1. Дэндэвийн Пүрэвдорж “Чингис” шүлэгт хийсэн задлал
Дэндэвийн Пүрэвдорж 1933-2009 . Яруу найрагч Д Пүрэвдорж 1933 онд
Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын нутагт төржээ Тэрээр “Сэгс цагаан богд ” ”Хөх
даалимбан тэрлэг “ зэрэг шилдэг зохиолуудаараа 1981 онд БНМАУ-ын төрийн
шагнал ардын уран зохиолч цол хүртжээ.
Чингис
Тэмүжин - нумын хөвчнөөс төрөөгүй юм
Тэмүжин - сумын зэвнээс гараагүй юм
Тэмүжин - Өэлүн эхээс төрсөн юм
Тэмүжин - өрлөг түүхээс гарсан юм
Амар заяа хомс доголон нулимст хорвоод
Аврах тавилан мөхөс долоон үеийн тэртээд
Атаа хорслын манцуйд Есүхэйн хүү өсч
Аян дайны онгодоор есөн тугаа тахисан юм
Ооны халиун зоо шиг халхын саруул талд
Онгин цагаан тамга шиг гэрээ тэр барьсан юм
Онон мөрний савд хур шиг шаагих адуунаас
Онгон хоёр загалыг мөнгөн хяруунд сойсон юм
Эх орноо өмургаа өмөөрсөн дөрвөн тотгоор түшүүлж
Тулгар тчилсөн гурван хасгийн хүрээлэнг
Элгэн өрийн баганыг хорол тоононд өргөн
Туурга тусгаар Монголын голомтыг тэр тулсан юм
Омог билгүүн төгс тэнгэр эзний жигүүрт
Од мэт сарнисан овгийн өдөс гуурсалж
Хөнөөх аюул хөмөрсөн ахуй цагийн үймээнд
Хөө хуяг нөмөрсөн Их Монгол дэвсэн юм
Хатуу цагийн эрх, хүнд мөрийг дархалж
Хасаг их тэрэгний хүрд дугуйг түлхэж
Түмэн эхийн харайсан эх нутгийн бэлчирт
Түмний газар зурайсан цагаан тоос татсан юм
Хөх монголын дэвээн тэнгисийн шуургыг ярж
Хөмхий зуусан ертөнц Чингисийн өмнө сөхөрсөн юм
Хөлөг морьдын туурай өрнө дорныг цөмлөж
Хөл нүцгэн хорвоо халуун нурам гишгэсэн юм
Тиймээ, дайны мөрөөр цагаан сүү урсаагүй
Тиймээ, дайчдын сүрийг цагийн саалт мартаагүй
Тиймээ, Чингис өндөр Алтайд зартай юм
Тиймээ, Чингис өнөөдөр ч гэсэн нэртэй юм
Хойч үедээ тэр хар буруу санаагүй
Хорин лангийн их гачаалд хатан Онон ширгээгүй

2. Чингисийн их Монгол ядарсан, гутарсан, задарсан
Чиний хөх Монгол ялсан, хөгжсөн, мандсан
Ямар ч байсан Чингис хаан-гарьд шиг хальж
Ял гавьяа хоёроо хойч үедээ даатгасан юм
Гал усанд элэгдсэн буурал замбуутивийн магнайд
Ган сэлэмнийхээ ирээр МОНГОЛ гэж бичсэн юм
Чингис - нумын хөвчнөөс төрөөгүй юм
Чингис - сумын зэвнээс гараагүй юм
Чингис - Өэлүн эхээс төрсөн юм
Чингис - өрлөг Монголоос гарсан юм
Зохиол
Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар , Ардын уран зохиолч, Төрийн шагналт яруу
найрагч Дэндэвийн Пүрэв дорж 1962онд “Мянган жилийн суут хүн Чингисийн
тухай шүлгээ бичжээ” Шүлэг зохиосон түүх 1962 оны эхээр МАХН-ын Төв
хорооны Улс төрийн товчооны 52-ртогтоол гарч ,Монгллын тулгуур төрийг дэс
үндэсэгч Чингис хааны мэндэсний 800-н жилийн ойг тэмдэглэн , төрсөн нутаг –
Дэлүүн болдогт дурсгалын хөшөө босгох , шуудангийн марк гаргахыг заажээ.
Тиймээс их зохиолч уг шүлгээ бичсэнийг “Соёл утга зохиол”сонины 1962 оны 06-
01-ны дугаарт хэвлүүлжэ.
