people from rural and urban-rural areas hold with respect to their professional activity and to what extent they are aware of the requirements of the local and global job mar- ket. In addition, focus is placed on the ways in which enterprise is undertaken in rural and urban-rural areas and how such enterprising attitudes influence the socio-economic situation. The last of the important aspects discussed in this part of the report is an influence of family tradition to farm maintained by people from rural and urban-rural areas of the Dolny Śląsk region on their geographical mobili- ty. In addition, the problem of forced attachment to the land is discussed. Because of the fact that the report examines secondary sources and describes people and groups under study from different points of view it allows to conduct a comprehen- sive analysis. The analysis of factors which determine professional activity of people from rural and urban-rural areas includes a local map of determinants concerning pro- 15
  • 16. fessional activity in the Dolny Śląsk region. Among six groups of factors responsible for enterprise development, those factors which are key to the development of the region are identified by the inhabitants of the region. Besides that, in that part of the report accessibility of job offers and their nature are evaluated and opinions of the inhabitants concerning the most effective ways of finding a job are presented. The next part of this report is devoted to the analysis of geographical, infra- structural and functional factors determining undertaking professional activity by people from rural and urban-rural areas. According to the representatives of insti- tutions dealing with the job market in the Dolny Śląsk region the close proximity of the border, the proximity of big cities (Wrocław) and transportation infrastructure constitute the most significant factors responsible for undertaking professional ac- tivity by the inhabitants. Apart from that, such factors as mobility, a capacity to retrain workers, grants from the European Union and the involvement of local au- thorities contribute to enterprise development. In addition to the above mentioned issues, this chapter offers opinions of the inhabitants regarding commune initia- tives aiming at stimulating rural communities. Besides that, an attempt is made to identify the best communes with regard to such initiatives. The report examines causes of inactivity on the job market and constraints on undertaking professional activity in rural and urban-rural areas in the dolnośląskie province. According to village administrators the major causes of professional inac- tivity include lack of job vacancies in rural and urban-rural areas, low qualifications of employees and difficulties in commuting to work. The inhabitants of the DolnyŚląsk region who took part in in - depth interviews identified similar causes of professional inactivity of people, emphasizing difficulties in getting to work and lack of job vacancies in rural areas. Additionally, they mentioned low wages as a factor discouraging people from taking up job instead of receiving welfare benefits and non - taxable income. One of the aims of this report is to formulate recommendations for ways to support people from rural and urban-rural areas including their better preparation for undertaking job considering the requirements of the job market. The results obtained in the course of the research demonstrate that less than 10% of the peo- ple under study were employed with the assistance of Powiatowy Urząd Pracy, and less than 1% of them asked an employment adviser for help. Similarly, less than 1% of the respondents took a job as a result of the assistance of a private em- ployment agency. Thus, it can be seen that in rural areas state as well as private employment agencies show limited effectiveness. The inhabitants of the Dolny Śląsk region most frequently find job with the help of their acquaintances or be- 16
  • 17. cause of their own initiative. Training and courses are considered to be the major sources of support facilitating job searching and preparing to functioning on the job market. At the same time the respondents note that such a form of support is not sufficient. More than a half of the respondents have not heard of a possibility to receive grants. Those who have heard of such a possibility claimed that such grants constitute support for a sole proprietorship. Some of the last chapters of this report discuss this issue in detail and explore the distribution of income of people from rural and urban-rural areas and their accessibility to knowledge. The last chapter devoted to the results of the research includes forecast for the development of the local job market and professional activity in rural and ur- ban-rural areas in the dolnośląskie province. The key point is to observe changes in professional inactivity of inhabitants of rural and urban-rural areas of the region over the last twenty years. Moreover, weak signals indicating changes in the situa- tion of people from urban-rural areas on the job market are described, taking into account their gender, age, qualifications and professional experience. The forecast concerning the local job market includes the characteristic of people’s values and attitudes towards work from the point of view of employers and employees. Taking into consideration the main aim of the research, such issues are relevant so as to construct a profile of an employee who is the most needed on the job market in the Dolny Śląsk region. The chapter focuses on current needs of the job market and directions for economic growth with regard to food production, industrial crops and non-agricultural production and service activities. At the end of the chapter respondents’ opinions concerning strategies for the development of rural regions that have been developed so far are provided. At the end of the report conclusions are provided together with recommenda- tions for actions to counteract professional inactivity and stimulate the inhabitants of rural and urban-rural areas of the dolnośląskie province. A need to introduce concrete changes of psychological, social, economic and infrastructural nature is identified in suggestions. This information is supplemented with a SWOT analysis, which provides a complete overview of the job market in the Dolny Śląsk region with regard to its weaknesses, strengths, opportunities and threats. The report is an attempt to analyze a capacity for finding employment demonstrated by people from rural and urban-rural areas. It indicates that the ca- pacity demonstrated by the people under investigation is similar to that possessed by the inhabitants of urban areas. According to employers the inhabitants of rural and urban-rural areas completely or partially possess basic abilities which are re- quired from employees of enterprises. The residents of rural and urban-rural areas 17
