1. Արտաշեսյաններ
Արտաշեսյաններ, թագավորական
հարստություն Հայաստանում մ.թ.ա.189–մ.թ.1։ Կոչվում է
հիմնադիր՝ Արտաշես Ա–ի անունով։ Արտաշես Ա վերամիավորվել է
մ.թ.ա.IIIդ. վերջին կամ IIդ. սկզբին Երվանդունիների պետությունից
անջատված ծայրագավառները, ստեղծել համազգային, միաձույլ
պետություն։ Արտաշես Ա ետ է մղել սելևկյանների
հարձակումները, պահպանել Մեծ Հայքի քաղաքական
անկախությունը, նպաստել երկրի ընդհանուր բարգավաճմանը։
Արտաշես Ա ունեցել է վեց որդի, որոնցից Արտավազդը և Տիրանը
հաջորդաբար թագավորել են իրենց հոր մահից հետո։

2. Պարթևաց Միհրդատ II
թագավորը պատերազմել է
Արտավազդ Ա–ի դեմ և
պատանդ վերցրել նրա
եղբորորդուն՝ գահաժառանգ
Տիգրանին։ Հարստության
ականավոր ներկայացուցիչը
եղել է Տիգրան Բ Մեծը, որի
ժամանակ Հայաստանը դարձել
է Մերձավոր Արևելքի հզոր
պետություն։ Արտաշեսյաններից
մի քանիսի անունով հատած
հայկական դրամները
շրջանառության մեջ են եղել թե՛
ներքին և թե՛ միջազգային
շուկաներում։ Հռոմի հետ
պատերազմներում Տիգրան Բ
կորցրել է նվաճած հողերը, բայց
պահպանել է Մեծ Հայքի
անկախությունն ու
ամբողջականությունը։ Արտավ
ազդ Բ և Արտաշես Բ
թագավորները զոհվել են Հռոմի
դեմ մղվող այդ պայքարում։

3. Արտաշես Ա մ.թ.ա.189-մոտ մ.թ.ա. 160
Արտավազդ Ա մ.թ.ա.160 - մ.թ.ա.115
Տիգրան Ա մոտ մ.թ.ա.115 - մ.թ.ա.95
Տիգրան Բ մ.թ.ա.95 - մ.թ.ա. 55
Արտավազդ Բ մ.թ.ա.55 - մ.թ.ա.34
Արտաշես Բ մ.թ.ա.30 - մ.թ.ա.20,
Տիգրան Գ մ.թ.ա.20 - մոտ մ.թ.ա.8
Արտավազդ Գ մ.թ.ա.5 - մոտ մ.թ.ա.4
Տիգրան Դ և Էրատո մոտ մ.թ.ա.8 -
մ.թ.ա.5 և մ.թ.ա.2 - մ.թ.1

4. Արտաշես Բարեպաշտ (մ.թ.ա
մոտ 230 – մ.թ.ա. մոտ
160), Հայոց թագավոր մ.թ.ա.
189–ից։ Զարեհի
որդին, Երվանդունիտոհմից։
Արտաշես Ա սելևկյան
բանակում նախապես եղել է
բարձրաստիճան զինվորական։
Սելևկյան թագավոր Անտիոքոս
III
Մեծը, Երվանդունիներից նվաճե
լով Հայաստանի զգալի
մասը, մ.թ.ա. շուրջ 200–ին
նրա կառավարիչ է կարգել
Արտաշես Ա–ին։Մագնեսիայի
ճակատամարտում, Հռոմից Անտ
իոքոս III–ի կրած
պարտությունից
հետո, Արտաշես Ա անկախ է
հռչակել Հայաստանը և հիմնել
նոր արքայատոհմ, որը
պատմագրության մեջ հիմնադիր
Արտաշես Ա անունով կոչվում
է Արտաշեսյան։

5. ԱՐՏԱՎԱԶԴ Ա
Արտավազդ Ա (ծն.և մահ.թթ. անհայտ), Հայոց թագավոր մ.թ.ա. մոտ 160-115–ին։ Հաջորդել է հորը՝ Արտաշես
Ա–ին։ Արտավազդի գահակալման տարիների և գործունեության մասին տեղեկությունները կցկտուր
են։ Մովսես Խորենացին գրում է, որ Արտավազդի հոր կենդանության օրոք վարել է սպարապետության
գործակալությունը, կոտորել է Մուրացանների նախարարական տոհմը՝ իրեն վերապահելով արքայից հետո
«երկրորդության պատիվը», դավով սպանել իրեն ամբաստանած եղբորը՝ Դարանաղյաց Անիի քրմապետ
Մաժանին։ Գահակալման տարիներին եղբայրներին, բացի գահաժառանգ Տիրանից, բնակության վայր է
հատկացրել Աղիովիտ և Առբերանի գավառները՝ նրանց հեռացնելով արքունի կալվածքից՝ Այրարատից։
ԸստՀուստինոսի, Պարթևաց Միհրդատ II թագավորը պատերազմել է Արտավազդի դեմ և պատանդ վերցրել
նրա եղբորորդուն՝ Գահաժառանգ Տիգրանին։Ըստ ժողովրդական ավանդության, Արտավազդը որսի
ժամանակ գետնակուլ է եղել Մասյաց վիհում։