Хэлмэгдсэн түүх
1963 ны 1-р сард “Намын үзэл сурталын ажлийн одоогийн зорилт ”илгэлийг
МАХН-н ТХ-ны нарийн бичгийн дарга Б. Лхамсүрэн тавьжээ ,Илгэлд :”Сүүлийн
үед манай утга зохиолд бидний үзэл сурталд харш үндсэрхэг үзлийн амьсгал гарах
болов .Чигис хааныг шагшин магтсан яруу найрагч Д .Пүрэвдоржийн шүлэг нь
үүний тд илрэл болно “ гэж дүгнэсэн байна /Төрийн шагналаас 6-н удаа
хасагдаж ,...хойшуулсаар 1981 онд төрийн шашгнал өгчээ / Цагаадсан түүх 1989-
1990 оны үед өөрчлөлдт шиэнчлэлт , ардчилалын хөдөлгөөн өрнөж түүх соёлын өв
, утга зохиол урлагийн хувьд үзэх үзэл баримтлал шинэчлэгдсэн үндэсний
бахархал түүхээ дээдлэх шинэ хандлага гарч Чингис шүлэг барилгачин сэтгүүлд
хэвлэгджээ.
Шүлгийн агуулга
- Чингис шүлэг нь өнгөрсөн түүх ,түүхэн хүний баатарлаг үйлсийн тухай гүн
ухааны эргэцүүлэл болсон зохиол юм Чингис “Тулгар төрийн баганыг хорол
тоононд өргөж туурга тусгаар Монголын голомтыг тулсан ” гавьяат удирдан
жолоодогч хүн Чингисийг тухайн үед үзэл сурталыг баримтлагчид “Харгис
дайсаныг эзлэн түрэмгийлэгч ” гэж үзэж байсныг өөрчилж “Нумын хөвчнөөс
төрөөгүй ” ”Өэлүн эхээс төрсөн ” түүхэн хүн “өрлөг түүхээс ”төрсөн суут богд эзэн
болохыг яруу сайханаар зэрэгцүүлэн тавьсан юм
“Оонын халиун зоо шиг халхын саруул талд

3. Онгин цагаан тамга шиг гэрээ тэр барьсан юм
Онон мөрний савд хур шиг шаагих адуунаас
Онгон хоёр загалыг мөнгөн хяруунд сойсон юм “ гэсэн бадаг нь 13-р зууны үеийн
нүүдэлч малчны энх амгалан амьдралын аж төрөх ёсны дүр зураг юм Гэвч МНТ-д
гардагчлан “Одтой тэнгэр орчиж ,олон улс хямарч орондоо унтах завгүй олзлолдон
булаалдаж байх ” цагт нэгтгэн , тусгаар тогтнолыг н.ь хамгаалахын тулд “Хөнөөх
аюул нөмөрсөн аху цагийн үймээнд хөө хуяг нөмөрсөн Их монгол дэвж ” ”Аврах
тавилан мөхөс долоон үеийн тэртээд аян дайны онгодоор есөн тугаа ” аргагүй
байсан болохоор “Түмэн эхийн харайсан эх нутгийн бэлчирт түмэн газар харайсан
цагаан тоос татсан юм
“Чингис хааны хийсэн аян дайн бол эзлэн түрэмгийлэхээсээ илүү гаднаас дотлох
аюулыг ,Есүхэйн гал голомтыг таслах гэсэн орлдлогын эсрэг байсан юм “ гэдгийг
түүхчид баталж байна .
“Хөх Монгллын дэвээн тэнгисийн шуургыг ярж Хөмхий зуусан ертөнц Чигисийн
өмнө сөхөрсөн , Хүлэг морьдын туурай өрнө дорныг цөмлөж хөл нүцгэн хорвоо
халуун нурам гишгэсэн .Дайны мөрөөр цагаан сүү урсаагүй дайчдын сүрийг
цагийн хаалт мартаагүй “ үнэн боловч Чингис “Өндөр алтайн зартай ,өнөөдөрч
гэсэн нэртэй бөгөөд
Ямарч байсан Чингис хангарди шиг хальж
Ял гавьяа хоёроо хойч үедээ даатгасан юм
Гал усанд элэгдсэн буурал замбуутивийн магнайд
Ган сэлмийнхээ ирээр Монгол гэж бичсэн юм “ гэсэн бадрангуй гүн утга бүхий
мөрүүдээр “Чингис хааны түүхэн үүрэг гавьяат үйлсийг уран сайхнаар эргэцүүлэн
цэгнэсэнд энэ шүлгийн уран сайханы нээлт оршино “ гэж утга зохиол судлаачид
үзсэн байна .