  • 18. demonstrate a similar capacity for taking up employment to the inhabitants of ur- ban areas; in some cases they are even more determined to take a job. The most significant problem is restricted access to employment and a relatively small num- ber of vacancies resulting from uneven distribution of supply and demand on the job market, which means lack of job in a place of residence. Additionally, the in- habitants of rural and urban-rural areas suffer from competency deficits, which are discussed in more detail in the present report. These deficits mainly result from having limited access to job, education and culture due to the place of residence. 18
  • 19. Część 2. WPROWADZENIE 2.1. Wybrane wątki teoretyczne 2.1.1. Struktura demograficzna Według danych z GUS w województwie dolnośląskim w 2010 roku stan lud- ności wynosił 2016830 osób w mieście oraz 861010 na wsi. Liczba mieszkańców wsi od 2008 roku wzrasta (2008 rok– 849314, 2009 rok– 854993), przy czym liczba mieszkańców miast w województwie dolnośląskim maleje (2008 rok – 2027745, 2009 rok – 2021634).1 Jak wynika z dokumentu „Prognoza rozwoju dolnośląskiego rynku pracy” na koniec 2008 roku województwo dolnośląskie zamieszkiwało 2877,1 tys. osób, co stanowiło 7,5% ludności Polski i plasowało województwo na 5. miejscu w Polsce. W ostatnich latach w województwie utrzymywał się ujemny przyrost naturalny, jednak po osiągnięciu najniższego poziomu w 2003 roku wskaźnik ten systema- tycznie rósł, od poziomu -1,4% w 2003 roku do poziomu -0,2% w 2008 roku. We- dług prognoz Głównego Urzędu Statystycznego liczba ludności województwa dol- nośląskiego będzie jednak systematycznie maleć. W analizowanej przez GUS per- spektywie do 2035 roku przewidywany jest systematyczny spadek ludności w mia- stach, podczas gdy na terenach wiejskich spadek ludności prognozowany jest po 2020 roku. W świetle tych prognoz w 2020 roku ludność województwa zmniejszy się o 77,1 tys. osób, a w perspektywie 2035 r. o kolejne 185,7 tys.2 W województwie dolnośląskim udział osób w wieku produkcyjnym w stosunku do ogółu ludności jest wysoki i wynosi 65,9%. Pod tym względem Dolny Śląsk pla- suje się na pierwszym miejscu w kraju, przy średniej dla Polski na poziomie 64,5%. Istotne zróżnicowanie występuje przy analizie tego wskaźnika według płci – w przypadku mężczyzn udział ten wynosi 70,9%, podczas gdy w przypadku kobiet osiąga jedynie poziom 61,4%. Prognoza Głównego Urzędu Statystycznego do roku 2035 dla województwa dolnośląskiego przewiduje znaczący spadek udziału ludno- 1 Źródło: BDL GUS 2012 2 PROGNOZA ROZWOJU DOLNOŚLĄSKIEGO RYNKU PRACY, Publikacja przygotowana na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego w ramach projektu: Prognoza zapotrzebowania gospodarki regionu na siłę roboczą w układzie sektorowo-branżowym i kwalifikacyjno-zawodowym w województwie dolnośląskim, Warszawa, 2010, s. 8. 19
  • 20. ści w wieku produkcyjnym w stosunku do ogółu ludności. Przewiduje się, że w 2035 roku udział ten spadnie do poziomu 57,8%. Silniejszy spadek przewidywa- ny jest w miastach, gdzie udział ten w 2035 roku prognozowany jest na poziomie 56,9%, podczas gdy na terenach wiejskich jego wartość prognozowana jest na 59,8%.3 2.1.2. Aktywność zawodowa ludności Województwo dolnośląskie charakteryzuje się stosunkowo niskim poziomem aktywności zawodowej ludności, jak można wywnioskować na podstawie analizy dokumentu „Prognoza rozwoju dolnośląskiego rynku pracy”. W 2008 r. współczyn- nik aktywności zawodowej w województwie wyniósł 52,9%, podczas gdy ten sam współczynnik dla Polski wyniósł 54,2%. Województwo dolnośląskie znalazło się pod tym względem na 11. pozycji. Analiza ludności aktywnej zawodowo według płci pozwala zarysować dosyć istotne różnice. W 2008 r. współczynnik aktywności za- wodowej wśród mężczyzn w regionie Dolnego Śląska wyniósł 62,2%, podczas gdy wśród kobiet współczynnik ten kształtował się na poziomie 44,6%.4 W roku 2010 współczynnik aktywności zawodowej wśród kobiet wzrósł do 46,8%, współczynnik wśród mężczyzn także wzrósł i wynosił w 2010 roku 63,6%. Można sądzić, że niż- szy współczynnik aktywności zawodowej wśród kobiet niż wśród mężczyzn na te- renach wiejskich i miejsko-wiejskich na Dolnym Śląsku wynika z większej dostęp- ności ofert pracy dla mężczyzn, w tym pracy fizycznej, jak również z konieczności opieki nad dziećmi i zajmowania się domem przez kobiety. Liczba pracujących w województwie dolnośląskim w ostatnich latach systema- tycznie wzrastała, choć wzrost ten został zahamowany w 2008 roku. Biorąc pod uwagę strukturę pracujących według sektorów ekonomicznych odnotowano w ostatnich latach malejący udział rolnictwa (z 9,6% w 2001 r. do 6,7% w 2008 roku), silnie rosnący udział przemysłu (z 33,2% w 2001 r. do 38,9% w 2008 roku) i malejący udział usług (z 57,3% w 2001 roku, do 54,3% w 2008 roku). Szybki wzrost liczby pracujących w przemyśle jest wynikiem licznych inwestycji zagranicz- nych w tym sektorze zrealizowanych na terenie Dolnego Śląska w ostatnich latach, które w mniejszym stopniu wpływały na wzrost liczby pracujących w usługach.5 3 Ibidem, s. 8. 4 Ibidem, s. 9. 5 Ibidem, s. 9. 20
  • 21. Analiza struktury aktywnych zawodowo w województwie dolnośląskim według wykształcenia wskazuje na fakt, że większość pracujących lub gotowych do podję- cia pracy legitymuje się wykształceniem zasadniczym zawodowym (30,2% aktyw- nych zawodowo w 2008 r.) oraz policealnym i średnim zawodowym (30,1%), nieco mniej pracujących posiada wykształcenie wyższe (21,1%). Najmniejsze udziały wśród pracujących wykazują osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym (9,9%) oraz osoby z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym (8,6%).6 2.1.3. Stopień dopasowania kapitału ludzkiego w kontekście wy- kształcenia i przygotowania do zawodu Niekorzystną tendencją na Dolnym Śląsku jest także utrzymujące się duże bezrobocie wśród młodzieży poniżej 24 roku życia, co może oznaczać, że aktualne profile kształcenia i oferta edukacyjna są niedopasowane do zapotrzebowania ze strony pracodawców. Z punktu widzenia wykształcenia, najwięcej bezrobotnych legitymowało się wykształceniem zasadniczym zawodowym (33,3% bezrobotnych w III kwartale 2009 r.) oraz policealnym i średnim zawodowym (25,8%). Wykształceniem średnim ogólnokształcącym legitymowało się 11,4% bezrobot- nych, wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym, niepełnym podstawowym lub brakiem wykształcenia – 12,1%, natomiast wykształceniem wyższym – 17,4% bezrobotnych.7 Zgodnie z analizowanym dokumentem pt. „Prognoza rozwoju dolnośląskiego rynku pracy” należy stwierdzić, że choć zapotrzebowanie na specjalistów- inżynierów jest relatywnie wysokie, to na dolnośląskich uczelniach z roku na rok zmniejsza się zainteresowanie tego typu studiami, czego konsekwencją jest obserwowany już obecnie brak pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami. Pracodawcy wskazują na trudności w znalezieniu pracowników, zarówno z powodu niewystarczającej liczby osób kształcących się w tych zawodach, jak i z powodu niewystarczającego doświadczenia i umiejętności praktycznych kandydatów, niezadowalającego poziomu znajomości języków obcych oraz słabo rozwiniętych kwalifikacji miękkich.8 6 Ibidem, s. 10. 7 BDR, GUS 2009. 8 Prognoza Rozwoju Dolnośląskiego Rynku Pracy, Prognoza zapotrzebowania gospodarki regionu na siłę roboczą w układzie sektorowo-branżowym i kwalifikacyjno-zawodowym w województwie dolnośląskim, s. 22. 21
