Een Twentse fabrikantenfamilie op het Sallandse platteland
1. MIJN
MIJN
STAD DORP
HISTORISCH TIJDSCHRIFT OVERIJSSEL
JAARGANG 2 | NUMMER 4 | AUGUSTUS/SEPTEMBER 2011 | 5,95
EXTRA:
Oud gebouw
nieuw gebruik:
De Sprengenberg
Borden uit Twente
Van gevangenis
naar hotel:
De librije
2. door Robert Kemper Alferink Familie Van Wulfften Palthe, ca. 1920
EXTRA: ‘Nieuw gebouw-oud gebouw’ 17
Een Twentse fabrikantenfamilie
op het Sallandse platteland
Aan het einde van de negentiende eeuw begonnen Twentse Palthe opgericht, die zich richtte op het verven en
wassen van textielproducten. Hij bewoonde een villa
fabrikantenfamilies in de ruime omtrek van de stuwwal tussen Oldenzaal en dicht bij het station in Almelo, waar hij als amateuras-
Enschede met het opkopen van honderden hectares woeste grond. Tot circa tronoom een klein sterrenobservatorium op het dak
van zijn huis had gebouwd.
1920 verrezen er tientallen fabrikantenvilla’s, waarmee architecten als Karel
Müller en Gerhard Beltman een sterk stempel drukten op het Twentse Komst naar Haarle
buitengebied. Eén van de weinige fabrikanten die in Twente geen geschikte In 1898 vond in Raalte een veiling plaats van een boer-
derij, enkele percelen heide en een bos gelegen op de
locatie vond, was de Almeloër A.A.W. van Wulfften Palthe. Hij bouwde een vijfendertig meter hoge Sprengenberg bij het dorp
bijzonder huis op de Sprengenberg, twee kilometer ten zuiden van het Haarle in de gemeente Hellendoorn. Koper van de
grond was Van Wulfften Palthe. Hij was op zoek
Sallandse dorp Haarle. Een grote opknapbeurt begin 2011 heeft er voor geweest naar droge zandgronden, waarop zijn vrouw
gezorgd dat de toren weer – als vanouds – prijkt als een wit baken in het Maria Aurelia Engberts beter kon vertoeven. De natte,
landschap. leemhoudende gronden, die de familie tot dan toe in
De Lutte en Oldenzaal in bezit had, waren voor zijn
Familie van Wulfften Palthe reumatische vrouw niet geschikt om langdurig te ver-
Arnold Albert Willem (Arnold) van Wulfften Palthe blijven. Kort daarna werd bovenop de Sprengenberg
werd in 1851 geboren aan de Markt in Oldenzaal. een achtkantige koepel gebouwd, waar de familie –
Vader A.A.W. van Wulfften Palthe (1816-1900) was met inmiddels zeven kinderen – in de weekeinden
kantonrechter in Oldenzaal en Statenlid in de provin- verbleef en jachtpartijen organiseerde. Al snel ont-
cie Overijssel. Hij stamde uit een oud Twents patri- stond de behoefte aan een groter huis. De bekende
ciërsgeslacht, de Palthe’s, waarvan in de achttiende architect Karel Müller spoorde Van Wulfften Palthe
eeuw de families Racer Palthe en Van Wulfften Palthe aan om iets bijzonders te doen boven op de kale
afgesplitst waren. Arnolds moeder, Johanna Henriëtta heide: ‘Hier moet je geen gewoon huis bouwen, hier
Stork, was een zuster van de bekende C.T. Stork, moet iets speciaals staan!’. Müller had vanaf circa
oprichter van de Hengelose machinefabriek Gebr. 1900 al verschillende fabrikantenvilla’s in Twente ont-
Stork & Co. In 1873 had Arnold samen met zijn broers worpen, maar het ontwerp van de Sprengenberg
Derk Willem en Jan Richard in Almelo de firma Gebr. betekende zijn definitieve doorbraak. Nadien tekende
hij voor het ontwerp van het landgoed Bellinckhof in
A.A.W. van Wulfften Palthe, ca. 1920 Almelo en Egheria in De Lutte (beide van Ten Cate),
3. 18
EXTRA: ‘Nieuw gebouw-oud gebouw’
Huize De Sprengenberg met windmolen, ca. 1908 Huize De Sprengenberg, 2008
Leven op De Sprengenberg en fossielen. Zijn familie noemde hem daarom “stee-
Haarle was aan het begin van de twintigste eeuw een nen Doris”’. Van Wulfften Palthe was van harte wel-
kleine agrarische gemeenschap. Met nog geen dui- kom bij de in 1916 gereedgekomen nieuwe kerk. ‘Daar
zend inwoners, een kerkje, enkele cafés en wat nijver- Vader ook bijgedragen had voor de bouw, werden we
heid was het een kleine enclave op het Sallandse plat- uitgenodigd om de inwijding bij te wonen. De
teland. Als enige dorp van de gemeente Hellendoorn Bisschop van Utrecht, Monseigneur van de Wetering,
bleef het geheel katholiek. De bevolking keek dan ook droeg de mis op. Na afloop ontmoetten we hem op
vreemd op toen aan het begin van de twintigste eeuw de receptie in de Pastorie. Onze auto bracht hem
een hervormde, welgestelde, Twentse familie in het daarna naar de trein in Deventer.’
dorp kwam wonen.
