1.
นิกายโยคาจาร (MIND-ONLY SCHOOL)
โดย อ. สรณีย์ สายศร วิชาพระพุทธศาสนามหายานเทอม 1/2557

2.
เกริ่นนา
 โยคาจาร เป็นชื่อของพุทธศาสนาฝ่ายอาจริยวาท หรือ
มหายาน มุ่งศึกษาให้รู้แจ้งสัจธรรม โดยวิธีปฎิบัติโยคะ
สัจธรรมที่เป็นเป้ าหมายดังกล่าว ได้แก่ การรู้แจ้งว่า
สากลจักรวาลหาใช่อะไรอื่น ที่แยกออกไปต่างหากจาก
จิตไม่ ในสัจธรรมขั้นสูงสุดไม่มีการเปลี่ยนแปลง เช่น
การเกิด การตาย
 ถือว่าสิ่งที่มีอยู่จริงคือ จิต สิ่งภายนอกจิตไม่ได้มีอยู่จริง
จึงมีชื่ออีกอย่างหนึ่งว่า วิชญานวาท หรือ วิญญาณ
วาท ตรงกับปรัชญาตะวันตกคือ จิตนิยม

3.
ความหมาย
 โยคาจาร หมายถึง การมุ่งศึกษาให้รู้แจ้งสัจธรรมขั้นสูงสุดโดยวิธี
ปฏิบัติโยคะ
 ยังมีอีกชื่อหนึ่งเรียกว่า
 วิชญานวาท หมายถึง จิตเท่านั้นที่เป็นจริงเพียงสิ่งเดียว

4.
ความหมายและแนวคิดสาคัญ
 โยคาจาระ (Yogacara) มาจากคาว่า
 โยคะ >> แปลว่า มีลักษณะกระตือรือร้นที่จะไต่สวน
 อาจาระ >> แปลว่า ความประพฤติที่ดีงาม
 โยคาจาระ หมายถึง ความกระตือรือร้นที่จะประพฤติข้อปฏิบัติที่ดีงาม
 เรียก “โยคาจาระ” เพราะว่า >> สอนให้บาเพ็ญโยคะ หรือฝึกจิตเพื่อบรรลุ
ความหลุดพ้น และให้มีความประพฤติที่ดี คือ เข้าสู่ภูมิธรรมทั้ง ๑๐ ของพระ
โพธิสัตว์ จนหยั่งถึงพุทธจิต
 อีกชื่อหนึ่ง คือ “วิชญาณวาท” >> เพราะเน้นสอนว่าจิตเท่านั้นที่เป็นจริง
เพียงส่วนเดียว

5.
ประวัติการก่อตั้งนิกาย
 นิกายโยคาจารเป็นนิกายสาคัญที่
เป็นคู่ปรับของนิกายมาธยมิกะ
 ท่านไมเตรยนาถ (เกิดหลังท่าน
นาคารชุน 100 ปี) เป็นผู้ก่อตั้งสานัก
โยคาจาร ในปลายพุทธศตวรรษที่ ๘
 นิกายโยคาจารเจริญที่สุดในสมัย
ของท่านอสังคะ และท่านวสุพันธุ
 อสังคะเรียกชื่อนิกายฝ่ายตนว่า
นิกายโยคาจาร
 วสุพันธุเรียกชื่อนิกายฝ่ายตนว่า
นิกายวิชญาณวาท

6.
แนวคิดที่สาคัญของนิกายโยคาจาร
 “จิตเท่านั้นที่เป็นจริง สิ่งอื่นนอกเหนือจาก
จิตเป็นเพียงมายา ไม่ใช่สิ่งจริงแท้ เป็น
เพียงภาพสะท้อนหรืออาการ กิริยาของจิต
เท่านั้น วัตถุภายนอกไม่อาจจะพิสูจน์ได้
เพราะวัตถุภายนอกเป็นเพียงมายาจาก
ดวงจิต มีอยู่เป็นอยู่เพราะการคิดของจิต
เท่านั้น >> จิตจึงเป็นสารัตถะของสรรพสิ่ง”
 Yogācāra discourse
explains how our human
experience is constructed
by mind.