  • 22. Szczególnie istotną kwestią przy omawianiu popytu na pracowników zatrud- nionych na stanowiskach technicznych jest kwestia niedopasowania wykształcenia potencjalnych pracowników do zapotrzebowania zgłaszanego przez pracodawców, zarówno pod kątem jakościowym, jak i ilościowym, szczególnie w przypadku pra- cowników o profilu inżynieryjno-technicznym. W obliczu spadku liczby uczniów w technikach na kierunkach inżynieryjno-technicznych, można oczekiwać w perspektywie najbliższych lat pogorszenia tej sytuacji. Niedopasowana do po- trzeb rynku oferta techników z jednej strony zniechęca uczniów do podejmowania kształcenia w tych zawodach, a z drugiej strony pogłębia niedopasowanie profili absolwentów do potrzeb pracodawców. Z punktu widzenia jakości kształcenia, pra- codawcy wskazują na niewystarczający poziom umiejętności praktycznych absol- wentów szkół, wynikający z braku dostępu do nowych technologii i niewystarczają- cej liczby zajęć praktycznych podczas nauki.9 W przypadku techników handlowców i rachunkowości obserwuje się głównie niedopasowanie podaży pod kątem jakościowym, o czym świadczy z jednej strony duża liczba bezrobotnych legitymujących się takim wykształceniem, natomiast z drugiej strony duża liczba ofert pracy. Przy zatrudnianiu na stanowisko handlowca szczególnie istotną rolę odgrywają umiejętności miękkie kandydata, takie jak komunikatywność, odporność na stres, czy samodzielność, na które zwraca się zbyt małą uwagę w procesie kształcenia.10 Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy tworzą stosunkowo niewielką grupę zawodową w regionie Dolnego Śląska – w III kwartale 2009 roku w tej grupie zawodowej zatrudnionych było 60 tys. pracowników, tj. 5,5% ogółu zatrudnio- nych11. W wyniku zestawienia ofert pracy wpływających do dolnośląskich urzędów pracy oraz liczby zgłoszonych bezrobotnych w omawianych zawodach, całą grupę klasyfikuje się jako najbardziej nadwyżkową. Popyt na pracowników z tymi specjalnościami jest niemal pięciokrotnie mniejszy od liczby zgłoszeń. Największe zapotrzebowanie na pracowników w omawianej grupie zaobserwowano w przy- padku ogrodników terenów zielonych. Należy jednocześnie zauważyć, że w sytuacji słabnącej roli rolnictwa w strukturze gospodarki ten sektor nie będzie również w przyszłości generował większego zapotrzebowania na pracowników.12 9 Ibidem, s. 22. 10 Ibidem, s. 23. 11 Aktywność ekonomiczna ludności w województwie dolnośląskim w III kw. 2009, GUS, Wrocław 2009. 12 Op. cit. 24. 22
  • 23. W przypadku stanowisk kelnera i kucharza obserwuje się zwiększony wzrost popytu na pracowników o wysokich kwalifikacjach: kelnerów ze znajomością języków obcych oraz wykształconych kucharzy, dysponujących szerokim doświad- czeniem i kreatywnością. Zgłaszane przez pracodawców trudności w znalezieniu odpowiednich pracowników na te stanowiska wynikają z jednej strony z malejącej liczby uczniów kształcących się w zawodzie kelnera i kucharza, co wynika m.in. ze zbyt małej liczby szkół oferujących takie profile kształcenia, a z drugiej strony z nieodpowiedniej oferty edukacyjnej, szczególnie niesatysfakcjonującej pracodaw- ców z punktu widzenia umiejętności praktycznych.13 Obecnie pracodawcy z branży elektronicznej często mają trudności z zatrud- nieniem pracowników na stanowisku montera sprzętu elektronicznego. Przyczyn tych trudności upatruje się przede wszystkim w niewystarczającej liczbie osób kształcących się w tym kierunku w szkołach zawodowych oraz niedopasowanym do potrzeb pracodawców systemie kształcenia. Ponadto pracodawcy zwracają uwagę na niską elastyczność absolwentów pod względem umiejętności technicznych oraz na wysokie wymagania płacowe.14 W perspektywie najbliższych lat zapotrzebowanie na pracowników z tej grupy będzie rosnąć, czemu sprzyjać będzie coraz większa automatyzacja produkcji, związana z rosnącymi kosztami pracy. Największe zapotrzebowanie występuje w przypadku robotników gospodarczych. Tym samym zawód ten plasuje się na pierwszym miejscu wśród najbardziej poszukiwanych na Dolnym Śląsku. 2.1.4. Ocena jakości systemu kształcenia Kluczowym obszarem poprawy jakości wykształcenia absolwentów jest po- ziom umiejętności praktycznych, zarówno na szczeblu kształcenia ponadgimnazjal- nego, jak i akademickiego. Pracodawcy rekomendują także poprawę kształcenia w zakresie języków obcych, zwiększenie nacisku na rozwój kwalifikacji miękkich oraz lepsze przygotowanie uczniów i studentów w zakresie specyficznych zagad- nień branżowych. Względnie niewielu pracodawców zgłasza uwagi odnośnie po- ziomu wiedzy teoretycznej absolwentów, co potwierdza, że aktualny model kształ- cenia skoncentrowany jest na przekazywaniu uczniom i studentom zagadnień teo- retycznych, brakuje w nim natomiast praktycznego zastosowania teorii, nauczania 13 Ibidem, s. 24. 14 Ibidem, s. 26. 23
  • 24. sposobów samodzielnego docierania do wiedzy i wnioskowania, kształtowania kwa- lifikacji miękkich.15 Braki w systemie kształcenia kadr w zakresie umiejętności praktycznych wy- konywania zawodu, wynikają głównie z niedostosowanych do realiów rynku pracy programów nauczania, braku odpowiednio wyposażonego zaplecza do realizowania praktyk i ograniczonej współpracy szkół z pracodawcami.16 2.2. Dolnośląski rynek pracy na terenach wiejskich i miejsko- wiejskich 2.2.1. Charakterystyka potencjału podregionów Województwo dolnośląskie podzielone zostało na pięć jednostek terytorial- nych szczebla NTS3, czyli podregiony: jeleniogórski, wałbrzyski, legnicko- głogowski, wrocławski i miasto Wrocław. Na szczeblu krajowym województwo dol- nośląskie prezentuje się dość korzystnie, jednak na szczeblu NTS3 widać znaczne różnice pomiędzy podregionami – sytuacja podregionu legnicko-głogowskiego i miasta Wrocław jest dużo lepsza niż pozostałych podregionów. W charakterystyce regionu wyróżnia się przede wszystkim przemysł wydobywczy (Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy, wydobycie węgla brunatnego w gminie Bogatynia, złoża minera- łów i kamieni, złoża gazu ziemnego itd.). Niekorzystnym zjawiskiem jest przy tym degradacja środowiska (np. zniszczenia drzewostanu). Obszary zdewastowane i zdegradowane na terenie województwa dolnośląskiego są związane przede wszystkim z działalnością wydobywczą i przemysłową; znaczny udział mają również tereny byłych radzieckich baz wojskowych. Z drugiej strony, położenie geograficz- ne (góry), historia i kultura regionu, a także zasoby wód leczniczych korzystnie wpływają na rozwój turystyki i rekreacji (w tym liczbę kuracjuszy, która niestety zmniejszała się w ostatnich latach). Na tle innych województw Dolny Śląsk wyróż- nia się dobrze rozwiniętą siecią drogową i kolejową, chociaż w ostatnich latach długość czynnych linii kolejowych uległa zmniejszeniu. Ponadto owa rozbudowana sieć drogowa i kolejowa wymaga znacznych nakładów na konserwację i naprawy, 15 Ibidem, s. 35. 16 Ibidem, s. 35. 24
