SlideShare une entreprise Scribd logo

Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)

•
•
Selçuk Sarıcı
Selçuk Sarıcı

Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)

Formation
1  sur  240
Télécharger pour lire hors ligne
www.eskikitaplarim.com
www.eskikitaplarim.com
istAu HioAYrr cUnE$i ooGu TOnnnSYURDUNDA Talas Nazariyesinin Qiikiigti Prof. Dr. Zekeriya KITAPCI
& YEDIKUBBE YAY'NLAR.: 4 T0rk lslAm KllliYat: 1 O lslAm Hidtyet G0negi Do$u T0ran Yurdunda i.4""r, : Ekim,2oo4 - ISBN: 975 - 98634'0 - 5 Eenetvayrn Yonetmeni Rrlat IGRAKOL x Yazrsma Adresi: Rrfat KARAKOL b-"raf"ttin Caddesi6z lghanr A Blok Kat 2'KONYA tel: 0.332. 353 00 50 - 353 80 43 ii'miYazrsma Adresi: Prof. Dr. ZekeriYa KITAPCI k. Karabekir CdA. Hoca Hasan Sk. No: 151407 tet: o.gsz. 350 82 96'Meram / KoNYA O www.zkitaPci.com bilgi@zkitaPci.com @ Kitabln her hakkr mahfuzdur. Eserin; MUellifin yazrlr m0sddesi olmakstztn tamamen, k';d veva herhangi bir de$igiklik yaprlarak yaytnlanmast lilit"iort"ti'i"roa gogittrtmasi veya 6ir oagka dile gevrilerek yaytnlanmast Yasakttr. Dizoi otzbtevt Tel:0.332.351 6641 Kapak Tasanm GRAFIT-O ir"-Pr"."-Baskr-cilt SEBAT OFSET MATBMCILIK Tel:0.332. 342 01 53 Far 0.332' 342 37 80 w$/w.sebat.com sebat@sebat.com
Tiirk islam Kiilliyatr: 1 oRTA ASYA'DA iSlArUiVrriX ILK YAYIUg YILIARI aa ISI.^AM HIDAYET GUNE$I DOGU TURAN YURDUNDA Talas Nazariyesinin Qttkiieii Prof. Dr. Zekeri.y a fiU,PCf' Ph. D. Karagi Un- Pakistan Assot. Prof. Jos. Un. Nijerya
ALI"A.H (c.c.) kendi irf,desinitebliE igin irsanlar arasndan Hz. MUHAMMED'i (s.a.s.) seetiEi ve Onu hak peygamber olarak gonderdipi gibi, Onun risdletine vfuis ve onu ayakta tutmak iginde milletler arasmdan MUSLUMAN TURK MILLETI'ni segmig kendi DlNl'nin aziz olmasr igin onlarr gorevlendirmig ve EMANETI'ni onlara tevdi etmigtir. Bu gtiphesiz Miishiman Turk Milleti igin ilahi bir tevecctih ve gok btiytik bir mazhariyettir. Kuran-r Kerimin bir gok ayetleri ve FIz. Peygamberin bir gok hadislerinde onlann insanh[rn hayrrna olan bu YUCE MISYON'lan dile getirilmigtir.
ONsOz Tiitklerin miisliimanhSr meselesinin tarih objektilinde yeniden ele ahnmast, Talns nazariyesinin gdkiigii, Cumhuiyet Deori Tiirk tarihgilninin giiliing iddialan. ibht kader kalemleri tarafinilan yazilan Yeni Senaryo; Tiitk isl6m Destan{nrn Yeniden Yazimast Hemen gunu ifdde edelimki; Orta Asya Arap Fetihleri ve buna ba$h olarak isl6m Dininin Ttirkler arasrnda yayrhgr ve "milli bir din" hAline gelmesi, sAdece Ttirk tarihinin deSil, islAm tarihi, bundan da ote diinya tarihi ve "Muhammed timmeti"nin en onemli olaylarrndan biri, belki de koca insanhk igin bir ddntirn noktasrdr. ZirA Tiirk Milleti; isthm Dinini kabul eden diSer milletlerin aksine, isldm milletleri cAmiasrna girdikten sonra "Ummet ummantnda" eriyip gitrnemig, kendi varh$u 'isl6mi $ahiyeti" ve "deolet kurma dehas{' ve bu sahadaki tistiin yeteneSini bu cAmiaya kabul ettirmig bdylece, zaman denizinde ebediyetlere do$ru ynzip gitmekte olan Islim gemisinin "kaptnn{' Muhammed timmetinin "koruyucsu" ve isldm dtinyasmm rakibsiz "lider bir milleti" olmugtur. Mtisltiman Ttirk milletinin bu yiice "Misyonu" kabullenmesi sAyesindedirl<t; isl6m Dini ve "i)mmet gemisi", bir gok btiyiik tehtike ve firtrnalara raSmen bu ucsuz bucaksz zalnan denizinde ytizerek bugiinlere kadar gelmig ve insanhSrn 2000. yrlrna "Merhaba!" demigtir. Evet Ttirklerin, Tfrran Yurdunda istdm Dini lcabul etmeleri ve bundan sonra baglayan ve onlarrn yiiniyen
6 da$larr andrran 'ihhi yiiriiyiigleri" sayesinde Orta-Do$u ve lsldm hakimiyetine giden 'ilAW yol" onlara aElmrg ve boylece onlar Eski Diinya kttalarmm kesigti$i, biiyiik din, kiiltiir ve medeniyetlerin bulugtu$u ve bir manada insanlr$rn kalbinin attr$r bu mtibarek topraklar, "Bereketli Hitily ve Peygamberler yurdunda gok daha btiyiik ve eskilere gtire gok daha medeni ve gok daha genig "Cihan imp ar at orluklan" kurmuglardr. Igte astl bundan sonra yAni, Ttirkler'in IslAm dtinyasrmn en gtiglti ve rakipsiz lider bir milleti olmalarmdan sonra; diinya siyAsi, dini, askeri ve ekonomik gidigAtrnda isl6m Dininin lehine, gok biiytik de$igme ve geligmeler olmug ve isl6m Dizi krtalar arasr siyAsi bir gtig ve kudret hAline gelmig ve bu biiyle XX. yi.izyrhn baglarrna kadar devam etmigtir. Selguklu Sultanlan ve hele hele Osman Tiirkleri'nin kurmaya muvaffak olduklarr btiytik Cihan imparatorluklarr sdyesinde islfrm Dini; o devirlerde hig bir "semdai din"in ulagamayaca$r mtistesnd bir ululu$a kavugmugtur. Hz. Peygamber ve Ast't Saadethdtig, isl6m Dini, ne "Emeotler" ve ne de Abbhsilet" devrinde mtisltiman Tiirk devirlerinin drgrnda, hig bir devirde bciylesine ulu ve boylesine ytice siyAsi bir gi.ice aslA ulagamamrghr. ' isldmrn bu btiyrik hagmet, ululuk ve yricelik devirlerinde hem de, asrrlarca devam eden bir zaman stireci iginde diinya siyAsi co$rafyasr "D6ru'I'islfrtlr" ve "Dhru'l' Kiift' olarak ikiye ayrrlmrg, "Muhatntned iimmeti"nin drgrnda kalan bi.ittin "kilfiir ehli" "tek bir millet" yati "millet-i ahhide" olarak kabul edilmig ve islAmrn koca bir ktifur dtinyasrna asrrlarca meydan okumugfur. Bu ne btiyiik
7 bir tecellidi rki; " D 6r u' t-Kiifr' Lle " D 6ru' l-isl6m' arasmdaki "hadd-i fdsila" o "il6hi stntr" llAy-r kelimetullah ve lslAmrn ytice gAyelerine kendilerini adamrg akrncr Tiitk Sultanlan ve bu yi.ice ruhlu Ttirk mticAhidlerinin parlak krlmglarmm kan damlayan uglarr ile gizilir olmugtu. *** lgte Mi.isltiman Ttirk'iin, IslAmi gahsiyetinin temel fonksiyonunu olugturan bu inadrna gtizel ve milli gururumuzu okgryan bu agrklamalardan soffa, burada hem de biiti.in agrk kalblilikle itiraf edilmesi gereken gok acr bir gergek daha vardrr. O da isl6m Dini ve bu btiytik hidAyet megalesinin Orta-Asya Bozkrlart ve Tutan Yutdunu aydrnlatmasl ve Tiirkley'in, yizd,e yiizlere varan bir qo$unlukla, hem de "Siinni ffiAna"da "Miisliiman olmns{' ve onlarrn "biiyiik Ofia Do{u Misyonu"nun hala bir muamma, bir bilmece hAline gelmesi ve yeteri kadar aydrnlatrlmamrg olmasrdrr. Neylersinizki; krltnctnr tam on asrr isl6m Dininin "aziz olmast" ve yi.iceli$ine adayan, il6y-t kelimetullah ve "Kttrnfl'tn bayraktarh{t"m yapan ve bu yolda her bir asrrda milyonlarca gehid veren, bu uSurda kam nehirler gibi akan ve kemikleri da$lar gibi yrSrhp kalan, tistelik islAm ktiltiir ve medeniyetinin en btiytik mimarlanndan biri olan ve bu btiytik ktilttir ve medeniyeti, daha btiytik co$rafi iklim ve krtalara tagryan ylJ'ce Tiirk milletinin nasrl ve hangi gartlar altrnda mtisltiman oldu$u hAlA bilinmemektedir. Bundan daha da agtsr; Qin Seildinden Viyana iinlerine kadar mtisliiman Tiirk'tin asil mtihrtinti tagryan yine mtisliiman Tiirkiin miibarek kanr ve islAmtn, iman ve hidAyet nuru ile yo$rulan ve yeni ufuklara giden ve daha
8 yticelere ve zirvelere do$ru trrmanan bu "nur oe qtk medeniyeti"nin oturduSu zemin yani "Siileymhniye" ve "Sultan Ahmet" cAmilerinin oturdu$u miibArek zemir! bizim agrmzdan yeteri kadar aydrnlahlmrg de$ildir. Asrl mesele; Hz, Peygamber'in Medine de basit kerpig ve gamurla duvarlarrm yaph$r ve tavamru hurma lifleri ile orttri$ti o "miibdrek mecidin" mtisltiman Ttirkler sdyesinde; Bursa'da bir "lllu Cdmi" istanbulda bir "siileymdniye" ve Edirnede bft "Selimiye Ctmii" ve bir ulu mabed haline gelmesi ve hurma lifleri ile orttilen o tavarury muhtegem bir "Giik Kubbe" peklini almasrdr. Bir diSer ifAde ile kiltng kullanan o mtibarek ellerin kalem fuhnasr ve Kuran-r Kerimi bir keramet srrrrna mazhar olarak en giizel bir gekilde yama$ ve hat sanatrnt yeni bir tisl0p bir medeniyet unsuru hAline getirmesi ve bunda hdrikalar yaratmasrdrr. islAm dtinyasr da biliyorki Kuran-t Kerim, istanbul'da yazrlmrghr. Bu zemin tam manasr ile aydrnlatrlmadao miisliiman Tiitk'in insanh$rn haynna olan ve asrrlarca devam yiice misyonunun anlagrlmast, onun islAmi gahsiyetinin yiiceli$i, bu manada yeni yeni gtirtiglerin tegekktil ehnesi, Tiirk tarihi ile ilgili bir gok meselelerin halledilmesi mtimktin de$ildir. Bize gcire, bugrin bile mtisltiman toplumumuz islAmiyeti bir "din" olmarun otesinde millet varh$rmrzrn "ttotoru" ve onu siyAsi mdnada olmasa bile, toplumun ekonomik refah ve mutlulu$a giden yolda bir "devlet" olarak gcirmektedir. Evet bu zemin; bir kere daha ifAde edelimki; Tiirklerin milsliiman olmalan, Allahm hiililyetine kaaugmalan oe oflun islilmt gahsiyetinin olugmast zemini oe keyfiyetidir, ***