7.
 พวกโยคาจารเป็นพวกกลุ่มผู้ใช้สมาธิ (ฌายิน) หรือโยคี การทา
สมาธิคือการจากัดแดนแห่งความใส่ใจให้แคบลงในลักษณะหนึ่ง
และช่วงเวลาหนึ่ง โดยอาศัยเจตนารมณ์เป็นเครื่องมือ เพื่อการ
หยั่งรู้ตนเอง โยคาจารถือว่า “ ปรมัตถ์คือจิตเท่านั้น” ความคิด
และสิ่งทั้งมวลคือจิต “จิตภายในสร้างโลกภายนอก”
 คล้ายกับ จิตนิยมของตะวันตก (Idealism) “ To be is to be
percieved” (ยอร์ช เบร์คเลย์ 1685 – 1753 ) >> โลกภายนอกเป็น
โลกที่เรารับรู้ได้ด้วยประสาทสัมผัสนั้น ไม่ได้มีอยู่ด้วยตัวมันเอง
แต่มีอยู่ในฐานะที่เป็นความคิด ความมีอยู่ของวัตถุหรือสสาร
ขึ้นอยู่กับการถูกรับรู้ หรือ ถูกรับรู้โดยจิต

8.
 โยคาจาร บางครั้งก็เรียกว่า วิญญาณวาท / วิชญาณวาท >> จิต
เท่านั้นเป็นจริง สิ่งอื่นนอกเหนือจากจิตเป็นเพียงมายา หรือภาพ
สะท้อนของจิต
 หรือ เรียกว่า “จิตนิยม แบบอัตวิสัย” >> วัตถุภายนอกเป็นเพียง
การรับรู้ของจิต ไม่มีจิต วัตถุภายนอกก็ไม่มี วัตถุภายนอกมีได้ก็
เพราะจิตมี
 หรือ เรียกว่า “อัสตวาทิน” >> เพราะถือว่า สิ่งทั้งปวงมีจิตเป็นแก่น
สาร ตรงข้ามกับนิกายมาธยมิกะ หรือ ศูนยตวาทิน ที่ถือว่า >> สิ่ง
ทั้งปวงเป็นของว่างเปล่า*****

9.
ทะเลสวยๆๆนี้มีอยู่จริงรึเปล่า^__^

10.
ข้อปฏิบัติทางจิต
 คือการฝึกฝนจิตเพื่อให้รู้แจ้งแห่งสัจธรรมขั้นสูงสุดแล้วจะพบว่า
 (1) สากลจักรวาลหาใช่อื่นที่แยกออกไปจากจิตไม่
 (2) ในสัจธรรมไม่มีการเปลี่ยนแปลง เช่นการเกิดและการตาย
 (3) ไม่มีสิ่งหรือวัตถุภายนอกจิตที่มีอยู่จริง ๆ

11.
จุดยืนของนิกายโยคาจาร
 ปฏิเสธลักษณะภาพทางวัตถุวิสัยของ
โลกภายนอก ยอมรับว่ามีวิญญาณ
จานวนนับไม่ถ้วน แต่ละดวงเป็น
ขณิกะ มีปัจจัยปรุงแต่ง (เจตสิก)
ของตนเอง และแสวงหาความรู้เพื่อ
อธิบายถึงปรากฏการณ์ที่ประสบ

12.
หลักคาสอนสาคัญ - ทัศนะเรื่องจิต
 ๑. ทัศนะเรื่องจิตเท่านั้น เป็นความจริงแท้ (จิตตมาตร >> จิตหนึ่ง
หรือ จิตเดียว)
 จิตเท่านั้นที่เป็นความจริงเพียงหนึ่งเดียว และเป็นสิ่งเดียวที่มีอยู่
จริง
 หลักการสาคัญ >> ยอมรับว่าทุกสิ่งทุกอย่างล้วนเกิดมาจากจิต
จิตเป็นตัวสร้างปรากฏการณ์ทั้งหลาย >> ความรู้ ความจริง ความ
หลุดพ้น ล้วนเกิดขึ้น ดาเนินไป และจบสิ้นที่กระบวนการการ
ทางานของจิต
 ไม่อาจยืนยันได้ว่าสิ่งที่ปรากฏภายนอกมีอยู่ หรือไม่มีอยู่ เพราะ
สิ่งนั้นๆ ไม่ได้มีตัวตนอยู่ต่างหากจากจิต จิตคือผู้สร้างสรรพสิ่ง