  • 25. co wiąże się z dużymi kosztami i zaległościami w modernizacji sieci komunikacyj- nej.17 Według danych GUS stopa bezrobocia rejestrowanego dla województwa dol- nośląskiego wyniosła dla 2011 roku 12,5%, tym samym stopa ta jest niższa niż w roku ubiegłym (2010 rok: 13,1%). W województwie dolnośląskim w 2011 roku odnotowano 51277 osób bezrobotnych zamieszkałych na wsi, co stanowi ponad 1/3 bezrobotnych zarejestrowanych w 2011 w ogóle (2011 rok: 143575 osób bez- robotnych).18 2.2.2. Analiza rynku pracy wg wybranych wskaźników Powołując się na dane z dokumentu „Analiza porównawcza województw w kontekście realizacji celów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 - 2013” analizie poddano następujące wskaźniki dotyczące rynku pracy w województwie dolnośląskim. Poniżej zaprezentowano wybrane wskaźniki wraz z opisem: − wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15–64 – Polska 59,3% (UE-27–64,6%), województwo dolnośląskie 57,9% (wzrost o 1,0 p.p. wobec roku 2008); − wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-24 wynosił w 2009 roku w Polsce 26,8% (średnia UE 27–35,2%), w woj. dolnośląskim – 28,6%, co dawało czwarte miejsce w kraju; − wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55-64 w Polsce wynosił 32,3%, a na Dol- nym Śląsku 34,0% i kształtował się powyżej średniej krajowej. W ramach tej kategorii wiekowej, na Dolnym Śląsku odnotowano znaczną dysproporcję w za- trudnieniu mężczyzn i kobiet w wieku 55-64, która wynosiła 27 p.p. (średnia krajowa 22,4 p.p.). Tylko w woj. opolskim i wielkopolskim wskaźniki były bar- dziej niekorzystne dla kobiet; − zharmonizowana stopa bezrobocia (2009 r.) w Polsce wynosiła 9,1% i była nieco niższa od średniej UE – 27–9,4%. Województwo dolnośląskie należy do województw o najwyższej stopie bezrobocia według BAEL (średnia w Polsce 8,2%); − największe bezrobocie wśród mieszkańców miast zanotowano w województwie świętokrzyskim (13,4%) i lubelskim (11,6%), zaś najniższe w wśród mieszkań- 17 Strategia rozwoju województwa dolnośląskiego do 2020 roku, Wrocław 2005 (załącznik do Uchwały Nr XLVIII/649/2005 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z 30.XI.2005). 18 Źródło: BDL GUS 2012. 25
  • 26. ców Pomorza (5,7%) oraz Mazowsza (5,8%). Natomiast wśród bezrobotnych zamieszkałych na wsi najwyższą stopę bezrobocia zaobserwowano w woje- wództwie zachodniopomorskim (13,2%), dolnośląskim (10,3%) oraz podkar- packim (10,1%), a najniższą na Podlasiu (4,7%) i Śląsku (5,7%); − struktura bezrobotnych według wykształcenia na Dolnym Śląsku: wyższe 8,3% (średnia krajowa 9,4%), policealne, średnie zawodowe – 21,2% (kraj 22,1%), średnie ogólnokształcące 9,4% (kraj 10,8%), zasadniczo zawodowe 29,2% (kraj 28,9%), gimnazjalne i poniżej 31,9% (kraj 28,8%); − stopa bezrobocia rejestrowanego (tj. stosunek liczby osób zarejestrowanych jako bezrobotne w PUP do ogólnej liczby ludności aktywnej zawodowo) w Pol- sce na koniec 2009 roku wynosiła 11,9%, na Dolnym Śląsku 12,5%; − wskaźnik zagrożenia ubóstwem w Polsce wynosił 17% i tutaj dane z woj. dol- nośląskiego idealnie pokrywały się ze średnią krajową; − liczba klientów przypadających na jednego pracownika socjalnego na Dolnym Śląsku wynosiła 163 i była poniżej średniej krajowej (193), zaś na 1000 osób 49 otrzymało świadczenia socjalne (poniżej średniej krajowej – 56 na 1000); − w Polsce odsetek osób (w wieku 18-59 lat) żyjących w gospodarstwach, gdzie żadna osoba nie pracuje wynosił 10,2%, a w województwie dolnośląskim 11,8%; − stopa bezrobocia długookresowego w Polsce wynosiła 2,5% (w UE-27 3,0%), zaś w woj. dolnośląskim wg BAEL wynosiła 2,1% i odpowiadała średniej krajo- wej (2,1% wg BAEL); − udział osób długotrwale bezrobotnych (pow. 12 miesięcy) na Dolnym Śląsku wynosił 23% i był niższy od średniej krajowej – 26%; − zatrudnienie osób niepełnosprawnych w Polsce wynosiło 20%, w woj. dolno- śląskim 19,8%; − odsetek osób dokształcających się (w wieku 25-64 lat) w Polsce wynosił 4,7% i był niższy od średniej UE-27, która wynosiła 9,5%. W woj. dolnośląskim odse- tek ten wynosił 5,1% i był nieco wyższy od średniej krajowej (o 0,4 p.p.); − struktura wykształcenia osób pracujących na Dolnym Śląsku: wyższe- 24,3%, policealne i średnie zawodowe 29,7%, średnie ogólnokształcące 9,5%, zasad- nicze zawodowe 29,7%, gimnazjalne i niższe 6,7%; − struktura zatrudnienia wg sektorów gospodarki na Dolnym Śląsku: rolnictwo 7,3% (średnia krajowa 13,3%), przemysł 35,1% (średnia 31,1%), usługi 57,4% (średnia 55,6%). Województwo dolnośląskie było poniżej średniej w sektorze rolniczym, wyraźnie powyżej średniej krajowej w przemyśle oraz 26
  • 27. nieco powyżej średniej w sektorze usług. W skali kraju dało się odnotować zwiększenie zatrudnienia w sektorze usług, zmniejszenie w rolnictwie; − zasoby ludzkie w obszarze technologii: Polska sytuuje się w grupie państw o najniższym udziale osób zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej, który wynosił 0,72% (zatrudnionych w B+R) przy średniej 1,43% dla UE-27. Na Dolnym Śląsku odsetek ten był minimalnie niższy od średniej krajowej (brak dokładnych danych na wykresie); − podmioty w rejestrze REGON na 10000 mieszkańców na Dolnym Śląsku wynik ten wynosił 1107 i wskaźnik ten umieszcza Dolny Śląsk na czwartym miejscu pod względem przedsiębiorczości w Polsce; − osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą (na 10000) – na Dolnym Śląsku 782 (piąte miejsce), a średnia krajowa – 738; − innowacyjność przedsiębiorstw na Dolnym Śląsku kształtowała się korzystnie na tle kraju w 2008 roku i wynosiła 19,2 w sektorze przemysłowym (średnia krajowa 16,9%) i tylko w woj. pomorskim były lepsze wskaźniki (19,4%), a w mazowieckim identyczne (19,2%). W sektorze usług wynik na Dolnym Ślą- sku (12,3%) był nieco niższy od średniej krajowej (12,6%); − edukacja przedszkolna – Polska jest jednym z krajów UE, który należy do kra- jów z najniższym udziałem dzieci objętych edukacją przedszkolną (44% w 2007 r.). Widać spore zróżnicowanie pomiędzy obszarami miejskimi (ok. 50%) i wiejskimi (blisko 30%). Na Dolnym Śląsku sytuacja na obszarach miej- skich odpowiada średniej krajowej, tymczasem na obszarach wiejskich jest ona zdecydowanie poniżej średniej i nieznacznie przekracza 20%; − struktura wykształcenia ludności na Dolnym Śląsku (w nawiasie – średnia kra- jowa): wyższe 17,1% (18,1%), policealne oraz średnie zawodowe 25,9% (24,5%), średnie ogólnokształcące 11,3% (11,1%), zasadnicze zawodowe 29,0% (27,6%), gimnazjalne i poniżej 16,7% (18,7%).19 2.2.3. Przestrzenne zróżnicowanie sytuacji na dolnośląskim rynku pracy Z punktu widzenia analizy zjawiska bezrobocia na Dolnym Śląsku istotne jest silne zróżnicowanie stopy bezrobocia w poszczególnych podregionach wojewódz- 19 Analiza porównawcza województw w kontekście realizacji celów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 - 2013, Warszawa, lipiec 2010. 27