”Чингис хаан бол Монголын ннэгдсэн төрт улсыг үндэслэгч тусгаар тогтнолыг
зарлана тунхаглагч юм “ гэдэг түүүхэн үнэнийг энэхүү зайлшгүй зүй тогтолыг
шингэ үеийн утга зохиолд анх удаа логик уялдаатай ,үнэи зөв үзүүлсэнд яруу
найрагч Д Пүрэвдоржийн шүлгийн утга сэдэв агуулгыг шинэлэг тал , яруу
сайханы шинэчлэлд оршино
Д Пүрэвдоржийн яруу найраг Монголчуудын олон зууны турш хуримтлуулж ирсэн
зан заншил ахуй амьдрал сэтгэлгээний соёлын цаглашгүй баялаг өв сангаас
бүтээлчээр суралцан энэхүү давтагдашгүй өвөрмөц цорын ганц тэнгэрлэг соёл
иргэншил нүүдэлчин. Амьдрадлын хэв маяг ертөнцийг үзэх үзэл ёс суртахуун
хүний оршин бхйхын утга учрыг сонгодог урлагын хэлээр хөрвүүлж яруу сайхан
Бахархалт өндөрлөгт гарсанд оршино
Чингис шүлгийг дөрвөн санаагаар задалбал
Төрсөн санаа
Их Чингис эзнийг “нумын хөвч сумын зэвнээс “ төрсөн мэт үзэж , түүхэн бүх
үйлсий нь харлуулан тэмдэглэж ирсэн тэр цагийн өрнө ёвропийн дээрэнгүй
түүхчдийн үнэлгээг сөрж , “туурга тусгаар монголын голомтыг тулж “ тулгар
төрийг нэгтгэн хагтай цагаантай түүхэн бие хүн мөнийг яруу найргийн онгодоор

4. галтай дөлтэй дуулсан байна
Гол санаа
Есүйхээ баатар аавтай Өүлэнүжин ээжтэй Тэмүүжин хүүгийн бага наснаас нь эзэнт
улсын Их хааан Чингис болж улсаа удирдан жолоодсон түүний үйл хэргийн алдаа
оноо үйл хэргийг харуулав 13-р зууны их аянд морио сойж байгаа их эзний сүрийг
харуулсан байна
Зорьсон санаа Тэртээ 13-р зууны үеийн Монголын олон овог аймгийн зөрчил
дундаас Есүйхээн хүү оройлон гарсан үнэн бодит түүх
Шинэ санаа
Адилтгал :Амар заяа хомс доголон нулимст хорвоод Аврах тавилан мөхөс долоон
үеийн тэртээд Атаа хорсолын манцуйд Есүйхээн хүү өсч Аян дайны онгодоор есөн
тугаа тахисан юм
Зүйрлэл: Оонын халиун зоо шиг халхын саруул талд Онгин цагаан тамга шиг
гэрээ тэр барьсан юм Рсөн эх Онон мөрний савд хур шиг шаагих адуунаас Онгон
хоёр загалыг мөнгөн хяруунд сойсон юм
Ихэсгэл: Омог билгүүн төгс тэнгэр эзний жигүүрт Од мэт сарнисан овгийн өдөс
гуурсалж Хөнөөх аюул хөмөрсөн ахуй цагийн үймээнд Хөө хуяг нөмөрсөн ихр
Монгол дэвсэн юм
Багасгал :Эх орноо өмчилсөн гурван хасгийн хүрээлэнг Элгэн ургаа өмөөрсөн
Дөрвөн тотгоор түшүүлж тулгар төрийн багнаныг хорол тоононд өргөн Туурга
тусгаар монголын голомтыг тэр тулсан юм
Шинэ санаа
Ахиулал
Тэмүүжин Өүлэн эхээс төрсөн юм
Тэмүүжин өрлөг түүхээс гарсан юм
Чингисийн их Монгол ядарсан гутарсан задарсан
Чиний хөх монгол ялсан хөгжсөн мандсан
Чингис-Өүлэн эхээс төрсөн юм
Чингис –өрлөг түүхээс гарсан юм
Амьдчилал
Хөмхий зуусан ертөнц Чингисийн өмнө сөхөрсөн юм