13.
 โยคาจาร เชื่อว่า >> โลกภายนอกที่เราสัมผัสได้อยู่ทุกวันนี้มีได้
เพราะมีจิต หากไม่มีจิต สิ่งเหล่านี้ย่อมไม่มี >> เพราะสิ่งที่มีอยู่
จริง คือ กระบวนการรับรู้ของจิต
 จักรวาลมีเพียงจิต และผลผลิตของจิตเท่านั้น
 การที่นิกายโยคาจารปฏิเสธว่า สรรพสิ่งไม่ได้มีอยู่จริง หมายถึง >>
สรรพสิ่งไม่ได้ปรากฏแก่การรับรู้ของจิต

14.
หลักคาสอนสาคัญ - ทัศนะเรื่องวิญญาณ
 ๒. ทัศนะเรื่องวิญญาณ
 วิญญาณ หมายถึง หน่วยของ
ความรู้สึก มีหน้าที่รับรู้ แยกแยะ
ความแตกต่าง ไตร่ตรอง และตัดสิน
 จิต คือ ระบบของความรู้สานึก
ทั้งหมด >> เป็นระบบการทางาน
ของวิญญาณ
 นิกายโยคาจาร แบ่งวิญญาณ
ออกเป็น ๓ กลุ่ม มีจานวนวิญญาณ
๘ ดวง
 ประเภทของวิญญาณ
 ๑. ประพฤติวิญญาณ >> ทาหน้าที่
ในการรับรู้โลกภายนอก (๖ ดวง)
 ๒. กลิษฏมโนวิญญาณ >> ทา
หน้าที่ในการรับรู้โลกภายใน (๑
ดวง)
 ๓. อาลยวิญญาณ >> วิญญาณที่
เป็นจุดรวมของทุกวิญญาณ (๑
ดวง)

15.
หน้าที่ของวิญญาณ
 ๑. ประพฤติวิญญาณ >> มี ๖ ดวง คือ จักขุวิญญาณ / โสตวิญญาณ
/ ฆานวิญญาณ / ชิวหาวิญญาณ / กายวิญญาณ (ทั้ง ๕ วิญญาณนี้
เรียกว่า “ปัญจวิญญาณ”) / และ มโนวิญญาณ >> การรับรู้ทางตา หู
จมูก ลิ้น กาย และใจ
 เมื่อเกิด “ปัญจวิญญาณ” แล้ว มโนวิญญาณ จะทาหน้าที่คิด และ
สร้างความรู้ ความเข้าใจ ต่อสิ่งที่รับรู้ หรือโลกภายนอก

16.
หน้าที่ของวิญญาณ
 ๒. กลิษฏมโนวิญญาณ >> หรือ “มนัส”
 อยู่เหนือระดับความคิด ไม่รับรู้อารมณ์ >> ทาหน้าที่เชื่อมต่อระหว่าง
“มโนวิญญาณ” กับ “อาลยวิญญาณ”
 จะรับรู้และพิจารณาเฉพาะอารมณ์ภายในเท่านั้น >> ยึดเฉพาะ
อายลวิญญาณ ทาให้เกิดความคิดเรื่องตัวตน
 มนัส เกิดจาก “ความไม่รู้ในความเป็นธรรมชาติอันเดียวกันของจิต”
จึงแยกตัวออกมาจาก “อาลยวิญญาณ” และสะท้อนอาลยวิญญาณว่า
เป็นตัวตน
 เพราะมีการยึดถือว่าเป็นตัวตน จึงเกิดความรู้สึกยึดถือว่าสิ่งต่างๆ
เป็นของๆตน