  • 28. twa i w podziale na powiaty. Na terenie województwa istnieją wciąż powiaty o stosunkowo wysokiej stopie bezrobocia, przekraczającej poziom 20%, które nie wykazują korzystnej malejącej tendencji w takim stopniu, jak na pozostałych obszarach regionu. Najwyższe bezrobocie w województwie, o charakterze struktu- ralnym, występuje na terenie takich powiatów jak: złotoryjski, kłodzki, dzierżo- niowski, lubański, kamiennogórski, górowski i lwówecki. Silne zróżnicowanie poziomu bezrobocia w województwie obrazuje porównanie tych powiatów z powia- tami: wrocławskim grodzkim i wrocławskim ziemskim, w których bezrobocie utrzymywało się w ostatnim okresie na poziomie 4,6-4,9%.20 2.2.4. Potencjał w zakresie kapitału ludzkiego z uwzględnieniem strony popytowej i podażowej Zatrudnienie na najwyższych stanowiskach w przedsiębiorstwach i instytu- cjach publicznych woj. dolnośląskiego znajdują przede wszystkim osoby legitymu- jące się wykształceniem wyższym. W III kwartale 2009 roku pracujących w charak- terze przedstawicieli władz publicznych, wyższych urzędników i kierowników było 55 tys. osób, co stanowiło 5,0% ogółu pracujących w województwie dolnośląskim. Warto zwrócić uwagę na tendencję zatrudniania na kierowniczych stanowiskach pracowników z zagranicy, co jest szczególnie popularne w przedsiębiorstwach z kapitałem zagranicznym, głównie w branży motoryzacyjnej, produkcji sprzętu RTV i AGD. Wynika to w pewnym stopniu z kultury organizacyjnej firm, ale także z faktu, że rekrutacja specjalistów z zakresu zarządzania o dużym doświadczeniu i dodatkowych kwalifikacjach, którzy byliby w stanie sprawnie zarządzać przedsię- biorstwem, na przykład w momentach kryzysowych, sprawia wciąż pewne trudno- ści. Istotną grupą pracowników w ramach tej grupy zawodowej są osoby na sta- nowiskach kierowniczych w handlu hurtowym i detalicznym, a także w gastronomii, hotelarstwie i turystyce. Branże te, zaliczane do branż kluczowych, będą kreowały popyt na tego typu stanowiska również w przyszłości.21 Specjaliści stanowią 16,7% ogółu zatrudnionych w województwie dolnoślą- skim – w III kwartale 2009 roku na stanowiskach specjalistycznych pracowało 183 tys. osób. W województwie dolnośląskim stabilny popyt na specjalistów utrzy- 20 Prognoza Rozwoju Dolnośląskiego Rynku Pracy, Prognoza zapotrzebowania gospodarki regionu na siłę roboczą w układzie sektorowo - branżowym i kwalifikacyjno-zawodowym w województwie dolnośląskim, 2010, s. 10. 21 Ibidem, 11. 28
  • 29. mują branże usługowe, oparte na pracownikach z wyższym wykształceniem. Jest wśród nich duża grupa usług nierynkowych, takich jak edukacja, czy służba zdro- wia, natomiast wśród usług rynkowych znaczący popyt tworzą usługi klasyfikowane jako działalność gospodarcza pozostała. Przewidując szybki rozwój działalności go- spodarczej pozostałej jako branży strategicznej możemy przewidywać wzrost popy- tu na specjalistów, szczególnie specjalistów ds. ekonomicznych i zarządzania (przy- kładem mogą być centra usług biznesowych, które zatrudniają przede wszystkim specjalistów po kierunkach ekonomiczno-administracyjnych i prawniczych), przy czym należy mieć na uwadze, że w chwili obecnej podaż specjalistów z tych dzie- dzin jest wysoka, a nawet przewyższająca popyt, a pracodawcy poszukują specjali- stów o wysokich kwalifikacjach. W branżach związanych z eksportem usług istnieje bardzo duże zapotrzebowanie na specjalistów ze znajomością języków obcych, nie tylko języka angielskiego czy niemieckiego, ale również języków mniej popular- nych.22 Wśród branż usługowych duży popyt na specjalistów zgłasza także branża in- formatyczna. Prognozuje się, że popyt na informatyków będzie wzrastał, w związku z dynamicznym rozwojem branży oraz pozytywnymi nastrojami przedsiębiorców dotyczącymi przyszłej kondycji sektora i wzrostu obrotów firm. Szczególnie pożą- danymi pracownikami w branży informatycznej będą specjaliści IT ze znajomością zagadnień ekonomicznych lub finansowych, a także programiści specyficznych ję- zyków programowania.23 Branże przemysłowe również zgłaszają zapotrzebowanie na specjalistów, przede wszystkim inżynierów i informatyków, choć również specjalistów ds. eko- nomii i zarządzania. O wzroście popytu na stanowiska inżynieryjne świadczy silny rozwój branży produkcji sprzętu RTV, przy czym należy pamiętać, że obecnie więk- szość dużych zakładów zlokalizowanych w regionie Dolnego Śląska to montownie o niskim poziomie zaawansowania technologicznego, stąd tak mały udział specjali- stów-inżynierów w strukturze zatrudnienia w branży.24 Również budownictwo generuje stosunkowo duży popyt na specjalistów i choć obecnie znajduje się w słabszej kondycji, przewidujemy w dalszej perspek- tywie stabilny wzrost tej branży, a co za tym idzie utrzymujący się popyt na inży- nierów budownictwa i inżynierii środowiska.25 22 Ibidem, 10-13. 23 Ibidem, 13. 24 Ibidem, 10-20. 25 Ibidem, 10-21. 29
  • 30. Pracownicy biurowi stanowią stosunkowo niewielką grupę zatrudnionych– 6,6% ogółu pracujących w województwie dolnośląskim w III kwartale 2009 roku, tj. 72 tys. osób. Choć obecnie wielu pracodawców zgłasza zwiększone zapotrzebo- wanie na osoby do obsługi biurowej, jednak nie przewiduje się długotrwałego wzrostu poziomu zatrudnienia na tych stanowiskach. Należy mieć na uwadze, że zawody te charakteryzują się stosunkowo wysoką rotacją kadr.26 Biorąc pod uwagę przewidywany wzrost sektorów usługowych, w których znajdują pracę pracownicy usług osobistych i sprzedawcy, zapotrzebowanie na pracowników z tej grupy będzie w najbliższych latach stale rosło, jednak istotne jest, by osoby kształcone w tych zawodach dopasowywały swoje kwalifikacje do potrzeb przyszłych pracodawców.27 Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy tworzą stosunkowo niewielką grupę za- wodową w regionie Dolnego Śląska – w III kwartale 2009 roku w tej grupie zawo- dowej zatrudnionych było 60 tys. pracowników, tj. 5,5% ogółu zatrudnionych. W wyniku zestawienia ofert pracy wpływających do dolnośląskich urzędów pracy oraz liczby zgłoszonych bezrobotnych w omawianych zawodach, całą grupę klasyfi- kuje się jako najbardziej nadwyżkową. Popyt na pracowników z tymi specjalno- ściami jest niemal pięciokrotnie mniejszy od liczby zgłoszeń. Największe zapotrze- bowanie na pracowników w omawianej grupie zaobserwowano w przypadku ogrodników terenów zielonych. Należy jednocześnie zauważyć, że w sytuacji słab- nącej roli rolnictwa w strukturze gospodarki ten sektor nie będzie również w przy- szłości generował większego zapotrzebowania na pracowników.28 Grupa robotników przemysłowych i rzemieślników charakteryzuje się najwyż- szym poziomem bezrobocia w regionie, choć wiele inwestycji przemysłowych w ostatnich latach pozwoliło na znaczne zmniejszenie tego problemu. Jednocześnie grupa ta jest najliczniejszą grupą zawodową w województwie dolnośląskim, stano- wiąc 17,7% ogółu zatrudnionych (193 tys. osób). Ponieważ pracownicy z tej grupy znajdują przede wszystkim pracę w przemyśle, grupa ta jest jednocześnie najbar- dziej narażona na zmiany koniunkturalne w gospodarce.29 Pomimo osłabienia koniunktury, firmy z sektora motoryzacyjnego, produkcji maszyn i urządzeń, sprzętu elektronicznego oraz branży budowlanej ponownie de- klarują zapotrzebowanie na robotników przemysłowych. Zapotrzebowanie to będzie 26 Ibidem, 10-20. 27 Ibidem, 10-20. 28 Ibidem, 10-21. 29 Ibidem, 15-22. 30