9 Millet varh$rmrzrn bdylesine dnemli d6niim noktasr ve km. taglanndan biri olan bu "biiyilk olay" ve buna ba$h biiytik geligmelere ne yazrk |i ne Tiirk tarihgileri ve ne de Batrlt tarihgiler'in hiq biri her nedense f.azla bir ilgi gostermedikleri gibi, bundan daha da ilginci onlar; bu "biiyilk olugumu" hig bir zaman Ttirk tarihinin dnemli bir meselesi hdline de getirmemiglerdir. Ttirk tarihinin bir gok konularrnda bir gok ciddi aragtrmalarda bulunan Batrh tirihgilerin "Tiirklerin miisliiman olmalan" ve bundan sonra ortaya grkan bag ddndtirticii geligmeler, sosyal ve siydsi neticeleri hakkrnda susmalarr ve satrr arasr birkag ctimlenin drgrnda hig bir ciddi tahli ve yorumda bulunmamalarrmn sebebi bizce mechul de$ildir. Gel gdrki bizim; Ttirk tarihinin bir gok meselesine Batrlr tarihgilerin "giizlii{ii" ile bakan bir "Malazgirt Zaferini" ve "istanbul'un Fethini" "Tiirk Emperyalizmi" olarak gciren ve bizim yeni tabirimizle "$aplonlu Tarihgilerimiz" igin burada sdyliyecek fazla bir s<jziimtiz yoktur. Ne varki; bu konularda muhazakAr olarak bilinen "Cumhuriyet deori" Tiirk tarihgileri f.azla bir varhk gdsterememiglerdir. Hatta onlar daha da ileri gitmigler, bu onemli konuya yeterince ilgi gdstermek bir yan4 bu konuda bir safsatadan ibAret olan "Talas Nazariyesini" ortaya atmrglar, bu parlak g<irtigleri brittin gtigleri ile desteklemigler ve meseleyi daha karma kangrk ve iginden grkrlmaz bir hAle getirmiglerdir. Bu sagma sapan gortiglerin okul kitaplarrna gegmesi ve bir "resmi tafih giiriigii" olarak senelerdir okutulmasr ve ilkokul ga$rndaki minik yavrulanmrzrn kafalarrmn bu safsatalarla doldurulmasr, bize gdre izalt zot bir tarih sefAletinden bagka bir gey degildir.
t0 Zira bagta merhum Z.Y. Togan olmak tizere, F. Kiiprtilii, A.N. Kurat, A. inan, i. Kafeso$lu, O. Turan, F. Siimer ve dahf H.D. Yrldrz gibi daha bir gok ilim adamr ve deSerli btytik tarihgilerimiz tarafindan konu hig bir zaman ciddi bir gekilde ele ahnmadr$r gibi, eskilerin tabiri ile sadra gifa verecek hig bir qahgmada yaprlmamrghr. Belki de onlar buna kendilerini ehil olarak gdrmemiglerdir. Zfta bu konuda yazilanlar son derece sathi, tabnin edici olmak bir yana, bir ihtiyaca cevaP vermekten uzak ve fakat hamAsi bir edA ile, milli gururumuzu okgamak iEin kaleme almmrg bir kag makdle ve kitap arasrna serpigtirilmig bir kag ctimle ve paragraftan ibarettir. Ustelik bu kabil makAle ve kitap arasr yazr ve Paragraflarda "Tiirklerin miisliimanh$t" ile ilgili ortaya atrlan fikir ve gortiglerin realitelerle uzaktan ve yakrndan hig bir ilgisi yoktur. Bu fikir ve ilim adamlartmrz, yazmt1 olduklarr krymetli eserlerinde isl6m Dininin; "zAmtn", mektn" zJe "co{raf faktorleri" g<iz oniine alarak ilmi mAnada ve sistemli bir gekilde Tiirkler arasrnda yayrhgr tizerinde hig bir zaman durmamrglardrr. Onlar olaylart, sebeb ve sonuglarr itibarr ile ele alacaklart ve buna eme$i gegenlerin hizmetlerini de$erlendirecekleri ve ciddi sonuglara gidecekleri yerde, bunlarrn hig birini yapmamrglar ve go$u halde "96venist" bir yaklagrmla konuyu izah etmeye gahgmrglardr. Onlarrn bu sr$ izahlarrna gdte; Tiirkler VIIL astrda istdm dini ile temasa geEmigler lX. Astrda mi.islilman olmaya baglamrylar, X ae Xl. Astrlarda kdmilen milsliiman olmu1lardr' H.D. Yrldrz'rn durumu da bundan farkh cledildir. Nitekim onun daha once "Atap Dealetinde Tiirklef' adtyla aebir "tez" olarak hazrrladr$r ve daha sonra "islilmiyet ae Tiitkler" olarak
l1 yayrnladr$r "gaibeli' kitabrndao) islhmiyetin Tiitkler arasrnda yayrhgr ile ilgili en ufak bir btiltim olmadrsr halde uzun, uzun Talas konusu iizerinde durulmug ve konu daha biiytik bir grkmaza siiriiklemigtir. cumhuriyet arort rar) )rrn r"rrry, bu konularda qok gtilting durumlara diigtiren bir di$er mesele daha vardrr' O da onlarrn; "Tiirklerin miisliiman olm*s{'gibi gok onemli bir konuya bizim daha ziyAde "Talas Nazariyesi" dedi$imiz ve resmi okul kitaplanna kadar gegen dipsiz, temelsiz bir gortigle izah etmeye kalkrgmalarr ve bdylece kendilerinin bile farkrna varmadan gok gtiliing bir duruma diigmeleridir. Onlann bu gayr-i ciddi izahlarrna gdre; "Talas Saaagtnda (75L) Ziyid b. Salik komutasmda ae tahminen 25.000 kigilik Arap ordusunun yan$ffa Qinlilere kary harbeden Tiirkler, isl6m Dini ile Gtik Tann aeya $amanizm dini arasmda; inanE, ahldk, ibadet gibi daha bir gok konularda, gok biiyilk benzerlikler oldu{unu gdrmiigler ue kendi baglarma miislilman olmaya karar aermigler ae neticede Ti.irklet toptan milslilman olmuglardt" MAmAfih, Cumhuriyet devri Ttirk tarihgilerinin son yanm asrr iqinde ilim dlemi ve Ttirk tarihgili$i adrna ortaya attrklarr tek "hipotez" de igte budur. Bunun drgrnda ilim dleminin dikkatini geken hig bir meselede hiqbir "tez" veya ciddi gdrtig ortaya atamamrglardrr. Oysa bu; gok tehlikeli ve zararhbir davramgh. Yi,ice istdm Dinini, etnik bir govenizme gottirmekten bagka bir gey de$ildi. Bu mageri vicdam ' Bu konuda geni4 bilgi igin kitabtn arkasndaki "Ek-l" ve balantzZK'
t2 kanatan bir durum idi. Bunu yapmaya kimsenin hakkr olmamah idi. Oyle ya onlara gore; "Giik TAnr{' ile "islhm Dini" arasrnda bir "Yiice aarhsa" inanma, luza, knder, ahiret inanct, cennet, cehennetn, melekler hatta namAz, kurban vs. gibi ibAdetlere varmcaya kadar daha bir gok imani ve ahlAki konularda benzerlkler vardr. Bu benerlikler o kadar fazla idiki esela; isWm Dini,bir erke$in dort kadrnla evlenmesine cevaz verdi$i gibi, eski Tiirkler ise, bir erke$in iig kadrna kadar evlenmesine mtisade etmiglerdir. Diger taraftan istdm Dinine giire Altah bir idi. Eski Ttirklerde "Tek Tanrt"ya inanmrglardr. istdm Dinine g6re; yaratrlrg ve <iliim "Allahm iradesiyle" idi. Eski Ttirklere g<ire de insan "iilmek igin" yarattlmrgtr, yalntz "Tnnrt oar" olandt ve ebedi idi. isldmiyette oldu$u gibi, eski Ttirk dininde de Tanrr, "Kadir-i Mutlak" idi. Eski Ttirklerin "tek tAnttst", isldmiyettelct "Allah c,c." gibi mricerred ve pekilsiz bir giig idi. Eski Ttirkler'in kafasrnda da, mekAm goklerde olan ve asla cisim haline sokulamayan bir "Tanrt inanct" mevcud idi. Cumhuriyet devri Ttirk tarihgileri bu genel beyanlardan sonra, nerede ise ittifaka varan bir gdrtigle; Ttirklerin isl6m Dini ile $amanizm veya Giik Tann dini arasmdaki bu benzerliklerden dolayr, islfrm Dini'ni kabul ettiklerini ve btiytik kitleler halinde, toptan mtisltiman olduklanm iddia etmiglerdir. Ne varki onlarrry O, n"^t*da farkrnda olmadrklan bir gerqek daha vardrr. O da de$il "$amanizm" ilk Peygamer Hz. Adem'den beri insanlan do$ru yola gafrrrmak iqin ortaya grkmrg olan'il6ht" ve "Begeri" dinler arasrnda;