17.
หน้าที่ของวิญญาณ
 มนัส หรือ กลิษฏมโนวิญญาณ >> สร้างตัวตน หรือ ตัวฉัน (ME) ขึ้น
มโนวิญญาณ และปัญจวิญญาณ ก็สร้างสิ่งที่เข้าใจว่าเป็นของของตนขึ้น
(MINE)

18.
หน้าที่ของวิญญาณ
 ๓. อาลยวิญญาณ >> หมายถึง >> ธาตุรู้ / ความรู้สึกสานึกที่เป็นแหล่ง
รวบรวมเมล็ดพันธุ์แห่งกรรม มีฐานะเป็นจิตไร้สานึก เป็นรากฐานของ
วิญญาณอื่นๆ มีหน้าที่ คือ
 ๑) หน้าที่เก็บ เก็บรอยประทับต่างๆ ของกรรม (พีชะ – กุศลพีชะ / อกุศลพี
ชะ / อัพยากตพีชะ)
 ๒) หน้าที่ก่อ (ความยึดถือว่าเป็นตัวตน) >> จิตจะคิดสร้างอารมณ์ต่างๆ
ขึ้นมา เกิดการยึดถือ เกิดเป็นผู้รับรู้ และสิ่งที่ถูกรับรู้
 ๓) หน้าที่ปรุงแต่ง >> เกิดการปรุงแต่งอารมณ์ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย และ
ใจ ตามพีชะ ซึ่งเป็นวิญญาณที่ทาหน้าที่รับรู้อารมณ์ต่างๆ ทาหน้าที่สร้างโลก
และความรู้ต่างๆ >> จิตจะเวียนว่ายตายเกิดในสังสารวัฏจนกว่าจะสิ้นอาสวะ

19.
 การที่จิตทาหน้าที่ ๓ ประการ คือ รู้เก็บ รู้ก่อ และรู้ปรุง >> จิตจึง
เป็นใหญ่ และเป็นสารัตถะของสรรพสิ่ง >> โลกวัตถุจึงเป็นเพียง
มโนภาพ หรือ มายา ที่ปรุงแต่งออกไปจากพีชะในจิต >> เมื่อไม่
มีจิต สิ่งทั้งปวงก็ไม่มี / สิ่งทั้งปวงมีได้ ก็เพราะมีจิต

20.
หลักคาสอนสาคัญ - ทัศนะเรื่องความจริง
 โยคาจาร อธิบายว่า ความจริง มี ๒ อย่าง คือ
 ๑) ความจริงสมมติ >> สมมติสัจจะ เป็นสิ่งที่ปรากฏในฐานะสิ่งที่
เป็นความสัมพันธ์ระหว่างผู้รู้ และสิ่งที่ถูกรู้ (ทวิภาวะ) ไม่มีความ
เป็นจริง >> เป็นมายา
 ๒) ความจริงสูงสุด >> จิตที่ไม่มีทวิภาวะ ความจริงสูงสุดจะถูก
ปกปิดโดยสิ่งที่ปรากฏ

21.
ความจริง ๓ ระดับ ของโยคาจาร
 ๑. ปริกัลปิตะ >> สิ่งที่เกิดจาก
จินตนาการ ไม่มีอยู่จริง เป็นเพียงมายา
หรือ ภาพลวงตา
 ปริกัลปิตัชญาณ คือ ความรู้ที่ไม่ตรงกับ
ความเป็นจริง เช่น กรณีการจุ่มท่อนไม้ลงใน
น้า เพราะความหักเหของแสงทาให้เห็นไม้คด
ข้อเท็จจริงมีเพียงท่อนไม้ น้าและภาพไม้คดที่
ปรากฏต่อหน้าเรา ปริกัลปิตัชญาณเป็น
จิตนาการบริสุทธิ์ (Pure Imagination)