  • 31. w najbliższym czasie rosło, o czym świadczy fakt, że wiele firm z branży planuje zatrudnienie pracowników w tych zawodach. Jednocześnie pracodawcy nie zgłasza- ją trudności w znalezieniu odpowiednich pracowników, co wskazuje na aktualne zrównoważenie popytu i podaży pracowników pod kątem jakościowym. W dłuższej perspektywie, w miarę wzrostu zaawansowania technologicznego przedsiębiorstw, udział tej grupy zawodowej zacznie maleć, przy rosnącej automatyzacji produkcji. Popyt będzie przesuwał się głównie w kierunku operatorów maszyn i urządzeń. Z punktu widzenia branż strategicznych w dłuższym okresie może więc wystąpić nadwyżka pracowników z tej grupy zawodowej.30 Największe zapotrzebowanie występuje w przypadku robotników gospodar- czych. Tym samym zawód ten plasuje się na pierwszym miejscu wśród najbardziej poszukiwanych na Dolnym Śląsku.31 2.3. Zatrudnienie w dokumentach strategicznych z wyszczegól- nieniem terenów wiejskich Obszary wiejskie stanowią 93% terytorium należącego do UE-27. Definicja obszarów wiejskich została przyjęta w oparciu o decyzję Rady z dnia 20 lutego 2006 roku w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla rozwoju obszarów wiejskich (okres programowania 2007–2013). Organizacja Współpracy Gospodar- czej i Rozwoju (OECD) dzieli obszar UE-27 na regiony z przewagą obszarów wiej- skich, w znaczącym stopniu wiejskie lub z przewagą obszarów miejskich w zależno- ści od gęstości zaludnienia i w oparciu o udział ludności mieszkającej w gminach wiejskich (tj. przy zaludnieniu poniżej 150 osób na km²) w danym regionie NUTS II lub III. W regionach z przewagą obszarów wiejskich mieszka 20% ludności UE-27, w regionach w znacznym stopniu wiejskich – 38%. Regiony wiejskie generują 45% wartości dodanej brutto w UE-27 i 53% zatrudnienia. Niemniej jednak dochód na osobę w regionach z przewagą obszarów miejskich jest niemal dwukrotnie większy niż w przypadku regionów z przewagą obszarów wiejskich.32 Komisja Europejska zwraca uwagę na dwa procesy ludnościowe, które wpły- wają na zmianę sytuacji demograficznej współczesnej Europy. Są nimi: proces urbanizacji, czyli przenoszenie się ludności i działalności gospodarczej z odległych 30 Ibidem, 15-22. 31 Ibidem, 10-20. 32 Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego KOM(2006) 857: Zatrudnienie na obszarach wiejskich: wypełnianie luki w zatrudnieniu. 31
  • 32. terenów wiejskich do miast oraz zjawisko odwrotnej urbanizacji tj. migracje z ob- szarów miejskich do łatwo dostępnych obszarów wiejskich. Konsekwencją tych procesów jest wzrost gospodarczy dostępnych regionów w znacznym stopniu wiej- skich oraz odpływ ludności i słaba koniunktura w regionach z przewagą obszarów wiejskich, zwłaszcza położonych w odległych częściach UE.33 Analiza struktury wiekowej w państwach członkowskich pozwala na stwier- dzenie, że społeczeństwa wiejskie południowych państw wykazują w największym stopniu oznaki starzenia się. Z kolei migracja młodych kobiet najbardziej zauważal- na jest w rzadko zaludnionych obszarach wiejskich państw położonych na północy kontynentu oraz w mniej rozwiniętych obszarach wiejskich w nowych państwach członkowskich. Prowadzi to do pogłębiającej się maskulinizacji w tych obszarach. Obszary wiejskie charakteryzują się wyższym wskaźnikiem bezrobocia niż ob- szary miejskie. Długotrwałe bezrobocie jest zjawiskiem dosyć częstym w regionach w znacznym stopniu wiejskich. Zgodnie z Komunikatem, „ukrytym bezrobociem” (włączając rolników i pracowników rolnych pracujących w niepełnym wymiarze go- dzin) dotkniętych jest ok. 5 milionów mieszkańców obszarów wiejskich.34 Tereny wiejskie cechują się również niższym poziomem kwalifikacji i gorszym kapitałem ludzkim niż obszary miejskie. Osoby posiadające wykształcenie wyższe stanowią na obszarach miejskich 20% ludności, na obszarach wiejskich wskaźnik ten wynosi 15%. Ponadto w wielu państwach członkowskich, na obszarach wiej- skich nauka kończy się na poziomie szkoły podstawowej lub gimnazjum, częściej niż na obszarach miejskich. Tereny wiejskie cechuje także wyższy wskaźnik bezro- bocia wśród młodych osób w regionach o przewadze obszarów wiejskich (17,6%) i w znacznym stopniu wiejskich (16%), w porównaniu z poziomem bezrobocia na obszarach miejskich (11%). Sytuacja ta generuje bierność zawodową mieszkańców terenów wiejskich, zwłaszcza kobiet, bądź też skłania osoby w ekonomicznie ak- tywnych grupach wiekowych do migracji.35 Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości jest jednym z priorytetów Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015. Cel ten ma być realizowany poprzez: tworzenie warunków sprzyjających przedsiębiorczości i zmniejszanie obciążeń pracodawców, upowszechnienie elastycznych form zatrudnienia oraz wzrost mobilności zasobów pracy, inicjatywy na rzecz równości szans na rynku pracy, dostosowanie oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy, rozwijanie instytucji dialogu społecznego 33 Ibidem. 34 Ibidem. 35 Ibidem. 32
  • 33. i wzmacnianie negocjacyjnego systemu stosunków między pracownikami i praco- dawcami, poprawę bezpieczeństwa i warunków pracy, wzrost efektywności instytu- cjonalnej obsługi rynku pracy oraz prowadzenie racjonalnej polityki migracyjnej. Ważnym elementem planu jest zapewnienie równych szans i zwalczanie przejawów dyskryminacji na rynku pracy, w tym na ograniczanie różnic pomiędzy mężczyzna- mi i kobietami. Istotna jest również poprawa dostępności pracy, w tym elastycz- nych form zatrudnienia dla mieszkańców obszarów wiejskich oraz dążenie do zwiększenia ich mobilności zawodowej.36 2.4. Cele projektu badawczego Projekt badawczy to kompleksowa analiza zdolności osób z obszarów wiej- skich oraz miejsko-wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia. Badanie ma praktyczny charakter i jest ukierunkowane na pozyskanie informacji umożliwiających identyfikację przyczyn bierności zawodowej, określenia poziomu mobilności geograficznej oraz kwalifikacji zawodowych osób zamieszkałych na tych obszarach. Realizacja projektu badawczego została osiągnięta poprzez realizację założonych celów badawczych: CEL 1. Określenie aktualnej sytuacji społeczno-gospodarczej, struktury de- mograficznej ludności wiejskiej na Dolnym Śląsku z uwzględnieniem perspektywy wieku, wykształcenia, niepełnosprawności i płci. CEL 2. Zbilansowanie potencjału kadrowego terenów wiejskich i miejsko- wiejskich w województwie dolnośląskim z aktualnymi i przyszłymi potrzebami w zakresie kwalifikacji, atrakcyjnych na lokalnym rynku pracy. CEL 3. Zidentyfikowanie czynników determinujących aktywność zawodową mieszkańców wsi i terenów miejsko-wiejskich. CEL 4. Zbadanie zbieżności czynników przestrzennych, infrastrukturalnych i funkcjonalnych oraz kapitału ludzkiego na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich na poziomie powiatów i gmin w województwie dolnośląskim. CEL 5. Wskazanie przyczyn bierności na rynku pracy i barier w aktywizacji zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnoślą- skim. 36 Krajowy Plan Działań na rzecz Zatrudnienia w latach 2009-2011 (KPDZ/2009-2011), Warszawa, luty 2009 r. 33
  • 34. CEL 6. Sformułowanie zaleceń, mających służyć bardziej precyzyjnemu ukie- runkowaniu wsparcia dla osób zamieszkujących tereny wiejskie i miejsko-wiejskie w celu lepszego przygotowania ich do wymagań rynku pracy. CEL 7. Opracowanie prognozy rozwoju regionalnego rynku pracy i aktywności zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie dolnoślą- skim. 34
  • 35. Część 3. OPIS ZASTOSOWANEJ METODOLOGII 3.1. Zakres terytorialny Województwo dolnośląskie. 3.2. Zakres przedmiotowy Przedmiotem badania jest kapitał ludzki na terenach wiejskich i miejsko- wiejskich na Dolnym Śląsku oraz regionalny rynek pracy, w szczególności w kon- tekście realizacji Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku oraz regionalnych celów szczegółowych. 3.3. Cel główny badania Celem głównym badania jest analiza zdolności osób z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich do podjęcia zatrudnienia, w szczególności pod kątem zidentyfi- kowania przyczyn bierności zawodowej, określenia poziomu mobilności geograficz- nej oraz kwalifikacji zawodowych kobiet i mężczyzn zamieszkałych na tych obsza- rach. 3.4. Metody i techniki badawcze: 35