l3 "Yiice bir aarlt!4"innama, bir "Peygaffiber" veya bir "Mukaddes Kitab"a sahip olma vs. gibi konularda hepsi arasrnda mutlaka "benzefiklcr" oldu$udur. Ne varki biihin bu benzerliklere ra$men hig bir iman veya insan toplumu, kendi dinlerini terkederek yeni bir dine girmemiglerdir. Bilakis bu toplumlar; yeni grkan bu dinlere kargr hrrgrnltklara varan tepkiler g<istermigler, gok biiyiik bir taasupla kendi dinlerine sdhip grkmrylar ve onu biittin giigleri ile, korumaya qahgmrglardrr. Nitekim IslAmiyetin ilk yayrhg yrllarrnda Hz. Peygambele en briytik tepki Kuran-r Kerim'in "Ey Ehl-i Hithp!" diyerek ve qok medeni bir tislupla hitab ettigi "Hristiyan" ve "Yahfidiler"den gelmigtir. Ehl-i Kitap, KurAni beyAna gdre; "medeni", "kiiltiirlii" ve 'bilgili" insanlardr. Yine dtinyad,a isl6m Dini, Hrristiyanlrkve Mfrseuilik kadar imani esaslar, din ktilttirii ve ahlakl bakrmdan birbirine bu kadar gok benzeyen "dinler manzumesi" yoktu. Bu tig dinin de tek kayna$r vardr, o da "Vahiy Kiiltiirii" idi. Gerek 'ilAht' ve gerekse "Begert"' dinlerin, yeni dinlere kargr gdsterdikleri a$rr tepkileri bizim gayet normal kargdamamz gerekmektedir. Zftaher dinin kendine gdre bir "cazibe snh*s{' ve bir gekim gticti ve dinami$i vardr. Zira de$il "Semeot dinlef' srradan di$er "Begeri" dinler bile inang ve prensipler bakrmmdan, bir dereceye kadar gtilting olsalar bile (meselA ine$e tapma v.s. gibi) kendi cAzibe sahasma bir bagka dinin girmesine asla mtisdde etmemig ve btittin gticti ile onun kargrsrna dikilmigtir. Nitekim, Miiseatli{in kendi cdzibe sahasrna Hristiyanlrfr sokmamak igin Yahfiililer en giddetli bir
t4 gekilde Hz. isa'nrn kargrsrna grkmrglar ve daha otuz yaglarrna yeni ayak basmrg ve kendine inananlann sayrsr bir elin parmaklanm bile gegmedi$i en erken devirde onu "gAmthA" germiglerdir. Hristiyanl* iginde aym geyler sciz konusudur. Zira Htristiyanhkta kendi "cdzibe sahasl"na islhm Dinini sokmamak igin her tilrlti mticAdeleye bag vurmug ve neticede asrrlarca devam eden ve milyonlarca insarun kam pahasrna bir "Hagh Seferleri"rin baglamasrna sebeb olmuglardrr. Hagh Seferleri sebebiyle akrtrlan kanlar Orta-Do{u ve Balkanlan bir eamur deryasr haline getirmigtir. Ne varki Mtisltiman Tiirk milleti asrrlarca stiren bu mticadelede istdm Dinine, parlak krlmcr ile "kefil" olmug ve asrrlarca stiren dinler arasr bu mticadelede kam, nehirler gibi akmrg ve kemikleri da$lar gibi yr$rhp kalmrghr. Aynr akli ve manhki;;-"" "gamanizm" ve "Giik- Taw{' dini iginde gegerli olmasr, yari "$amanizm"in kendi cdzibe sahasrna isthm Dinini sokmamasr ve btitrin gtictiyle onun kargrsrna dikilmesi ve hiq bir zaman "teslim-i sil6h" etmemesi gerekirdi. Durum sAdece bundan ibarette de$ildir. E{er istdm Dini ile temdsa gegen ilk Tiirkler; dinl konularda eski Tilrk inanu ve Giik Tann dini ile isl6m Dini arasrnda boyle derin mtinakaga ve mukayeseler yapacak kadar dini ehliyet ve bilgileri olsaydr, onlann mtisltiman olmalarr bilakis, daha da zor olacaktr. Bu Tiirk bflytikleri ve din adamlarmrn, kendi dinlerine olan ba$hhk ve taassublan nedeniyle Yeni Dinin temsilcilerine "-Mhdem iiyle, sizin dininiz size, bizim ilinimizde bize yeter!" demeleri ve bu igi kesip atmalarr gerekirdi.
l5 Ttirkler'in Talas Savagr sonucu miisliiman olduklanm iddia edenler, bir btiyi.ik grkmaz iginde eirPmP kalmrglardr. Onlar bu gekilde miisltiman olan Tiirklefin kimlikleri, yati kavim ve kabileleri hakkrnda susmayr tercih etmiglerdir. Bu ise sagmahktan bagka bir gey de$ildir. Bu gortigleri ortaya atan yazarlanmzrrL iddia ettikleri boylesine gtizel ve iyimser gortigler hakkenda ne yazrk ki, bir tek misal dahi verememiglerdir. Qiinkti temel Tarih kitaplarrnda geleneks el Giik Tann dint ile islfrm Dini arasmdaki benzerlikler dolaytstyla mtisliiman olmug adr, ganr, gcihreti belli bir tek Ttirk btiyti$ii bulmamz mtimkrin degildir. $imdi, tarihte bir tek misAli dahi olmryan bir konuyu; yani eski Tiirk inanglan ile isl6m Dini arasrndaki inang benzefliklerini genellegtirmek ve Tiirkler'in mi.isliimanhsrn, boylesine sathi sebeblere ba$lamamn hig bir ilmi izah ve dayana$r yoktur. Biittin bunlar son derece gtiltinq iddialardr. Difrer taraftan "$amanizm"in Ttirkler arasrnda Mo{ollar harig, hig bir zaman etkin, saygrn ve yaygm bir din olmamrghr. Tur daima gtkan Hz. Musa gibi Mo$olistan'rn en yi.ice da$rna qrkan ve dtinyayr "$amanizm" adll:ra fethetmeye kalkrgan zorlu $amanisf Cengiz Han ve onun soyundan gelen Modol Hanlan, $amanizm'le, islAmiyeti barrgtrrmak bir yana, bilakis $amanizmi, islilmiyetin kargrsrna dikmigler ve Orta-Asya medeni mtisltimanh$rru gok briytik bir srkrntrya sokmuglar bir biiytik ktilttir ve medeniyeti perigan etmiglerdir. Ustelik yukarda da ifAde edildi$i gibi, islAmiyetten once genig Asya bozkrrlannda ve Tiirkler arasrnda boyle adr, ganr belli meselA "Giik Tanrt" veya "$amanizm" gibi yaygm
t6 bir halk ve devlet dininden bahsetmem iz de mtimktin de$ildir. Zira islAm hidAyet gtineginin bu topraklar dzerine hentiz do$madr$r karanhk asrlarda, miskin Buda, afizr so$an kokan yorgun Mani, azgtn Zerdiigt, aktif Nasturi Htristiyan rAhip ve din adamlarr, Ttirk yurtlarrna gelmigler ve buralarda yagayan Ttirkler arasrnda kendi dinleri adma gok genig taraftarlar kazanmrglar ve daha sonra, istdm Dinine ayak ba$r olmuglardn. Bu dinlerden meselA Manihaizm esla Uygurlaru tehdit etti$i gibi, Budizm de Giik-Tiirk Hakanlt{mr, onlarm gahsrnda btittin Orta-Asya Tiirklii$iinri tehdit etmig yarrnlara, islAmrn parlak istikbdline giden yolda, yine isl6m Dini igin en btiytik tehlike olmugtur. ZirA Budizm bir arahk o hdle gelmigtiki Giik Tiirk Hakanh{t "Budizrni" btihin Ttirklerin bir manada "resftti dini" olmasmr istiyecek kadar ileri gitmigtir. ESer Tonyukuk Han iig Gcjk-Tiirk Hakamn vezirlik etmig yetmiglik bilge devlet adamr "Budizm Tihiin askerlik ruhunu mahaeder" diyerek Bilge Kaianrn kargrsrna dikilmemig olsaydr, "Budizm" Orta Asya Ttirklti$i.intin goktan "resmi dini" olacakl;.. Peki bu Budist ve Zerililgt Ttirklerin m{isltiman olmalarr ve ya eski Tiirklerin siSz konusu dinleri kabul etmeleri nasrl izah edilecektir? Oyle ya bu mantr$a gore; onlarda Giik Tanrt ile bu dinler arasmdaki benzerlikleri gorerek kimi Builisf, kimi ZediiEt ve kimi de Hfistiyan olmuglardrr(!) Btittin bunlar ilim namlna uydurulmug zrrvalardrr: Evet Cumhuriyet deari Tiirk tarihgileri, dtigtinmtig tagmmrg, Ttirk milleti ve onun isl6m Dinini kabul ehnesi hakkrnda,-kendi kafalarrndan hem de ilim adrna ve ilim
t7 Alemine uydurma bir "Senaryo" yazmtglar ve bunu gdvenizme varan bir edA ile izah etmeye, savurunaya kalkrqmrglardrr. Ne varki Ttirklerin mtisltimanh$r bit 'itilht destan" idi. Onun "Seflaryosu"; illhi kader kalemleri tarafindan yazrlmqtr. Igte onlar, bu "uydurma senaryolart" ile Ti.irklerin miisli.imanhsr gibi, IslAm ve insanhk tarihinin en btiytik olaymt, daha agrk bir ifAde ile "Senaryosu" Yiice Meal6 tarafindan yazdrrlan bir btiytik ve 'ilAhl destan{' kelimenin tam anlam ile "deienere etmek" istemigler ve bunda f.azlasryla muvaffakta olmuglardrr' Onlann bu safsatalarr son yarrm asrrdrr tarih kitaplannda okutulmug ve yarrnki nesiller kuru bir safsata ile yetigtirilmigler ve isl6m Dinine "$iiaenist" bir gdzle bakmrglardrr. $u grilting duruma bakrmzki; "Talas Saaag{'srrasmda sozde mtisliiman Araplarla kargr kargrya gelen ve sonra da hepsi mtisltiman olan bu Ttirklerin "Giik Tantt Dini" veya "$amanizm"e ba$h olduklarr haklanda temel kaynaklarda hiq bir bilgi yoktur. Yine Ttirk tarihgilerinin bu konuda dtigttikleri gtilting duruma bakrnrzki, bu benzerlikler dolaysryla de$il btittin Ttirkler, tarihte tek bir Tiirk bile mtisltiman olmamrgtrr. Bu ise dtipe driz tarihi bir yalanct gAhid yerine koymaktan bagka bir gey de$ildir. Di$er taraftan ak saqh, ak sakalh Tarih Dedenin; bir krstm gizli ghye ae sinsi emeller maksadryIa bir yalanu gdhid yerine konulmast ne thrih ve ne de insanh$m yiice gdyelefi ile ba{dagmast miimkiin de{ililir. Bu ilim ahlfrkt ae manh$ma adeta meydan okuyan hoyrat bir daoranngtt. Ne varki Ttirk tarihgileri bu kokugmug fikir bataklt$mrn igine bir kere dtigmtig ve ondan sonra qrkmak igin hig bir gayret gdstermemiglerdir.