22.
ความจริง ๓ ระดับ ของโยคาจาร
 ๒. ปรตันตระ >> สิ่งที่ปรากฏในฐานะความสัมพันธ์ (ทวิภาวะ)
ระหว่างผู้รู้ และสิ่งที่ถูกรู้ >> หมายถึง จิตที่ปรุงแต่ง (ผู้รู้)
(constructive consciousness) เป็นความจริงที่เกิดจากเหตุ ปัจจัย
 ปรตันตรัชญาณ คือความรู้ที่เกิดจากการคิดปรุงแต่งเกี่ยวกับสิ่งที่ไม่มี
อยู่จริงว่ามีอยู่จริง เป็นเรื่องของจิตและกับวัตถุ หรืออีกแง่หนึ่งก็คือ
ความรู้แบบวิทยาศาสตร์ เกิดจากการที่ประสาทสัมผัสทั้ง ๕ กระทบกับ
อารมณ์ภายนอก

23.
ความจริง ๓ ระดับ ของโยคาจาร
 ๓. ปรินิษปันนะ >> ความจริงสูงสุด มีฐานะเท่ากับสิ่งสัมบูรณ์ เป็น
สภาวะที่ไม่มีทวิภาวะ เป็นจิตที่ไม่แปดเปื้อนด้วยสิ่งที่ถูกรู้ทุกอย่าง
 ปรินิษปันนัชญาณ หมายถึงความรู้แท้ที่เป็นองค์รวมหรือเป็น
ฐานแห่งโลกและชีวิต >> เป็นความหายไปแห่งลักษณะที่
จินตนาการล้วนๆ ในปรตันตรลักษณะ >> ปราศจากความคิด
แบ่งแยก >> อยู่ในจุดที่ทวิภาวะถูกกาจัดทิ้งไป
 ฝ่ายเทวนิยมเรียกว่า พระเจ้า (God) เป็นที่รวมของผู้รู้และสิ่งที่ถูกรู้

24.
 เมื่อ “ปรตันตระ” (ผู้รู้) บริสุทธิ์จากความเป็นทวิภาวะ ซึ่งถูกกาหนด
โดย “ปริกัลปิตะ” (สิ่งที่ถูกรู้) หรือ การจินตนาการ >> จิตที่ถูกทาให้
หลงผิดก็จะมีสภาวะบริสุทธิ์ซึ่งเป็นธรรมชาติที่แท้จริง หรือ
“ปรินิษปันนะ” >> ไม่ตกอยู่ใต้อานาจการเปลี่ยนแปลงของ
จินตนาการ เป็นสภาวะที่ทุกสิ่งเป็นเช่นเดียวกัน
 สภาวะปรินิษปันนะของจิต คือ การรู้แจ้งความเป็นสิ่งสัมบูรณ์ของจิต
ความจริงแท้ คือ ภาวะการรู้แจ้งความเป็นสิ่งสัมบูรณ์ของจิต

25.
แนวความคิดหลักมาจากลังกาวตารสูตร
 เนื้ อหาสาคัญ 2 เรื่องในพระสูตร
 1.ทรงแสดงว่าสรรพสิ่งในจักรวาลนี้ ที่เราสัมผัสได้ด้วยประสาทสัมผัส
เป็นสิ่งที่เราไม่สามรถสรุปได้ว่ามีอยู่หรือไม่มีอยู่
-สิ่งทั้งปวงมี (อัตถิกะ) เป็นทัศนะที่ผิด
-สิ่งทั้งปวงไม่มีอยู่(นัตถิกะ) เป็นทัศนะที่ผิด
 2.ทรงแสดงว่าเหตุที่เราไม่สามารถสรุปได้เช่นนั้นเพราะ สรรพสิ่งที่เรา
สัมผัสอยู่ในชีวิตประจาวันนี้ มิได้มีตัวตนอยู่ต่างหากจากจิต จิตคือผู้สร้าง
สิ่งเหล่านี้ (ประเด็นนี้ เองที่เกิดของโยคาจาร)
สรรพสิ่งคือจิต