  • 36. Tabela 1. Metody i techniki badawcze wraz z charakterystyką Metoda, technika, Charakterystyka wielkość próby Badanie 1. Wywiad telefoniczny jest prowadzony za pośrednictwem telefonu. Narzędziem badawczym jest kwestionariusz wywiadu telefonicznego Wywiad CATI, wprowadzony do oprogramowania CATI. Osobą przeprowadzającą N=1600 miesz- wywiad jest teleankieter, który zaznacza odpowiedzi respondentów kańców w programie komputerowym, automatycznie przetwarzając je do bazy danych. Wywiady telefoniczne umożliwiają realizację dużej liczby wywiadów w krótkim czasie. Dodatkowo, podczas realizacji wywiadów telefonicznych zawsze istnieje możliwość wglądu do powstającej bazy danych. Atutem tej techniki badawczej jest pełna kontrola pracy ankieterów poprzez kontakt bezpośredni, podsłuch i ewentualną rejestrację wywiadów telefonicznych. Warunki przepro- wadzania wywiadu są standaryzowane, w kwestionariusze wywiadów telefonicznych można wkomponować elementy badań jakościowych w postaci pytań otwartych i półotwartych. Wywiady telefoniczne zrealizowane w ramach badania pozwoliły na szczegółowe rozpoznanie sytuacji osób zamieszkujących obszary wiejskie i miejsko-wiejskie, pod względem ich bierności na dolnoślą- skim rynku pracy. Biorąc pod uwagę grupy tematyczne ujęte w na- rzędziu CATI, technika ta umożliwiła zebranie informacji odpowiada- jących na większość pytań badawczych, tym samym realizując zało- żone cele badawcze. Wywiady telefoniczne wykonane techniką CATI zrealizowane zostały z mieszkańcami obszarów wiejskich i miejsko- wiejskich regionu dolnośląskiego. Są najprostszą i najszybszą formą dotarcia do wskazanych respondentów. Badanie zrealizowano na próbie N=1525 z zachowaniem rozkładów kwot szczegółowo opisa- nych w raporcie metodologicznym. Badanie 2. PAPI to forma rozmowy, którą odbywa badacz, zadając badanemu pytania zawarte w skonstruowanym na potrzeby badania papiero- Wywiad an- wym kwestionariuszu wywiadu. Badanie przy wykorzystaniu kwestio- kieterski PAPI nariusza powinno trwać około 20 minut. W kwestionariuszu znajdą lub CAPI – się zarówno pytania otwarte, jak i zamknięte. Wywiad kwestiona- tam, gdzie nie- riuszowy realizowany techniką PAPI przeprowadzany będzie skuteczny okaże w wyznaczonym terenie na wyznaczonej próbie osób. Dotarcie do się wywiad tele- nich także zostanie ankieterowi wcześniej wskazane za pomocą ściśle foniczny, określonego doboru próby. N=1600 W powyższym badaniu realizacja PAPI przewidziana była w przypad- ku małej skuteczności wywiadów telefonicznych CATI prowadzonych wśród mieszkańców obszarów wiejskich i miejsko-wiejskich. Służyła ona więc osiągnięciu tych samych celów co badanie techniką CATI. Z uwagi na utrudnioną skuteczność dotarcia za pomocą techniki CATI do osób biernych zawodowo z podregionów wałbrzyskiego i legnicko-głogowskiego zastosowano dla tej grupy technikę PAPI na próbie N=75. 36
  • 37. Metoda, technika, Charakterystyka wielkość próby Badanie 3. Indywidualny wywiad pogłębiony zwany dalej IDI stanowi formę jakościowego uzupełnienia i pogłębienia zdobytych informacji i opinii Indywidualny w badaniach techniką o charakterze ilościowym (CATI, PAPI, CAWI). wywiad po- Wykorzystywany jest do kontaktu z osobami, których opinia głębiony w danym temacie jest niezbędna dla ogólnej wartości merytorycznej N = 60 respon- badania. W ramach badania zrealizowano wywiady z mieszkańcami dentów – osób terenów wiejskich i miejsko–wiejskich. Forma bezpośredniego spot- fizycznych kania oraz przeprowadzenie rozmowy w danej tematyce, które prowadzi wysoce wykwalifikowany badacz, wskazuje na wagę jej opinii dla realizowanego przedsięwzięcia. Forma IDI wpływa więc obiecująco na jakość uzyskanych odpowiedzi, które zostały pogłębione, a tym samym zachowały wysoki specjalistyczny poziom, świadczący o powadze realizowanego badania. Indywidualny wywiad pogłębiony, zastosowany w badaniu, umożliwił realizację większości założonych celów badania, ze względu na swój pogłębiony charakter. Badanie 4. W badaniu założono realizację za pomocą techniki CATI, w razie występowania utrudnień zastosowania badania CAWI. Z uwagi na Wywiad CA- specyfikę respondentów wykonano badania techniką CAWI, aby nie TI/CAWI zaburzać rytmu pracy badanych. Realizacja wywiadu odbyła się przez N = 377 Internet. Respondent otrzymał drogą mailową indywidualnego linka instytucji z dostępem do serwera, na którym jest umieszczona ankieta, którą ma wypełnić. Każdy z respondentów miał przypisany login – numer respondenta, celem zapewnienia anonimowości badanemu. CAWI jest techniką badawczą, która zapewnia poczucie komfortu respons- denta, który może bez skrępowania przedstawić swoje opinie. Warunki przeprowadzania wywiadu są standaryzowane. CAWI jest techniką, która jest coraz częściej stosowana ze względu na powszechne wykorzystanie Internetu w życiu codziennym, tak osób prywatnych, jak i pracowników różnych instytucji. Jest szybką formą zbadania opinii. W powyższym badaniu, CAWI zostało zrealizowane wśród jednostek instytucjonalnych. Badanie 5. To technika z pogranicza wywiadu indywidualnego oraz grupowego. Stosuje się ją stosunkowo rzadko, choć niewątpliwie posiada ona Diada homo- wiele zalet. Pozwala bowiem na wytworzenie się dialogu pomiędzy geniczna (dla osobami reprezentującymi tę samą grupę demograficzną, społeczną, IZ RPO, Se- czy biznesową. Rozmowę, a więc dialog, który powstaje między kretariatu Re- takimi osobami prowadzi osoba moderatora, który jednak nie udziela gionalnego się w dyskusji. Jego zadaniem jest nadzorowanie jej poprawnego KSOW, IP przebiegu. Podczas wywiadu, moderator zadaje pewne ogólne POKL oraz IP pytania, na temat których dyskutują uczestnicy diady. 2 POKL) Również dla powyższego badania, taka konfrontacja opinii jest N = 10 istotna. Umożliwiła ona porównanie doświadczeń osób, które działają w tych samych instytucjach i spotykają się z podobnymi zjawiskami. Pozwoliło to na wyciągnięcie określonych wniosków z zakresu tematu 37