l8 *** MAmdfih buraya kadar yaptr$rmrz britrin bu agrklamalardan sonra kargrmrza kocaman bir soru grkmaktadrr. O da; Cumhuriyet deari Tii* tarihgilerini bu konularda gcivenizme kadar varan bir agrnh$a iten bu gortigler ve onlann altrndaki asrl maksat nedir? Bunun bize g6re bir de$il, bin bir derin ve k<iklti sebebleri vardrr. Onlarr burada uzun, uzun izah etmek bu kitabrn konusunu da$rmak olur. Ancak hemen gunu sdyliyebilirizki; Talas nazariyesi oe benzer gdriigler, itmi bir gerge{in ifddesi olmaktan uzak, daha ziydde milli gururumuzu okEamak ae bir deafin moda hhtine getiritifii agn Tiirkgiililk, aErt Arap diigmanhfr ae bir dercceye kadar islLmiyeti hor gi)rme oe biltiin bunlardan sonra Tiirklefin miisliimanl$t ile ilgili resmi tarih giiriigiine bir zemin hazrlamak maksadt ile ortaya ahlmrE ae fakat hig bir itmi esasa day anmay an kokugmuE fikirlerdir, Eski Ttirk dini $amanizm'in nerede ise inang ve dini muhteva bakrmrndan isl6m Dininden ,,Hapar; hiqte geri olmadr$r ve ona alternatif gcisterme gabalandrr. Zfta $amanizm de her gey Tiirkge oldu$una gore; boylece Tiirkge ezan, Tiirkge Kuran Tiirkge nqmaz, ae Tiirkge ibddete giden yolda kendili$inden agrlacak ve en az bunun mtinewer ortamlarda zemini hazrlanmrg olacakh. Oysa bu; mtisltiman Ttirk milletine o gtinlerde yaprlmrg aydrn ihAnetinden bagka bir gey de$ildi. Bugtin bile zaman zaman hortlayan Tibkge nama4 Tiirkge ezan yaygarastnl koparan ve miisltiman Anadolu insanrm ktirek gibi dilleri ile gileden grkaran bu nasipsiz kalem ve netAmeli kimselerin dtigtincelerinin altrnda hep bu dipsiz koksiiz fikir ve g<irtigler yatmaktadrr.
t9 MdmAfih o devirlerin yaztya gegmig kitap, yaym ve makaleleri incelendiSinde bu "isl6rn", "AtAp" hatta, "Peygamber" dtigmanh$rnrn hangi boyutlara ulagtrsr btitiin hayret ve dehgetiyle ortaya grkmaktadrr. O devirlerin aydrnlarr, yazar gizer takrmr, hatta biiyiik tarihgilerimiz, frl<tr ve edebiyat adamlarr, btiytik Atatiirk'tin kurdu$u ve daha ziy dde milli bir zemine oturtulmug olan " Cumhuriy etimiz" in dini yiiniini.i, islAmi muhtevadan uzak, g<ivenist bir rrkgrlt$a d<intighirmek istemiglerdir. Onlar bu manaslz kulvarda senelerce yangmrglar ve ne yazrkki millet varlr$rmrzrn oturdu$u "isl6mi zemini" oymaya gahgtrklarr gibi "kuaay-r milliye ruhunu"da pasifize etmiglerdir. Bu bizler iqin hAlA bir rzdrrap kayna$rdr. Bu saplantrlardan oyleki btiytik Ttirk tarihgisi merhum Z.V. Togan bile, kendini kurtaramamrg ve Ttirklerin mtisliiman olmalarmdan biiyiik pigmanhk ve iiztintiiler duymug ve isldm enternasyonelinin Trtrkleri milli ruhtan (Haga!) soydu$unu belirtmigtir. Nitekim o, bu konularda yaptr$r bir deSerlendirmede Tiirklerin miisltimanh$r ve bu bag dcindi.irticti hayrrh islAmi geligmeler kargrsmda duydu$u tizi.intrilerini gu gekilde dile getirmig ve aynen 96yle demigtir: isl6m internasyonalizmi ise Tiirkleri, milli ruhtan tecrtd ederek kendisinin aatan hissinden mahrum, dint askeri geklini sokmak istidAdr giistermiptir" (Umumi Tiirk Tarihine Girig, s. 132). Oysa isthm Dini "oatan seagisi imandandrl" dedif,i gibi, Ttirkleri milli ruhtan tecrid etmek bir yana bilakis onun; etnik kimligi yani ftinff tidliruti koruyan bir "znY' olmug ve Ttirk milletini bir "Ktztl elma iilkiisil" ve bir cihan
20 hakimiyetine giden yolda, islAmrn "ildy-t kelimetullah" ve insanlr$rn hayrrna yaptr$r "Nizdm-i dlem" micadelesinde on4 yeni bir ruh ve dinamizm vermig ve Ttirk milletini tig krtada, hrristiyan topraklarda yetmig iki milletin hemde asrlarca efendisi kllmrghr. Neylersinizki aynr bedbaht durum M.F. Kiipriilii iqinde gegerlidir. Ttirk tarihi ve IslAmi Ttirk edebiyatrmn bu biiyi.ik otoritesine gdte; camilere ayakkah ile girilmeli, ork galmmah ae Kuran bir musiki edast iginile camilerde Tiirkge okunmah idi. Bu zihniyetin son eli bayrakh en hrgrn temsilcisi ise Prof. Dr. i. Arseldir. Onun "Arap Milliyetgili$i ae Tiirkler" adrndaki, iistelik "Hz. Peygamber" ve "isl6m Dini" hakkrndaki, kiry nefret ve hezeyanlarla dolu kitabrru, de$il dini btitiin bir miisltiman, normal bir insamn bile sabrla okumasr ve gileden Ekmamast mtimktin de$ildir. Buraya kaclar ,"o,rg;; bu agrklamalardan sonra kargrmrza gok ciddi bir soru grkmaktadrr. O da hakfkat-r hAlde; "Tilrklefin nastl miisliiman oldufu ae Allah'm hidayetine giden yolun onlara naxl aEldt{tdtr?" Evet Tiirkler diinyada hig bir millete nasip olmryan bir gekilde ve yilzde yrizlere varan bir Eo$unlukla mrisltiman olmuglardr. Bunun bize gore bir de$if bir gok dnemli ve ciddi bir kitaba konu olacak kadar sebebleri vardrr. Bunlardan: 1,. Her geyden i;nce ililht irdde yani O yiice oarh{m; Tiirklerin miisliiman olmalartnr ililemig olmast, Tilrk Milletin ahnyazrxnr Cenabt Hakhn biiyle yazman, Tiitk miltetini miisliiman Araplara eg de[er bh kaoim olarak gi)rmesi oe bu yiice hizmete onlann BUyUR/ edilmesi. Qiinkii bunun biiyle oliluiu Kuran-r Kerim'in bir qok
.2t ayetlerinde agrklandr$r gibi, Hz. Peygamber'in bir gok hadisleri ile de dile getirilmig ve Tiirkter'7')-!rilrl" " islhmrn yiizak{' bir kavim olarak bildirilmigtir. 2. Tilrklerin mutlaka miisliiman olmalanntn zaruretine inanan miisliiman Fhtihler ae bilyiik ilealet adamlarmtn bu yolilaki kesin irhdeleri onlartn bu udurila bitmez tilkenmez miicadeleleri, sonsuz sabt ve gayretleri: Qiinkti Kuteybe b. Mtislim ve Omer b. Abdiilaziz'in; Aga$r Tilrkistanda, Tilrkler arastnda, Samani Emirlerinin; Kara H anhlar y ur dunda, miisltiman Trirk'tiry Allahrn hidAyetine giden yolda ulu atasr olan Abdiilkerim Satuk Bu$ra Han ve Kara Hanlr Hanlan'nn lJygur yurtlarmda isl6m Dinini yaymaya Ealrymalart ancak bu devlet irAdesiyle mtimkiin olmugtur. 3.Tiiccar miisliimanlarn daha ilk deairlerden itibilren Tilrklerle yaktn temas iginile olmalarq onlarla sa{Iam, diiriist ticdrt iligkilerde bulunmalan, onlartn miisliiman olmalarr igin galrymalan, Yeni Dini onlara samimi bir gekilde telkin etmeleri, isthm kadegti{ini onlar arastnda yaymaya gahgmalan: Zira isl6m Dini; Ceyhun havzasrndao Qin'e kadar yayrlan genig bolgelerde, ',ipek Yolu"nun devamh yolcularr olan "miisliiman thcirler', vasrtasr ile yayrldrf,r gibi, Seyhun yataklarr, Harzem, Don- Volga boylarr, Karadenizin Kuzey bolgeleri ve Tunaya kadar uzanan bu genig ovalarda bu defa ipek Yolunun bir bagka uzantrsr olan "Kuzey TicLret Yolu"nun yolcularr olan "miisliiman thcirler" vasrtasryla yayrlmrgtrr. Onlar bu tebli$ ve irgad faaliyetlerinde klasik din adamlarrndan daha bagarrh olmuglardr.