26.
ความขัดแย้งทางความคิดระหว่างมาธยมิกะ กับโยคาจาร
 ประเด็นขัดแย้ง >> ลักษณะของสรรพสิ่ง (สวลักษณะ / สวภาวะ)
 มาธยมิกะ >> สมมติสัจจะ ไม่มีอยู่จริง เป็นมายา / ปรมัตถ
สัจจะ สิ่งทั้งหลายเป็นสุญญตา
 โยคาจาร >> สมมติสัจจะ ไม่ได้เป็นมายาทั้งหมด >> พีชะที่มา
จากอาลยวิญญาณที่เป็นบ่อเกิดของสมมติสัจจะ มีสวลักษณะอยู่
ด้วย

27.
ความขัดแย้งทางความคิดระหว่างมาธยมิกะ กับโยคาจาร
 โยคาจาร >> มีจิตอยู่จริง และเป็นความ
จริงเพียงหนึ่งเดียว >> นาพาตนเองให้
หลุดพ้นโดยการดูที่จิตของตนและบังคับ
ควบคุม
 มาธยมิกะ >> ที่สุดแล้วไม่มีอะไรดารง
อยู่เป็นแก่นสารเลย สรรพสิ่งล้วนว่าง
เปล่า เป็นสุญญตา >> นาพาตนเองให้
หลุดพ้นโดยการละความยึดมั่นถือมั่น

28.
คุณสมบัติพระโพธิสัตว์ของโยคาจาร
 1.จะตระหนักรู้ว่า สรรพสิ่งเป็นเพียงปรากฏการณ์ของความสานึกรู้(จิต)อัน
บริสุทธิ์ สิ่งทั้งหลายเกิดขึ้นดาเนินไปเพราะจิต (จิตเดิมแท้)
 2.จะเป็นอิสระเหนือมโนทัศน์ผิด ๆ ที่เห็นว่าวัตถุภายนอกมีอยู่จริง ไม่ยึดติด
จิตอยู่เหนือการแบ่งแยก (อทวิภาวะ)
 3.จะเข้าใจว่าทุกอย่างภายนอกไม่มีอยู่จริง ความรู้ทั้งหมดอยู่ในสภาพที่
เรียกว่า ตถตา มีอยู่เป็นเช่นนั้นเอง (ศูนยตา)
 4.จะมีความรู้ชัดว่า ปัญญาและการรู้แจ้งจะเป็นไปได้ภายในจิตที่บริสุทธิ์
เรียกว่าธรรมกายหรือพุทธภาวะ

29.
สรุป จุดยืนแห่งโยคาจาร
 นิกายโยคาจาร เห็นด้วยกับมาธยมิกะ เฉพาะเรื่องความไม่มีอยู่
จริงของวัตถุ หรือ อารมณ์ภายนอก // แต่เรื่องที่เห็นว่าจิตไม่มีอยู่
จริง โยคาจารไม่เห็นด้วย
 โยคาจาร เชื่อว่า อย่างน้อยที่สุด >> เราต้องยอมรับว่า จิตเป็นสิ่ง
ที่มีอยู่ ทั้งนี้เพื่อให้ความคิดที่ถูกต้องเป็นสิ่งที่เป็นไปได้ >> จิต
ซึ่งประกอบด้วยกระแสแห่งความคิดต่างๆ เป็นสิ่งแท้จริงเพียง
ประการเดียว

30.
 หลักการเรื่องจิต ของโยคาจาร ใกล้เคียงกับคาสอนของเถรวาท
ที่ว่า
 “โลกอันจิตนำไป โลกอันจิตย่อมเสือกไสไป โลกทั้งหมด
เป็นไปตำมอำนำจธรรมอย่ำงเดียว คือ จิต”
(สังยุตตนิกาย สคาถวรรค อันธวรรคที่ ๗ จิตตสูตรที่ ๒)

31.
ดาวน์โหลดไฟล์นี้ได้ที่
www.philosophychicchic.com
สนุกกับการเรียนรู้ปรัชญาและศาสนาแบบชิคๆ เคียงคู่รอยยิ้ม