6. Տիգրան Ա
Տիրան Ա, (ծն.թ. անհայտ – մ.թ.ա. 96), Հայոց
թագավոր մոտ մ.թ.ա. 123–ից։ Արտաշես Ա–
ի որդին։ Հաջորդել է ավագ
եղբորը՝Արտավազդ Ա–ին։ Մովսես
Խորենացին նրան հիշատակում է Տիգրան
անունով։ Տիրան Ա–ի գործունեության
վերաբերյալ տեղեկությունները սակավ են
ու կցկտուր։ Հայտնի է, որ Արտաշես Ա–ի
օրոք վարել է Հայաստանի արևմտյան
զորավարությունը։ Արտավազդ Ա–ի հետ
դավով սպանել է կրտսեր եղբորը՝ քրմապետ
Մաժանին։ Անզավակ Արտավազդ Ա–ի օրոք
կարգվել է գահաժառանգ։ Տիրան Ա
գահակալել է համեմատաբար խաղաղ
ժամանակաշրջանում։ Ապահովելով երկրի
անկախությունն ու անվտանգությունը՝
զարկ է տվել տնտեսական
զարգացմանը, հատել դրամներ։

7. Տիգրան Գ Մեծ Տիգրան Մեծ (Մեծ) (մ.թ.ա. 140 - մ.թ.ա. 55), Մեծ
Հայքի արքա մ.թ.ա. 95-ից մինչև
մահը, Ասորիքի և Փյունիկիայի արքա (մ.թ.ա.
83 - մ.թ.ա. 69), մ.թ.ա. 85-ից կրել է արքայից
արքա տիտղոսը։ Հանդիսացել է Արտաշեսյան
հարստության հզորագույն
ներկայացուցիչը, հաջորդել է հորը՝ Տիգրան Ա-
ին։Տ իգրան Մեծի օրոք Մեծ Հայքի
թագավորությունը հասավ իր հզորության
գագաթնակետին: Պարտության
մատնելով Պարթևական թագավորությանը և
ստանալով Սելևկյան գահը՝ Հայաստանը կարճ
ժամանակով դարձավ Առաջավոր
Ասիայի հզորագույն պետությունը. Տիգրան
Մեծի տերությունը տարածվում էր Կասպից
ծովից մինչև Միջերկրական ծով, Կովկասյան
լեռներից մինչևՄիջագետքի անապատները:
Տիգրանը, սակայն, կորցրեց իր նվաճումների
մեծագույն մասը Պարթևական
թագավորության և ուժեղացող Հռոմեական
հանրապետության դեմ պայքարում:

8. Արտավազդ Բ Արտավազդ Բ (ծն. թ.անհայտ–
մ.թ.ա.31), Հայոց թագավոր մ.թ.ա.
55-34-ին։ Հաջորդել է
հորը՝ Տիգրան Մեծին։ Տիգրան
Մեծի կառավարման վերջին
տարիներին Արտավազդը եղել է
նրա գահակիցը։ Գտնվելով
հռոմեական և պարթեական
պետությունների
միջև, Հայաստանը հարկադրաբար
մասնակցել է նրանց
բախումներին, հարելով մերթ
մեկին, մերթ մյուսին։ Արտավազդը
նախապես ունեցել է հռոմեական
կողմնորոշում, որովհետև Հռոմի
հետ Հայստանը ունեցել է
դաշնակցային
պարտավորություններ, իսկ
Պարթևաց թագավորության հետ՝
թշնամական հարաբերություններ։

9. Արտաշես Բ
Արտաշես Բ (ծն.թ. անհայտ– մ.թ.ա. 20), Հայոց թագավոր մ.թ.ա. 30–
ից։ Արտաշեսյան հարստությունից, Արտավազդ Բ–ի որդին։ Հոր և եղբայրների գերեվարությունից հետո
Արտաշեսը ռազմական դաշինք է կնքել Պարթևաց Հրահատ IV թագավորի հետ և օկուպացված
Հայաստանից արքունի զորագնդով քաշվել Պարթևաստան։ Օ