De verhouding tussen Van Wulfften Palthe en de Vertier
toenmalige dorpspastoor, Ferdinand Ellerbeck, was Op ’n barg, zoals de dorpsgemeenschap de
ondertussen uitstekend. De familie kwam geregeld bij Sprengenberg noemde, werd weelderig geleefd. Het
de pastoor over de vloer, zoals Palthe’s dochter Thalie najaar stond veelal in het teken van de jacht. Van
in haar memoires aantekent: ‘Veel van Haarle en zijn Wulfften Palthe nodigde zijn jachtvrienden uit, die –
omgeving heeft ons de oude Pastoor Ellerbeck ver- volgens dochter Thalie – ‘dikwijls de avond tevoren,
teld.’ Hij vertelde hen over de oude buurtschap, de soms met hun dames, bij ons [op het huis] kwamen.
boerderijen, en zijn grootste passie. ‘Pastoor Ellerbeck Na een ontbijt met gebakken leverworst, waar Vader
had groote liefhebberij in het verzamelen van steenen op gesteld was zijn gasten voor te zetten, vertrokken
Pastoor Ferdinand Ellerbeck, 1906
de Borg in Beuningen (van Van Wulfften Palthe’s
broer D.W.), De Wigwam in Enschede (Van Heek) en
Het Welna in Lonneker (Ter Kuile). Daarnaast ont-
wierp hij de Wilhelminaschool in Hengelo (eveneens
van Stork), het directiekantoor van Gelderman in
Oldenzaal en het Rijksmuseum Twenthe in Enschede.
De Haarlese villa, gebouwd in 1903, bestond uit een
dertig meter hoge toren en een tweetal bijgebouwen
in vakwerkstijl. Bovenop de toren werd een open uit-
zichtplatform gerealiseerd, evenals een torenkamer
waar Van Wulfften Palthe zijn nieuwe observatorium
vestigde. In 1906 werd het huis nogmaals uitgebreid
met een tweetal galerijen in L-vorm, een studeerka-
mer, een biljartkamer en een autogarage. De familie
verhuisde definitief van Almelo naar Haarle.
Bospersoneel, ca. 1930
4. 19
de jagers het veld in.’ ’s Avonds werd er, in de grote werd al snel een woning gebouwd voor een jachtop-
zaal onder de toren, een jachtdiner gehouden. ‘Na de ziener die van elders werd betrokken. De woeste hei-
maaltijd zaten de heeren voor de haard, waar een degronden, vele honderden hectares, werden vanaf
groot vuur brandde, hetgeen een der jagers uitlokte begin twintigste eeuw ontgonnen. Tientallen boeren-
om te zeggen: “Arnold, je verstookt hier wel een zonen uit Haarle vonden hun werk als bosarbeider op
schoolmeesters tractementje!” Gelukkig dat het hout de Sprengenberg. Het hout werd gebruikt voor de
en de takkebossen uit eigen bosschen kwamen.’ mijnbouw in Limburg.