22 4. Buna giiniil oermig, kendini Tiirklet atastnda isl6m Dininin yayilmauna adamq din ululan, de[etli isl6m illimleri, bir gok $eyhler, tasaaauf ehli, ercnlet oe islfrm ealiyalannm stepletde ya1ayan Tilrklete kogmasq onlar arastnda tebti! ae irgad giireoinde bulunmalatq bir di{er if6de ile onlartn duast himmet ae bereketi onlann gtiz yaglan: Zira bu giintil erleri; sonsuz bir agk ve bir gontil cogkusu iginde bu hidayet megalesini bozkrr Ttirklerinin gonltinde yakrp tutugturmaya gahgmrglar, bir gontil eri olarat oba-oba, boy-boy, kabile-kabile onlar arasrnda dolagmrglar, brkmadan, usanmadan ve yorulmadan Ttirkler arasrnda isl6m Dinini yaymaya gahgmrglardrr' 5. Tiirk Beyleti oe Tiirk Sultanlarmtn denge arayqlatr ae bunun igin de islilmiyeti tercih etmeleti, onu gergek bit din olarak giirmelefi ae ona kendilefi ae baylarmm dini olmast igin biitiin aarhklan ile sahip grkmalan: Ciircan Ttirk beyi, Sul Tekin'in mtisliiman olmast, Hazar Tiirk Hakanrnrn yeni dini kabul etmesi ve Selguklu Sultanlarrnrn; once kendilerinin isthm Dinini kabul etmeleri ve sonra bayraklarr altrnda yagamak istiyen biitrd;n O[uz boylan ue Tihkmenleri btitiiniiyle miisluman olmaya ga$rrmalan igte hep bu gaye igindir' 6. Deroig gazi oe hafif ath Tiirk siiaarilerin, yeni dinin aerdi{i iman pe hidayet cogkusu, isthmt AaVma ae cihad agkt ile ig'Asya ae sttt boylarmda yagayan "Kifit Tilrklere" karyt senelerce siiren biiyiik cihail ue miic^dele etmelefi, onlan isl6m Dinini kabule zorlamala, ae bunda biiyiik iitgiide bagarilt olmalan: onlarrn bu cihadlarr sebebiyle Ttirktin tarihi akrncrhk ruhu yeni, kudsi bir muhteva kazandr$r gibi, ayrrca yeni bir akrncr gdziler neslinin ortaya
23 qrkmasrna sebeb olmugtur. Setgukllu ve hele hele Osmanlilarda gorilen dini heyecan ve cogkunun altmda bu akmcr gaziler ve onlarr hizmet misyonu bulunmaktadrr. 7. Tiirk yurtlannda isl6m Dininin yayimasmtn en biiyiik sebeblerinden biriside "Ribatlar" yani "Kutsat istdm Ocaklar{'bu biiyiik hayr miiesseselerinin ilk ilefa Tbk yurtlannda yapimasr ae Tiirkistanda yaygm bir hale gelmesi: Mtisltiman g6,ziler ve kendilerini Hak Dinin yayrlmasrna adayan bu ytice ruhlu kimselerin bir nevi bannak ve konaklama yerleri, ilk defa buralarda ortaya grkmrgtrr. Bu ribatlardrrki daha sonralan isl6m Dininin kollektif bir heyecan ve taze bir ruh ile lg-Asya bozktlannda ya$ayan gogebe Ttirk boylarrna ulagmasr, onlar arasrnda hrisn-ti kabule mazhar olmasrnda gok mtiessir bir rol oynamry ve koklti bir medeniyet mtiessesi hAline gelmigtir. Bunlar bizim Tiirklerin nasrl miisliiman oldu{u ve Allahrn hidayetine giden yolun onlara nasrl agrldrSrm izah etmek iqin ortaya koydu$umuz onemli sebeblerdir ve her biri hakkrnda Adeta bir kitap yazacak kadar genig bir kapsamr bulunmaktadrr. Bunlar gibi daha birgok tali sebebler daha vardrrki kitabrn konusunu da$rmamak igin onlarrn rizerinde durulmamrgtrr. Btittin bunlardan da anlagrlaca$r gibi; Ti.irklerin miisltiman olmalarr, ciyle bir krsrm tarihqilerimizin iddia ettikleri gibi gala kalem, kolay- kolay bir kag ctimle ile ve koksiiz nazariye ve gortiglerle "Talas Nazariyesi" gibi izAh edilecek bir keyfiyet de$ildir. Bu insanlrk tarihinin en biiyilk olayq aynr zamanda gok briytik bt "olugumdur" ve bu olugum tam tiq asrr devam etmigtir.
24 Neylersinizki insanhk tarihi, ilk insan ve ilk peygamber Hz. Aitemden beri bir gok btiyiik, kiilli, ciham sarsan olaylara gahid olmugtur. Bazan bu olaylar zahir de gok basit olaylar gibi gtirtilmtig isede, sonralarr ve netice itibarr ile tarihin alagrm tamamen de$igtirmig, insanh$rn varhk ve mukadderatr tizerinde qok derin tesirler brrakmrg boylece g.ok ktilh, cihan giimtl bir olay olmug ve neticeleri itibarr ile bu giinlere kadar gelmigtir. igte bu kiilli ve ciharu sarsan olaylardan bize gdre "en birtnci" ve "en biiyiiiii"; "Diinyanrn en h6li, en tenha bit btilgesinde, en tistz giillerle kapah Arabistan gibi bit iilkede ae Mekke gibi milteaazi bir gehir de diinyaya gelmig iimmt bir yetimin, yani HZ. MUHAMMED'|n (s.a.s.) biltiin insanh{a, biitiin zaman ae mekanlm igin "Hak Peygamber" olarak giinilerilmesi ae insanlr{m hayrma bir ildht inkilafu ilk ilefa bagatmasr, Dininin "Deolet" oe "$ariati"nin bu deoletin "anayasast" olmAst ae Onun bu biiyiik inkdabmm biitiin canlit{r ae tazeli{i ile deaam etmesidir. Bize gdre bundan daha btiyiik ve daha gcirkemli bir olay yoktur. ikinci biiyiik ve insanh$l sarsan olay ise; giiphesiz ve hem de tereddi.it etmeden diyebilirizki; Tiitkletin milsliiman olmalartdr. Hhdisat+ 6lem iginde bundan ilaha biiyiik bir olay yoktur. Zira; Allah (c.c.) kendi itdilesini tebli! igin insanlar arastnda Hz. Muhammed (s,a.s.) segti$i gibi onun risaletine o6fis oe ayakta tutmak igin millettet arastndan da TIIKK mittetini segmiE, kendi dininin aziz olmast igin olart giirealendirmig ae "emrneti" onlarm eline aermigtir. Bu gilphesiz miisliiman Tiitk milleti igin gok bilyiik ildhi bir mazhariyetfir. Onlann bu ytice ilAhi mazhariyetleri Kuran't
25 Kerim'in bir qok ayetleri ve Hz. Peygambet'in bir gok hadislerinde de dile getirilmigtir. igte asrl bundan sonradrrki Tiirkler, istfrm Dinine bilttin varhklarr ile sahip grkmqlar, kendilerini bu ytice dine vakfetmigler, hatta "emtneti" Araplardan teslim alarak 'ithy-t Kelimetullah" bayra$rnr yeni yeni iklimlerde asrrlarca dalgalandrrmrglardrr. Dtinya isldm hAkimiyetine giden yol, Tiirkler sAyesinde agrlmrg ve bu onemli olay boylece gerqeklegme imkAm bulmugtur. Zira, isl6m Dini'tin; Tilrkistan'rn genig bozllrlannda, Orta Asya'da yayrlmast, asrrlardrr cihangir Asya ordularrnr kuran ve onlarr dtinyanrn dort buca$rna sevk eden, tistelik hemen her devirde Asya Krf'astntn en kahredici gtictinti temsil eden, gergekten de kahraman ve faziletli Tiirk milleti tarafindan kabul edilmesi, dtinya siyAst konjektcirtinn isthm Dininin lehine de$igtirmig ve tarihte bir defaya mahsus olmak tizere b<iylesine biiyiik "duy" bit "olugum" ve bir "geligime" meydana gelmigtir. Bu griphesiz diyada gelmig gegmig btittin dinler arasrnda sadece isl6m Dinine nasib olmug ilAhi bir mazhariyettir. Bu yeni ve zinde unsur, de$il Abbastlet, belki de Emeailelin ilk devirlerinden baglayarak ta4 yirminci asrrn baglarrna kadar, yaklagrk on aslr btittin bir ciharun barbarh$rna kargr, isldmiyeti kanr, cant ve krhncr ile muhafaza, mtidafa eden, hatta onu bi.itiin varh$r ile koruyan tek millet olmugtur. Tiirk milletinin; bu u$urda dtinyamn ddrt buca$rnda akrtr$r kanlar, ummanlart dolduracak kadar qok oldu$u gibi, bu yolda verdi$i gehitlerin kemikleri ise Peygamber DaPt "Hra" kadar btiytikttir. Eski dtinya
26 krtalan, isldmiyet u$runa gehid olan bu Ttirklerin sanki genig manada bir gehidlik mezarl hAline gelmigtir. Bu gtin, diinyamn en ticra kogelerinde artrk goktandrr Mevldlarrna kavugmug ve kefensiz yatan ytizbinlerce "Tiirk $ehitleri" ve onlarrry sAde bir tag ile temsil eden "Tiirk $ehitlik"leri vardrr. ilahi gufrana biirtinmtig bu Ttirk $ehitlerinin qo$u toprak olmug ve bir qo$unun kabri bagrnda belki bir tag bile kalmamrgtrr. Onlarrn yrkrk hirbelerinin bagmda "nur yilzlil ilhhi aail*laf' niibet tutmaktadrr. Ne yazrk ki; isthmiyetin iig krtada astlarca bayra$mt tagrmq, miisliiman milletlere iinderlik etmig, Onun ktt'alar arast bir din ue gok biiyiik bir medeniyet ae kiiltiir haline gelmesini sa{lamrE, biiylesine kiiklii ae yilce bir milletin nastl miisliiman oldu{u ae insanh$m bu en miikemmel dininin anlar arastnda, nastl yayrldt$rnm daha incelenmemiE olmast, kelimenin tam anlamtyla bir talihsizliktir. Bu konularda yapilan gahgmalartn ise; daha iince ffiile edildi[i gibi, son derece sathi, yetersiz, realitelerle pek fazla ilgisi olmay1n ae fakat millt gururumuzu okgamaktan iite gegmiyen bir kag makaleden ibaret olugu ae bunun dtgmda hig bir ciildi eserin bulunmamax, Ti.irk tarihgili{i igin miidafaasr, gok zor olan, bir durumdur. Gel gdrki bu bir gergektir. Buraya kadar olan "rrOr"*t"nmrzda, Ttirklerin mrisltimanh$r bir "fenomen" olarak ele ahnmrg, bunun Ttirk tarihi ve insanhk agrsmdan cinemi dile getirilmig ve Tiirk tarihEilerinin bu btiytik olay ve geligmeler kargrsrndaki yetersiz durumlarr agrklanmrgtrr. Oysa madalyonun bir de obtir yonti vardr. O da Ttirk tarihinin bu en bi.iytik olayrrun