Хүлэг морьдын туурай өрнө дорныг цөмлөж
Хөл нүцгэн хорвоо халуун нурам гишгэсэн юм
гэх мэтийн дүрслэл ур маягийг чадамгай ашиглажээ
Чингис шүлэг дэх тогтвортой холбоо үгсийг ангилбал
Үгийнсанжсан
амарзаяа
атаа хорсол
аян дайн
мөнгөн хяруу
саруул тал
эх орон

5. тулгар төр
төрийн багана
Хорол тооно
Туурга тусгаар
Омог билгүүн
Ахуй цаг
Хөө хуяг
Их монгол
Эх нутаг
Хасаг тэрэг
Хөх монгол
Хүлэг морьд
Өрнө дорно
Хойч үе
Хатан онон
Ял гавьяа
Гал ус
Ган сэлэм
Хэлзүйжсэн
Гараагүй юм
Төрөөгүй юм
Төрсөн юм
Гарсан юм
Тахисан юм
Зоо шиг
Барьсан юм
Хур шиг
Тулсан юм
Од юм
Дэвсэн юм
Татсан юм
Чингисийн өмнө
Сөхөрсөн юм
Гишгэсэн юм
Зартай юм
Нэртэй юм
Өнөөдөр ч
Ширгээгүй
Мартаагүй
Ямар ч
Хангарди шиг

6. Даатгасан юм
Бичсэн юм
Утгазүйжсэн холбоо үг
Догодлон нулимст
Атаа хорслын манцуй
Аян дайны онгод
Оонын халиун зоо шиг
Онгин цагаан тамга шиг гэж
Онон мөрний савд хур шиг шаагих адуу
Элгэн ургаа өмөөрөх
Туурга тусгаар монголын голомт
Тэнгэр эзний жигүүр
Овгийн өдөс гуурслах
Аюул хөмөрсөн
Хатуу цаг
Хүн мөрийг дархлах
Эх нутгийн бэлчир
Цагаан тоос
Хөмхий зуух
Хөх Монгодлын дэвээн тэнгисийн шуургыг ярах
Хөмхий зууссан ертөнц Чингисийн өмнө сөхрөх
Морьдын туурай
Өрнө дорныг цөмлөх
Халуун нурам
Дайны мөрөөр цагаан сүү урсах
Цагийн саалт
Дайчдын сүрийг цагийн саалт мартах
Хар буреуу санах
Чингис Хангарьд шиг халих
Замбуутивийн магнай
Буурал Замбуутивийн магнай
Бүхэлзүйжсэн холбоо үг
Нумын хөвч
Сумын зэв
Өэлүн эх

7. Долоон үе
Есүхэйн хүү
Есөн туг
Онон мөрөн
Онгон хоёр загал
Гурван хасгын хүрээлэн
Дөрвөн тотго тэргэний хүрд дугуй
Түмэн эх түмний газар
Хүлэг морьдын туурай
Хорин ганга
Дүгнэлт
Tуурай Өрнө Дорныг цөмлөж Хөл нүцгэн хорвоо халуун нурам гишгэсэн юм.
Чингис хааны гол бодлого хөгжингүй иргэншлийн эд оюуны баялагыг
ашиглахЧингис шүлэн 11 бадаг буюу 44 шад шүлэгтэй 271 үгтэй .Шүлгийн
өгүүлбэрүүдийг задалбал : ЭДӨ-14 , УНӨ-4, Хэлхэц өгүүлбэр-5 , Хэллэг өгүүлбэр-
1 , ХОНӨ-3 тус тус байна. Шүлгийн утга санаа нь : Хөх Монголын дэвээг
тэнгэсийн шуургыг ялж Хөмхий зуусан ертөнц Чингисийн өмнө сөхөрсөн юм.
Хүлэг морьдын аргаар нүүдэлчдийн төр улс ахуй амьдралыг шинэчлэн
хөгжүүлэхэд оршиж байсан ажээ. Чингис хаан Өрнө Дорныг соёлын харилцааны
түмэн сэжмээр холбож олон улсын харилцааны өвөрмөц философийг бий болгосон
бөгөөд дэлхий ертөнцтэй нээлттэй байх бологыг Чингис хаан явуулж байсан.
Чингис шүлэг бол үзэл суртлын хатуу цагт үндэсний бахархалын илрэл
болсноороо өнөөг хүртэл алдартай байгаа төдийгүй Монгол сэтгэлгээ монгол яруу
найргийн ур шалгаж бичсэнээрээ гайхамшигтай бүтээл мөн.
(0)
.
1. Э