Het huis had al vroeg elektriciteit, die met behulp van
een windmolen werd opgewekt. De familie bezat een Vijf dochters
auto en er werd volop muziek gemaakt. Net ten oosten Arnold Albert Willem van Wulfften Palthe overleed in
van het huis werd een tennisbaan aangelegd, waar veel 1929, 78 jaar oud. Het landgoed kwam nadien onder
gespeeld werd. Het thee-uurtje werd dikwijls verplaatst beheer van zijn erfgenamen. De laatste vaste bewoner
van het terras bij de koepel naar het tennisveld. van het huis op de Sprengenberg, Van Wulfften Palthe’s
Overigens heeft dit nog tot internationaal succes geleid. ongehuwde dochter Mieke, overleed in 1962. De overi-
Van Wulfften Palthe’s kleindochter, Kea Bouman, won ge kinderen van Van Wulfften Palthe hadden Haarle al
in 1927 het Franse tenniskampioenschap Roland Garros. decennia daarvoor verlaten. De oudste dochter, Jet,
Ze was daarmee de eerste Nederlandse winna(a)r(es) trouwde met de uit Den Bosch afkomstige Wouter
van een Grand Slam-toernooi, en zou de enige blijven Bouwman. Hij trad toe tot de firma Gebr. Palthe, die
tot Richard Krajicek in 1996 Wimbledon won. later tot N.V. werd omgevormd. Datzelfde gold voor de
Ongeveer anderhalve kilometer ten zuiden van het enige zoon van Van Wulfften Palthe, Jan Jacob. Hij
huis werd een noodlandingsplaats voor vliegtuigen kwam te wonen op de buitenplaats Wendelgoor bij
aangelegd. Neef Pieter Matthijs van Wulfften Palthe Almelo. Coba overleed in Düsseldorf, na getrouwd te Huize De Sprengenberg, juni 2011
was opgeleid als vliegenier. Van Wulfften Palthe kreeg zijn geweest met de Duitse koopman Hans Marioth. De
in 1913 de gelegenheid om een rondje mee te vliegen. al aangehaalde dochter Thalie, die haar memoires re textielfabrikant Jan Herman van Heek. Een jaar daar-
De noodlandingsplaats bij De Sprengenberg bestond schreef, woonde op latere leeftijd met haar man J.U. de voor had Van Heek Huis Bergh in ’s Heerenberg
uit een geëgaliseerd stuk heide. Vier hoeken werden Kempenaer in ’t Joppe bij Gorssel. Beiden hebben zich gekocht, waaraan zij daarna hun leven hebben gewijd.
met wit zand gemerkt en in het midden van het per- ingezet voor de geschiedschrijving van Haarle.
ceel werd een kruis aangebracht. Twee keer is er, door J.U. de Kempenaer zorgde voor het behoud van een Exploitatie van het landgoed
Piet van Wulfften Palthe, een landing gemaakt. van de Haarler markeboeken en schreef in 1946 het Vanaf de jaren zestig werd ten oosten van de villa een
bekende boek Haarle (O.) in de oorlogsjaren. Het boek rododendronkwekerij gestart. De lanenstructuur die op
Leven op het platteland bevat oorlogsbeschrijvingen van vele tientallen het landgoed was ontstaan, evenals de directe omge-
De dorpsgemeenschap zelf profiteerde sterk van de Haarlenaren, waarmee het tot aan de dag van vandaag ving van het bovenop de berg gebouwde badhuisje wer-
familie Van Wulfften Palthe. De boer bij het landgoed een bruikbaar egodocument is. Enkele jaren later den ingericht als siertuin, om als verkoopcatalogus in
leverde dagelijks melk, de bakker brood en dan was er schreef De Kempenaer nog een ongepubliceerd werk natura te kunnen dienen. Het totale goederencomplex
nog Marie Oude Nijhuis: ‘Een vriendelijk klein over de geschiedenis van het dorp. van Van Wulfften Palthe bedroeg circa 950 hectare. Het
menschje, dat vele malen smakelijk voor ons kookte, Zijn zoon, W.J.A.E. de Kempenaer (1919), is de enige die overgrote deel van de gronden werd in 1984 verkocht
als we met vacantie in “ ’t kleine huisje” waren.’ Haar ooit in het huis de Sprengenberg geboren is. Zijn doop- aan Natuurmonumenten. Het huis de Sprengenberg
broer Hein Oude Nijhuis werd naar verloop van tijd naam Ericus (heide) getuigd daarvan. De meest beken- kwam formeel in eigendom bij de Stichting Huis Bergh,
chauffeur voor de familie, zodat hij de eerste de dochter uit het gezin is echter wel dochter Annetje. die ook de exploitatie van het Huis Bergh verzorgt.
Haarlenaar met een rijbewijs werd. Naast het huis Zij was in 1913 getrouwd met de bijna twintig jaar oude- De Sprengenberg, bestaande uit het huis en de direc-
te omgeving, wordt tegenwoordig bewoond en
onderhouden door een familievereniging waarin de
nazaten van A.A.W. van Wulfften Palthe verenigd zijn.
Sindsdien is er gewerkt aan het herstel van het huis en
ook van de tuinen. De laatste werden teruggebracht
in de stijl van Leonard Springer en Pieter Wattez, die
ze rond 1910 aanlegden. In de eerste helft van 2011 is
de toren opnieuw geschilderd. Zoals familielid Rob
van Oijen op 12 maart 2011 schreef in De Stentor: ‘Met
de huidige opknapbeurt krijgt de toren haar oude uit-
straling terug. De toren is lang niet gebruikt. Sinds
drie jaar is er weer elektriciteit in de toren zodat er
’s avonds licht door de ruiten straalt. Dat geeft een
sprookjesachtig beeld. Omwonenden reageren hier
positief op en daar zijn wij blij mee. Wij voelen ons
namelijk betrokken bij de omgeving. Daarom kiezen
wij er bewust voor om tijdens de opknapbeurt te wer-
ken met ondernemers uit de buurt.’ I
Huize De Sprengenberg, 1904