27 bir "tarih objektifi" iginde ele ahnmasr ve bu bag diindtirticti olaylara bir de bu agrdan bakrlmasrdrr. $u bir gerqektirki, Ttirklerin mtisltimanhf;r gtiphesiz bir "Biiyiik Olugum"dur. Bu olugumun ilk baglangrcr Talas Saaay yani751.'7i yrllar degil; Isldm'm ilk devirleri yani Asr- t Saddet, yant Hz, Peygambey'in ilk ni.ibtiwet yrllarrna kadar gitmektedir. ZirA yeni aragtrrmalar Tiirklerin; Hz. Peygamber'in ilk gocukluk yrllannda Mekkeye geldikleri ae "Hdgim O$ullarr" kabilesine sr$rndrklarr ve Hrz. Peygamber'in dizinin dibinde miisltiman olduklart, dolaysryla bir gok Ttirk asrlh Sahhbe, Thbitn ae Tebea Tabitn'in bulundu$unu ortaya koymaktadrr. Tiirklerin miisliimanlrjr,' islAmrn ilk yrllarrnda baglamrg ve bu "biiyiik olugum", bazr inig ve grkrglarla fucri3491960'h yrllar yani tiq aslr devam etmigtir. Buna, Tiitk Mo{ol Boylar{nrn mtisliiman olmalarr da ilAve edilecek olursa bu "Biiyiik Olugum"un "beg ast" srirdti$ti gortilmektedir. Bu uzun devirler iginde isl6m Dini Tfirk yurtlarrnda kryasrya bir milcAdele vermig ve en sonunda Ttirk boylarr, yizde ytizlere varan bir qo$unlukla mtisltiman olmuglardn. Trirklerin mtisltimanh$r veya bu "Biiyiik Olugum" bize gtire "iki biiyiik merhalede" mtimkiin olmugtur. Birinci Merhale; isl6m Dinin Tiirk yurtlarmda yerlegme geligme oe olgunlagma dearidir, Bu merhale, yukarda da ifdde edildi$i gib| Hz. Peygamber'in ilk ntibtivvet yrllarrnda baglamrg ve Emevilerin kanh bft Tiirk inUmU ile yrkrhncaya kadar devam etmigtir (750). HLz. Peygamber'in Ti.irklerle ilgili bir krsrm hadislefinin de btiyiik olqiide tesiri altrnda kalan Sahdbeler bu ilk devirlerde; biiytik bir cihad agkt ve bunun ecrine nAil olmak
28 iqin Trirk yurtlarrna kogmuglar ve Ttirkler arasrnda ilk Isldm hidAyet megalesini tutugturmaya gahgmrglar ve bu hiddyet tohumunun gekirdeklerini ahnrglardrr. Fakat isl6m Dininin, Ttirk yurtlannda yayrlmasrm hayatlarrrun en kudsi bir gdyesi hAline getiren Sahdbeleq onlarrn yolunda ytiriiyen Miislilm Fatihler ve bunu yriceli$ine inanan mtisltiman ilim ae giiniil adamlarmm sonsuz gayret ve gabalarl sonucu isthm Dini bu ilk merhalede; bagta Kaftaslar, Don Volga boylannda yagayan Trirkler arasrnda gok baganh bir gekilde yayrldr$r gibi, Ceyhun nehri gerileri ve daha ziyilde bizim AEa* Tiirkistan dedi$imiz genig co$rafi bdlgeler ve buralarda yagayan Tiirkler arasrnda yayrlmrg eski Ar1, Shmt ae Hinit dinlefi kargrsrnda gok griqlti bir varhk hAline gelmigtir. Emeviler'in qok briyrik bir gi.irtiltti ile yrkrlmaya yiz tuttu$u srralarda artrk AEa$t Tiirkistan'tn btittin llk ve Orta Qa$lar boyunca bir din ktiltiir, medeniyet, hatta bir sanayi ve ticAret gehri olan Baykent, Buhara ve Semerkant daha bu ilk devirlerde istdm Dininin gtiqhi bir merkezi olmugtur. MAmAfih isthm Dininin bu Birinci Merhalede T:iLrk yurtlarrnda gosterdi$i bagarilar Miiellifin;bu konularda hazrrladr$r ve sekiz ana kitaptan olugan bu biiyiik kiilliyatm . "Birinci", "ikinci" ve "llgiincii Kitab{'nda btitiin ayrrntrlarr ile rizerinde durulmug ve Ttirk okuyucusunun irfAmna sunulmugtur. Mriellif bu hacimli aragtrrmasrnda ilk defa Orta Asya ve Tiirkler arastnda isldmiyetin yayrhgr iizerinde durmug ve gimdiye kadar yazrlanlarrn aksine konuyu tamamen yeni bir bakrg agrsrndan ele almrgtrr. O bu ci.imleden olmak izere; istdm Dininin Medine'den baghyarak Ttirk yurtlarrna kadar olan bu 'itAhi
29 yolculufiu" tizerinde durmug, Yeni Dinin Tiirkler arasrnda yayrlmasr igin gosterilen gayret ve gabalarr dile getirmig islAmiyetin; Zerdiigtliik, Budizm ae Hristiyanl* gibi raktb dinlerle olan mricAdelesi ve bunun yam srra siyAsi Arap idAresinin bu hayrrh geligmeler kargrsmda bazan korkutucu, bazan i,irkiitiicti ve her hal-ii karda tizticti tavrrlarrm ele almry ve konu biittin ayrrntrlarr ile g<izler dniine serilmigtir. Oyle tahmin ediyoruzki Mtiellifin bu araghrmasr; bu sahamn iyiye, gizele do$ru atrlmrg ilk adrmr ve Tiirklerin mtisltimanh$rnrn bu birinci merhalesinin ilk "Temel Kitab{'da. Fakat burada bir gerge$in dile getirilmesinde yarar vardrr. Esasen Emezttler Dearinde, Arap ordulanmn muzafferane bir gekil de "Dofrur ve "BAtt" istikAmetinde, btittin azamet ve ihtigamr ile ilerledikleri devirlerde bile miisltiman Arap Fdtihlefinin hig bir zaman, isthm Dinini yaymak ve onu krtalar arasr bir din hAline getirmek gibi ulu ve mukaddes gAyeleri olmamrytr. Bu fetih hareketlerinde, maddi menfaat ve ekonomik grkarlar, manevi deSer ve krymetlere nazaran aSrh$rm daha fazla hissettirmig ve vAliler tercihlerini ona gdre yapmrglardrr. Onlann biitiin himmet ve gayretleri olanca sefdhet, ltiks ve israf iginde yflzen Emeai tlmerasr igin vergi musluklarrmn gtir[], gtiriil akmasr idi. Nitekim onlar Tiirk yurtlartna "Halifenin Qiftligi' gozii ile bakryorlardr. Fetihler sona erdikten sonra d.ahi Atap timerasmm maddi hrrslarr yine de maSlup milletlerden gayr-i megru yollarla da olsa mutlaka vergi toplamak geklinde kendini gostermigtir. Hatta biz daha da ileri giderek diyebiliriz ki, istdm Dizi; mtisliiman Arap FAtihlerinin bu megum ve haris
30 emelleri kargrsrnda gok zorlu bir engel olmugtur. Tiirklerin mtisliiman olmalarr, neylersiniz k'r Miisliiman Arap Vhlileri tarafindan pek fazla bir iltifat gormemigtir. Briti'in bu kabil so$uk ve sevimsiz davraruglar netice itibarr ile Tiirkler arasrnda dini geligmelerin heyecarum krrmrg ve mi.isltiman Ttirkleri koyu bir bedbinlik ve grkmaz igine sriniklemigtir. Boyle bir uygulamarury ne isl6m Dini ve ne de Hz. Peygamber'in tebli$ politikasr ile uzaktan ve yakrndan hig bir ilgisi yoktur. igte mtisltiman Arap Fatihlerinin ozellikle Emeviler devrindeki, bu manasz tutum ve anlayrqsrzhklart sebebiyledirki, isl6m Dininin iq Asya bozkrrlarrnda ve Ttirk boylarr arasrnda yayrlmasr ve milsliiman Tiitkler'in lider bir millet olarak islAm milletleri cAmiasmdaki gerefli yerlerini almalarr bir hayli gecikmigtir.'Bozkrr Trirklerinin dzellikle IX. ve X. asrrlarda gok daha biiyiik kitleler hdlinde mtisl0man olduklarr naza?r itibara altntrsa, bu hayrrh olugumun gerqeklegmesi igin Ti.irk boylarrmn yaklaqrk tig asrr beklemek zorunda kaldrklan goriilecektir' MdmAfih Agap Tiirkistan; isldm Dininin, ig Asya ve Qin Seddine kadar uzanan genig Ttirk dtinyasrnda yayrlmasr igin bir "hidhyet Penceresi" oldu$u gibi, mtisltiman Ti.irklerin bu ilk devirlerden itibaren itan ae Otta Doiuya inmeleri ve hildfet ordularmrn Ttirklerden tegekktil etmesi iqinde bir "gtkrg kaprs{'olmugtur. islfrm Dininin; iq Asya ve bozkrrlarrnda yagayan gogebe Ttirk boylarr arasrnda yayrhgr, hatta Qin ve Hindistan'a uzan'tmas1 Tiltk MofioI Boylannn bu Yi)ce Dinle tanrgmalarr, ancak ve ancak onun gok gtiglti bir gekilde Agafi Tiirkistan'da yerlegmesi ile miimkiin olmugtur.