  • 38. Metoda, technika, Charakterystyka wielkość próby dyskusji. Respondenci wybrani do diad byli wybierani celowo na podstawie założeń z raportu metodologicznego. Badanie 6. Analiza źródeł wtórnych to poszukiwanie informacji, które już istnieją. Często polega ona na analizie danych zgromadzonych przez Badanie gabi- inne podmioty. Podstawę analizy desk research stanowią ustawy, netowe (ana- akty prawne, dokumenty statystyki publicznej, sprawozdania, analizy liza desk rese- i publikacje, roczniki statystyczne etc. Lista przeanalizowanych pod arch) kątem celów badania dokumentów została szczegółowo opisana w raporcie metodologicznym. Badanie 7. Benchmarki to technika, która umożliwia dokonanie porównania pomiędzy podobnymi zjawiskami, czy podmiotami badawczymi, Benchmarking a przede wszystkim umożliwia wskazanie tych spośród nich, które posiadają najwyższą pozycję w tego typu rankingu, stanowiąc tym samym istotną podstawę do porównywania, oraz tych, których sytuacja jest najsłabsza – przez co nie należy się z nimi identy- fikować. W przypadku analizowanego badania przeprowadzony został benchmarking sytuacji rynku pracy w gminach miejsko-wiejskich oraz wiejskich województwa dolnośląskiego. Spośród wszystkich gmin, należących do wskazanych typów, wybranych zostało kilka posiadających najlepszą oraz najgorszą sytuację pod badanym względem. Kryteriami, wg których były one oceniane, były m.in.: poziom bezrobocia, bierności zawodowej, wartość PKB na jednego mieszkańca gminy, liczba organizacji pozarządowych, liczba praco- dawców. Badanie 8. Analiza PEST jest metodą analityczną. Dotyczy przede wszystkim makro-otoczenia, w tym środowiska biznesowego. Nazwa samej me- Analiza SWOT tody stanowi akronim składający się z pierwszych liter segmentów, i PEST które podlegają jej analizie. Są nimi kolejno: segment polityczno– prawny, ekonomiczny, społeczno–kulturalny i demograficzny oraz technologiczny. Często brany pod uwagę jest również segment śro- dowiskowy. W każdym z segmentów bada się jego różne wymiary, czynniki oraz kwestie problematyczne. Analiza PEST może być wyko- rzystywana w różnych zakresach. Po pierwsze, analizowane w niej czynniki mogą stanowić swoistą listę kontrolną do identyfikacji ich wpływu na daną branżę. Po drugie, może też służyć wskazaniu czyn- ników, których działanie ma zasięg krótko-, jak i długoterminowy. Po trzecie, wpływ czynników na daną branżę może być analizowany w perspektywie przeszłości, jak i przyszłości. W rezultacie, uzyskuje się wyznaczone trendy zmian, które następują w makro-otoczeniu. SWOT to skrót od czterech istotnych elementów, które podlegają analizie w trakcie stosowania omawianej metody. Są to kolejno: mocne strony organizacji, instytucji czy zjawiska (strengths), słabe strony (weaknesses), szanse (opportunities) oraz zagrożenia 38
  • 39. Metoda, technika, Charakterystyka wielkość próby (threats). Dwa pierwsze terminy odwołują się do środowiska wewnętrznego badanego obiektu, zaś kolejne dwa określają jego relacje z otoczeniem zewnętrznym. Analiza SWOT to metoda, która najpierw identyfikuje czynniki wewnętrzne w danej organizacji i klasyfikuje je jako mocne lub słabe strony. W podobny sposób podchodzi do czynników zewnętrznych, a więc takich, które dotyczą kwestii bardziej rozległych, o charakterze socjoekonomicznym i środowiskowym. Tak przeprowadzona analiza otoczenia, pozwala na utworzenie możliwych strategii rozwoju, bazujących na silnych stronach, lub procesie przezwyciężania słabości. Sukces tej metody polega przede wszystkim na jej prostocie i elastyczności. Jej przeprowadzenie nie wymaga specjalnej wiedzy czy zdolności technicznych. Analiza SWOT pozwala na integrację różnego rodzaju informacji, jak również ich uporządkowanie. Głównym rezultatem analizy SWOT jest możliwość zaprezentowania najważniejszych mocnych stron, słabości, szans oraz zagrożeń danego obszaru, sektora, czy też badanej branży. Pozwala to na stworzenie sensownego przeglądu większości kwestii, które mogą być wzięte pod uwagę w procesie budowania planu rozwoju. W badaniu przedstawiono analizę PEST w sposób opisowy, a także analizę SWOT w postaci tabelarycznej. Badanie 9. Mapowanie jest interdyscyplinarną techniką wizualizacji wyników. Jest znakomitym narzędzie służącym analizie porównawczej sytuacji Mapowanie w różnych obszarach. Służyć może opisowi i diagnozie aktualnej sytuacji np. na rynku pracy, sytuacji społeczno-demograficznej, ocenie potencjału przestrzennego i infrastrukturalnego oraz stanu kapitału ludzkiego. Możliwości, które daje ta technika odpowiadają założonym w badaniu celom, jak i problemom szczegółowym oraz pozwalają na identyfikację problemów na rynku pracy z punktu widzenia celów badania. Mapowanie może zostać też wykorzystane jako narzędzie wspierające formułowanie prognoz i rekomendacji dotyczących przyszłej sytuacji w obrębie analizowanych kwestii. Badanie 10. Analiza statystyczna to sposób interpretacji zebranych w badaniach danych, głównie ilościowych, ale i jakościowych, które podlegają Analiza kategoryzacji. Zastosowanie tej metody umożliwia dokonanie statystyczna diagnozy i porównania badanych zjawisk, w postaci wartości procentowych czy średnich. W badaniach społecznych analiza statystyczna jest niezbędnym elementem opisu obserwowanych zjawisk, daje rzetelne i wiarygodne źródło odniesienia oraz podstawę dla dalszych dywagacji mających na celu ocenę oraz budowanie przyszłych trendów dla analizowanych zjawisk. 39
  • 40. Tabela 2. Metody i techniki badawcze wraz z charakterystyką cd. Metoda, technika, Charakterystyka wielkość próby Badanie 11. Zogniskowane Wywiady Grupowe (FGI) - (z ang. Focus Group Interviews) jedna z najpopularniejszych metod badań jakościo- FGI wych, polegająca na wspólnej dyskusji grupy respondentów/ z pracownikami uczestników wywiadu, na zadany z góry temat bądź grupę tema- socjalnymi tów. W trakcie wywiadu grupowego podejmowane są pytania N= 2 badawcze o charakterze eksploracyjnym. Uczestnicy dyskusji stymulują się wzajemnie, inspirują, prowokują do wyrażania opinii i konstruowania pomysłów. Zogniskowane wywiady grupowe prowadzone są przez wyspecjalizowanych badaczy/moderatorów, którzy nadzorują przebieg dyskusji, ukierunkowują rozmowę zgodnie z zaplanowanym scenariuszem, pomagają w dochodzeniu do konkluzji. Wywiad realizowany jest zwykle w pomieszczeniach umożliwiających Zleceniodawcy badania bieżący podgląd uczestni- ków dyskusji poprzez lustro weneckie lub za pomocą monitorów. Przebieg dyskusji grupowej jest też zazwyczaj rejestrowany, a podstawą interpretacji wyników staje się pogłębiona analiza przebiegu wywiadu dokonywana przez prowadzącego ją badacza. Na potrzeby badania przeprowadzono dwa wywiady zogniskowane z pracownikami socjalnymi reprezentującymi różne ośrodki opiekuńcze w terenów woj. dolnośląskiego. Badani wybrani zostali na zasadzie doboru celowego. Badanie 12. TDI to zupełnie inna forma wywiadu telefonicznego niż CATI. Stosuje się ją w przypadku wybranych respondentów, zwykle TDI ekspertów w danej dziedzinie, przedsiębiorców, liderów opinii z pracodaw- publicznej, którzy dysponują ograniczoną ilością czasu. Ze względu cami na istotę ich opinii dla analizowanego tematu oraz wartości N=10 merytorycznej realizowanego przedsięwzięcia, podejmuje się działania, które są dla nich najmniej absorbujące. To także praktyczne rozwiązanie dla samego badacza, który może osobiście skontaktować się z danym respondentem z reguły będącego zajętego oraz oddalonego o setki kilometrów. Nowoczesna technologia pozwala osobom prowadzącym dialog w drodze telefonicznego wywiadu indywidualnego płynnie komunikować się ze sobą. Na potrzeby badania przeprowadzono 10 wywiadów z pracodaw- cami, pięć z pracodawcami zatrudniającymi niewielką liczbę pracowników, pięć z pracodawcami, którzy zatrudniają dużą liczbę pracowników (średnie i duże przedsiębiorstwa). Badanie 13. Case study (analiza przypadku, studium przypadku) – analiza pojedynczego przypadku, tj. szczegółowy opis, zazwyczaj Case Study rzeczywistego przypadku, pozwalający wyciągnąć wnioski co do N=2 przyczyn i rezultatów jego przebiegu oraz szerzej danego modelu biznesowego, cech rynku, uwarunkowań technicznych, kulturo- wych, społecznych itp. Celem studium przypadku jest pokazanie 40