10. Տիգրան Գ
Տիգրան Գ,(ծն.Թ. Անհայտ–մ.Թ.Ա. 8), հայոց թագավոր մոտ մ.Թ.Ա.
20–ից։ արտաշեսյան հարստությունից, արտավազդ բ–ի որդին։
հաջորդել է ավագ եղբորը՝ արտաշես բ–ին։ Մ.Թ.Ա. 34-ին հոր և
կրտսեր եղբոր՝ արտավազդի հետ, անտոնիոսը գերեվարել է
եգիպտոս։ Մ.Թ.Ա. 31–ի ակտիումի ճակատամարտից հետո գայոս
օկտավիանոս կայսեր կարգադրությամբ տարվել է հռոմի և
դաստիարակվել նրա պալատում։ տիգրան Գ հռոմի ձեռքին դարձել է
հայկական գահի հավակնորդ, ընդդեմ արտաշես բ–ի, որը վարում էր
հակահռոմեական քաղաքականություն։ արտաշես բ–ին տապալելու և
տիգրան գ–ին գահ բարձրացնելու նպատակով, մ.Թ.Ա. 20–ին
օգոստոս օկտավիանոսը իր որդիների գլխավորությամբ խոշոր
բանակ է ուղարկել հայաստան։ նույն ժամանակ, հռոմեական
կողմնորոշում ունեցող ուժերը դավադրաբար սպանել են արտաշես
բ–ին և դիմել օգոստոս օկտավիանոսին, խնդրելով տիգրան գ–ին
հռչակել հայոց թագավոր, որն իրականացրել է տիբերիոսը։ այդ
քայլը հռոմում դիտվել է մեծ նվաճում և շուքով նշել։ հայաստանը
թուլացնելու նպատակով հռոմը նրանից անջատել
է ատրպատականը և այնտեղ թագավոր հռչակել իր դրածո
արիոբարզանին։

11. Արտավազդ Գ
Արտավազդ Գ (ծն. թ. անհայտ– մ.թ.ա. մոտ 2), հայոց
թագավոր մ.թ.ա. 5–ից։ Արտավազդ Բ–ի որդին։ Շուրջ
քառորդ դար պատանդ է եղել Հռոմում և խորթացել
հայրենի բարքերին, սովորություններին և մայրենի
լեզվին։ Անհանգստացած Տիգրան Դ–ի ինքնուրույն
քաղաքականությունից, մ.թ.ա. 5–ին կայսերական
բանակը ներխուժել է Մեծ Հայք, Տիգրան Դ–ին
և Էրատոյին հարկադրել գահը զիջել Հռոմի դրածո
Արտավազդին։ Մ.թ.ա. 2 թ. հայերն ապստամբել
են, գահընկեց արել Արտավազդին և կրկին թագավոր
հռչակել Տիգրան Դ–ին և Էրատոյին։ Արտավազդին
պաշտպանող հռոմեական լեգեոնները, զգալի
կորուստներ կրելով, արտաքսվել են Մեծ Հայքից։
Հռոմեական ուժերի հետ նահանջող Արտավազդը շուտով
հիվանդացել է և մահացել։

12. Տիգրան Դ և Էրատո
Տիգրան Դ (ծն.թ. անհայտ–1), Հայոց թագավոր մ.թ.ա. 8–5–ին և մ.թ.ա. 2–մ.թ. 1–
ին, Արտաշեսյան հարստությունից, Տիգրան Գ–ի որդին։ Գահակալել է
քրոջ՝ Էրատոյի հետ(ծն. և մահվան թ. անհայտ, Հայոց թագուհի մ.թ.ա. մոտ 8-5, մ.թ.ա. 2 - մ.թ.
1, մոտ 6-12)։ Տիգրան Դ–ի գործունեության մասին տեղեկությունները կցկտուր են. հայտնի
է, որ վարել է Հռոմից անկախ քաղաքականություն, հակադրվել նրա զավթողական
նկրտումներին։

13. Արտաշեսյանների վերջին հզոր ներկայացուցիչը
եղել է Արտաշես Բ, որից հետո հարստությունն
անկում է ապրել։ Հաջորդ Արտաշեսյանները եղել են
գլխավորապես Հռոմի դրածոներ՝ անընդունակ
գլխավորելու երկրի քաղաքական կյանքը։ Երկրի
պաշտպանությունը ստանձնել է հայ ժողովուրդը,
որի համառ ջանքերի շնորհիվ Հայաստանը չի
վերածվել հռոմեական նահանգի։