3l ikinci Merhale ise; isldm Dininin Tiirk diinyasr ve biitiln Tilrk boylan arastnda yayilmasq Tiirklerin yiizde yiizlere naran bir go{unlukla miisliiman olmalart ae bu yiice Dinin onlm igin bir yagayry ue bir kiiltiir ae medeniyet hdline gelmesidir. Bu devirler bize g6re Abbhsilerin ilk kurulug yrllarrnda baglamrg (750) el-Memffn ve el- Mutasrmla srirat bulmug, Saminilerle zirvelere hrmanmrg ve Karahanhlarla bir altrn devrini yagam$ ve bir ,itAhi Destnn" haline gelmigtir. igte bizim bi.iytik bir emek mahstilii olarak hazrrladr$rmrz bu hacimli ktilliyatrn diper',Kitaplar{,nda konunun bu ikinci Merhalesi yani, islhm Dininin; Karadeniz'in kuzey bcilgeleri olmak flzere Kafkasla4 Don Volga boylarr da dAhil Kaggar ve Qin Seililine kadar uzanan genig Trirk diinyasrnda yayrlmasr tizerinde durulmugtur. Eserde, bu ctimleden olmak izere; Bulgarlar, Hazarlar, Bagktrdlar, Karahanhlar, O{uzlar ae Selguklulann nri.isltiman olmalan ele ahnmrg, aynca yine ilk defa olmak izere Tiirk Mo{oI Boylannm isldm Dinine girmeleri incelenmig ve yeni bir terkib hAlinde Ttirk okuyucusunun istifAdesine sunulmugtur. Bu bir manada Ttirlerin mtisltimanh$r ile ilgili ve kader kaleminin yazdr{r o ,ililht Senaryo" ve bunda rol alan destani kahramanlann asrl faaliyet ve kudsi hizmetlerinin yeni bir dini cogku ve bir iman tazeli$i hAlinde ortaya konulmasr idi. Bu ilahi Senaryo veya daha 6zel bir ifdd,e ile "yeni Ergenekon Destant"r.trn asrl kahramanlan bagta Ttirktiru Allahrn hidAyetine giden yolda ulu atasr olan Abdii,l-Kerim Satuk BuSra Han ve onun soyundan gelen gazi Karuhanlt Hilkiimdailan idi. Onlann "Kdfir Tiirkler"e kargr girigtikleri
32 bu islAmlagtrrma faaliyetleri ve ardr arkasr kesilmeyen gaza ve cihadlair, yeni bir guur berrakh$rna ulaqmry ve bundan bdyle Tiirk iimi sadece "mi)sliiman Tiirkler" igin kullamiu olmugtur. Ancak gunu da itiraf edelimki; Do$uda' Tiirk,Boylarr arastnda islAm hidiyet firtrnasrm estirenler sAdece bu mtibarek Karahanh Hanlan ve onlann asker krh$rndaki mticAhid gazlleri de deSildi' Bu cihAd erlerine; ercnler' ealiyhtar hulasa Tanttntn ermig kullanndan olugan bir mtibArekler ordusuda eglik ediyor ve onlarrn peginden geliyorclu. Bu erenler ordusunun bellerinde krhnq' ellerinde lk, -mrzrak yoktu. Onlarrn krhng yerine; giiniilleri kalbura qeviren bakrglarr vardr. Onlarrn kor gibi yakan nefesleri ve of giUi delip gegen gdz nurlarr ve bu hidAyet rgrklarrrun karg-rsrnda kimsenin direnmesi mtimktin detildi' Eaet bu utu kigiler; bit bagka illemilen ae yalntz Tiirk boylannm miisliiman olmalan igin giindetilmig bir ktstm gii| ehT idilet. Bir itdhi giirea icabt yere inmigler ve Tiirk ioylon arasmda giiriilmiiEteriti' Bu ilAhi oazifelefini tamamladtktan soita tekrar kendi diinyalanna gekilip gideceklerili. Qiinkii yedi kat giililert yatatan ilfrhi irhile' ezel Aleminde Tiirk mitietinin miisliiman olmastnt istemig ae onun alrn Aaztslnt koca harfletle Cenabt Kibriya. biiyle yazmrgtr.Ritrt trirt boylarr bir ulu qa$layan gibi' tiftir.ve ialAletin her ttirlti engellerini agarak Allahn hidhyetine' zulmetten nura, yokl,tttut varh$a, geqmigten gelece$e koguyorlardr. Bdylece Cenab-r Hakkrl Tiirklere olan "aa'ili siibhanisi ve ol Ras6l-ii Ziganrn,'iltifat-t Peygambnisi" tamamlanmrq oluYordu'
33 6yle ya istim Dinibir krsrm acr mticAdelelerden sonra bir ululuk devresine ulagmrg ve bu "Rasiillet miickdelesinde" yer alan kigilerin almlanna nurdan harflerle "SAhAbe" yazrlmrgtr. Allahrn dinin, kryamete kadar yagatmaya soz veren o nur ytizlti insanlar ve yine nurdan bir Peygamberin etrafrnda, Arafat tepesinde toplandrklarr zaman, ezel aleminden gelen ve ufuklan dolduran il6hi bir ses onlara goyle hitab etrnigti: - "igte bugiin sizlere dininizi biltiinledim iizerinize oian nimetimi tamamladtm oe din olarak sizler igin islfrmt bedendim (ae ondan hognud olduml', Evet aradan asrrlar geqtikten sonra bu ytice Kuran 6yetleri Arabistan gollerine def,il, bu defa Asya bozknlannda yagayan Trirk Boylan igin, sanki bir ilAhi rahmet olarak yeniden nazil oluyordu. Zira Allah (c.c.); isl6m Dininin Tiirk boylart arasmda yayilma* igin onlara firsat uermig sebebleri ona gore hanrlamry, onlarm yiizde yiizlere aaran bir go{unlukla milsliiman olmalarmt dilemig, dinini bi}ti}nlemig, onlara olan yilce nimetini tamamlamry ae kokugmug Asya dinleri knrgtxnda, Tilrkler igin kendi dinini, yani isl6m Dinini seEmig ue ondan lrcgnud olmtrytur. Qtinkti Tiirkler daha mtisltiman olmadan once bir "V A' d-i Subh 6ni" olarak mtish.imanlara mtijdel emig'il6ht Vah'ye" mazhar ulu bir kauim idi. Kuran-r Kerim bunu boyle bildirdigi gibi Hz. Peygamberde Ti.irklerin bu ahn yazilannr en erken devirlerde, astrlarca cince okumug ve "Muhammed l-Immetine" boylece haber vermigti. qlinkti onlar; Hz. Peygamberin ilaht nilbilaaet ue risdletinin "ahrisi" olarak gelecekler ae parlak kimglannt, bir sahabe
34 nesli gibi, Allahm ilininin aziz olmast yolunda kullanacaklarfu. Miilk oe Hilifet onlartn eline gegecekti, Hemen gunu itira, *"r-0, Tiirkfer'inmtisltiman olmalart ve bunun btittin insanhk igin onemi bizi, ilmi hayatrmrz boyunca meggul eden en <inemli konulardan biri olmugtur. Doktora tezimiz srrasrnda bu konuya kegfettik' Dogentlik tezimizi, "Emeotler Deotinile Maoerdii'n' Nehir'de isthmiyetin Yayitgr" konusunda hazrrladrk. Daha sonra konunun Tiirk milleti iqin ne kadar cinemli oldu$unu, ne yazrkki buna ra$men hig bir gey yaprlmadr$lnl ve tistelik bu btiytik olayrn garprhlarak maksadrmn drgma grkanlmrg oldu$unu gordrik. Biitiin bunlar bizim igimizi srzlatan bir dert "Hayr!" kalbimize diigen bir ateg olmugfur. Asrl bundan sonradrrki dur durak demeden bu konularda qahgtrk, pek gok ilmi aragtrrma yaptrk, ilmi tebli$ler sunduk, makaleler yazdrk. Bu ydndeki gahgmalanmrz bunlarla srrurh olarak kalmamtg, insan tistti bir gayret gcisterilmig ve tarafimvdan bir gok araghrma eserleri ve kitaplar yayrnlanmrgtr. Bu ciimleden olmak tizere ilk def.a "Orta Asyada islhmiyetin Yayiltgt ae Tiirkler; Talas Naz afiy esinin Q iikiigii" kitabrmrz yayrnlanmrg, biiyiik ilgi gordtiSii gibi ditudiincii baskesr yaprlmrgtrr' Daha sonra bu onemli konu tarafimzdan yeniden de$erlendirilmig bir britiin hAlinde, bir ktiltiir hazinesi ve bir "kiilliyat" olarak sunulmak istenilmigtir. Bu ciimleden olmak izere; gimdiye kadar yaptr$rmrz btittin araghrma ve incelemeler, hayat limanmda bekleyip duran "Sessiz Gemi"ye binmeden once yeni bir titizlikle bir kere daha ele
35 ahnmrg, konular bir bir gdzden gegirilmig, yeni bir dtizeru yeni bir tislup yeni bir muhteva yeni bir isim, yani "Tiirklerin Miisliimanhfi Kiilliyatt" adt ile Trirk okuyucusunun "be{enisi"ne "Hayrt!" Ttirk milletinin irfAn zenginli$ine sunulmugtur. Bu yeni "ktilliyAhn" ilk serisi, tig ana kitaptan olugmaktadr. Bunladan: Birinci Kitap: "iSLAM HiDAYET GUNE$iNIN DOCU TURAN YURDUND A oe Talas Nazariyesinin Q iikiiE ii" hakkrndadrr. Bu birinci kitapta ilk defa eskilerin tabiri ile HorAsan, bizim yeni tabirimizle Do{u Turan Yurdu tizerinde durulmup, Hra Da{milan yik-selen bu hidAyet gtineginin bu topraklan nasrl agdmlattr$r, Mera ve Belh'te fufugturulan isldm hiddyet megalesi ele ahnmq ve Belh isl6m inkiilbt btihintiyle gozden gegirilmigtir. Yine bu birinci kitapta okul kitaplarrnda yer alan ve Ttirkler'in mrisliimanh$r ile ilgili resmi tarih giirtgtinii izah eden TALAS NAZARIYESI tizerinde durulmug, onun Tiirk tarihi ve islAm objektifinde yeni bir deSerlendirmesi yaprlmrg "Hayttt" bu gdriigler btihintiyle gokertilmigtir. ikinci Kitap: TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU: "steplerde Duyulan itk Ezan Sesleri" hakkrndadrr. Bu kitapta bir ilAhi yolculuktan sonra Tiran Yurdu ve Tiirkistan'a ulagan IslAm hiddyetinin ilk yrllarr tizerinde durulmug ve Tiirk yurtlarra diigen "Peygambet nnznrt" getirilmigtir. Yine bu ikinci Kitapta; ilk defa de{erli Arap Komutant Kuteybe'nin; islAmiyeti Tiirk yurtlarr ve yeni T0ran Yurdunda yayrlmak igin sarfettiSi gayretler, bu arada
36 Baykent, Buhara, Semetkant ve Fergfrne Ti.irk Beylikleri tizerinde durulmug ve yine "Buhara isl6m inkililbr" biitiin aynntrlarr ile gozler ontine serilmigtir' iigiincii Kitap: ORTA ASYA'DA lSt-.AtrliyfT vE TURKLER: Tiirkistan'da islilmiyetin Stkmtilt Yilar{' adntt tagrmaktadrr. Bu kitapta Halife 6mer b. Abdii'l-Aziz'in Tiirk yurtlarrnda estirmek istedi$i hidAyet rizgatlary bunun kargrsrna dikilen govenist Arap despotizmine karqt direnen mtisltiman "Tiirk Vailtdt" ele ahnmtg ve mageri vicdam kanatan bu olaylarrn ilk defa genel bir deSerlendirmesi yaprlmrghr. Ayrtca yine bu kitapta, yine Isldm hidayetine giden yolda Ttirk militarizminin yeni temsilcileri olan TiitkeElet iizerinde durulmug ve T0ran Yurdunda Nasr b. Seyyarla baglayan yeni huzur devrinin ilk defa genel bir de$erlendirmesi yaprlmrgtrr' Evet belkide on kitaptan olugan bu bi'iyiik "Tiirk islfrm Ki)lliyat{' ile Ttirklerin mtisltiman olmalarr btittintiyle ele alrnmrg ve Tiirk tarihgilerinin gimdiye kadar f.azlabir gekilde ilgilenmedi$i, bundan da ote garprth$r bir mesele, ilmin bereketli tgtklart ile aydrnlatrlmry ve Tflrk okuyuqulanna sunulmugtur. Bu ktilliyatr okuyanlat, Tiirk milletinin; Allahrn hidAyetine giden yolda sAdece mtisltiman olmakla kalmadr$rny Hz. Peygamber'in risdlet davasr ile nasrl kargrlagtrSrnr, onunla nasrl birlegip btihinlegti$ini o$renecekler, muhterem ecdAdrn tig krtada asrlar boyunca islAma hizmet sanca$tnr, 9ok gerefli bir gekilde
37 dalgalandrrmaslntn krymet ve dnemini bir kere daha anhyacaklardrr. MAmdfih "dnsiiz" olarak yazdrfirmrz ve Ttirklerin mtisltimanh$r meselesini tarih objektifinde de$erlendirmeye qahgh$rmrz bu genig izahlanmrza son vermeden rince, gimdi tath bir hahra olan acr bir gergeSi dile getirmek istiyoruz. O da, boylesine ciddi ve temel kaynaklarda son derece srmrlr bilgiler bulunan bir konu tizerinde gahgrrken kargrmza qrkan zorluk ve srkrnhlardrr, tagra iiniversiteleri, bin bir gegit ilmi mahrumiyetler, kaynak eser srkrntrsr, ilmi verileri istigare edecek ehil ilim adamr yoklu$u, bizleri go$u zaman bir grkmaza stirtiklemigtir. Zaman, zaman bir ig uhrana kadar varan bu srllntrh gtinlerimizde, din, millet, ae Tiirklijk seagimiz bizlere en btiyiik destek olmugtur. Konunun qok orijinal olmasr, gerek Ttirk, gerekse islAm tarihini gok yakrndan ilgilendirmesi, IslAmi Ttirk tarihi ve millet varh$rmrzrn temel taglarrndan birini olugfurmas1 ayrrca Tiirk Dilnyasmr bir birleri ile kaynagtrracak bir "kiiltih mty*st" tegkil etmesi, bunlar gibi daha nice <inemli hususlat kargrlagtr$rmrz, her ttirlii zorluklan agmamzda bizi ddeta kamgrlayrp durmugtur. $imdi o gileli ve srlanhlr gtinler arkamrzda, gerilerde kalmrg ve bundan sonraki grilerimiz igin tath bir hatrra olmugtur. Arttk kim ne derse desin, Tilrklerin miisliimanh[ma giden o biiyiik yolu kapayan iki kanath o "kara kap{, aElmry ae o hidhyet yolu biitiiniiyle aydmlahlmrytr. Bundan sonta bir gok ilim adamt, bu koca kapdan igeiye girecek ae bu ayilmltk yoldan isl6m hakikatma dofiu yilriiyecek, miisliiman Tiirkii, onun islilmt gahsiyeti oe insanh{m haynna olan yiice misyonunu tantyacaktt. Bu
38 ise benim bugiinlerim, yannlanm ae daha da "yannki giinlerim" igin gok biiyiik bfu mutluluk, bir kuttuluE iimidi, bir qtk, bir nur olacaktr. Bizim bu gahgmalarrmrzr okuma feddkarh$rnda bulunanlar, lutfen duygularrntzt, dtigrince- lerinizi ve her ttirlti yapro tenkitlerinizibize yazntz. Zira bizim biitiin dfra, yalvarq ue yakanElartmtz bu galqmalartmtzt; Yiee Mevlinrn iletgLh't izzetinde kabul buyurmast, bizleri biiyle bir galqma ile miisliiman Tiirk milletinin hayn yiicelik ae ululufiuna giden yolda istihdam etmesi oe bu gahEmalartmrzq Tiirk Milletinin asli misyonu olan islilma iliinmesi, ona sahip gtkmast ae hizmet etme co gkusunun uy anmasma u esilc kimastdr. Her tiirlii bagarq yardtm, hiddyet oe mutluluk yiice Allahtandr. Nisan,2004 KONYA Prof. Dr. Zekerlrya KITAPCI w w w.z ekeriy aki t a p ci.c o m
INTRODUCTION The Erynnsion of Islant in Central Asin and The lslamisation of the Turks "The Expansion of Islam in Turkistan or in Central Asia" is a complete study, r,vhich intends to give a perfect account of the Islamisation in Central Asia, particularly among the Turks in the Early Islarn and the later Abbasids Periods (610-1250). In fact Islamic religion, r.vith the extension of the political Arabic conquest torvards the direction to the East (Khorasan) during the time of Orthodox Caliph Omar b. al-Hattab (634- 643) reached to the Oxus valley and started to penetrate in the Central Asi'a during the Omayyad Period, among the lur*s. After it became a common religion and practiced by many other Turks and the Turkish Tribes, Islam also made tremendous changes on the social and cultural structure of these semi nomadic Turkish people by replacing their old cultural heritage rvith a nerv religious values and believe. Like many other nations rvho joined Muslim faith and- changed, their social structure the future destiny rvas the same for the Turks. After spreading Islam among the Turlu:, it has absorbed their national values and religious practices and gave them a new personality rvith a nerv sprite mostly identified rvith Islam. Many different scholars from East or West in their valuable works have discussed these radical changes and it social, political and cultural
40 affects on the Turkish people. For example rvhile B. Lewis pointing out to this evolution says that "Turkish convert to Islam as has already been noted identified thentselves completely with their new faith and. seem to have forgotten their separate Turkish past with astonishing rapidly and completeness." Of course, the Turks accepted the Muslim faith and took on something of Islamic manners, but they did not entirely lose themselves in the Muslim rvorld. A sense of superiority based upon pride in their military prorvess kept them arvay from full assimilation and they retained their national identity together with much of the warlike ethos of the steppes. When they joined to the community of the Muslim people eventually, they became the dominant figures in the Muslim world. It means that Islnmic Faith was like a mehing pol for these nerv nomadic steppe people of the Turks rvhat is this astonishing revolution is that, Islam in such a short period absorbed and melted the rvhole of their spiritual and material values and gave them a nerv face with a nelv personality. Moreover, it also transformed their social structure into a new one, furnished their national characters with nerv values, and prepared them for a nelv destiny beside their traditional military spirit that was "the championship of Islam" for along centuries. With another explanation, this was the transition of "Divine Task" to its real master. Therefore, the Flag of Muharnmad, and the Sword of Islam was in their iron hands. The Turk provided a majority of the Muslim rulers and soldiers from the eleventh century on ward and constituted the
4l cutting edge of Islamic expansion into the old continents of the world. As some scholars, like B, lrlvis, pointed it out he says that; "almort every where else in the Middle East, the Turlcs though a minortty,formed the ruling elernent. Bven in Persia, Syria and Egypt even as far away us muslim India the ruhng dynasties werc Turkish, the armies were Turkish, even when the over whelming mass of the population were not. Trough a millennium of Turkish hegemony, it came to be generally accepted that Turks commanded, while the others obeyed and a non Turk in this authority was regarded as an oddity." Hence, in submitting to Turkish rule, many Muslim felt that they rvere overturning heresy and hopefully harking back to the glories of the past. However, one must think of holv this Islamic revolution took place in Central Asia and changed the lvhole current and human of the rvorld history? What rvere the basis of this nerv religious emergence and revolution among the steppe people of warlike Turk? How did Islam spread among the Turks and rvhat was the condition that helped Islam to become an unchallenged and dominant religion in those wide steppes of Turkistan and these people whom carrying the golden collar of Central Asia in their strong arms. In fact these significant questions concerning the Islamisation of the Turks, rvhich is the turning point of the long Turkish History, remained unsolved in the darkest pages of history. Because no one tread even from Turkish scholars to explain this Islamic revolution took place in Central Aslc and its consequences of the social, economic and the political life of the entire world.
42 In our humble rvork that is continued more than ten years, rve tried to discover and discuss the reasons and approach to this religious revolution in a scientific lvay according to the records or narration's of the available sources in several languages mostly in Arabic, disregarding the Arab conquest and military victory. Because the military conquest and political achievements of the Arab Conqucror in Central Asl'a already studied by a number of eminent scholars like H.R. Gibb and W. Barthold in a more sufficient rvay, including my various articles and last publication named "The Conquest of Turffistan by the Arabs",Istanbul,2fi)0' We mostly devoted ourselves to study only the Islamic preaching activities conducted by some individual or supported by some authorities like Kutaiba b. Muslim, in a comprehensive rvay to Buddhism and Christianl'fy. Horvever, in the introduction and the later chapters rve tried to give a sufficient explanation on the common religious struggles or competitions betrveen Islam and other famous religions particularly Buddhism, Zoroastrianism and Christianity in Lower Turkistan, during the great Arabic Conquest in the Omayyed Periods. In the first series of this great rvork, we studied lhe Islomic Preaching activities in the aria that is called Tranoxania, ot LOWBR TaRIGSTAN rvith our nelv term. In fact Transoxinna; is a geographical term created by the Arab commander and given a general name for a rvide regions,located behind the famous Orus River, rvhich rvas- accepted as a "traditional boundarT" betlveen tr'vo different races namely lran and Turan since the early age of history.
43 Because Lower Turkistan regarded always in the economic and social life of Cenftal Asis and Midillc Bast like a hart for the human body. Being on the cross of the historical "Silk" and "Indian Baharat Road" it always gave economic vitality to the rvhole of these countries since the early history. On the other hand, because of these historical roads, rvhich come from the inner side of Central Asia and links to Iran and Midille East, the Lower Turkistan was the staging area for the great nomadic Turkish invasion to the direction of West as well as to South. Through here, the nomadic waves were funneled, and many states even and empires came to existence in the Middle East and spend their efforts to protect themselves from this nomadic tvaves that is continued nearly up to the and of the Mi-ddle Ages. Whatever may be the name and origin of these religions like Buddhism of India, Zoroasterism of lran, Christianity of Semitic people and the old cult and civilizations rvhich found way to spread up to great Chinese Wall among the step people, LOWER TURKESTAN and it is cities rvere main gate to find a suitable way for those missionaries who were traveling to the inner side of Central Asia. The historical cities like Bukhara and Samarqand mostly ruled by Turkish dynasties were attractive centers for these pre-Islamic Religions, in the pre Islamic periods. The destiny rvas the same for the future of Islam' After completing it is considerable achievements in its big cities like Bukhara and samarqanil the centers of trade, religions and old civilizations, LOWER TURKESTAN became a permanent and strong base for the Islamic faith to enlighten the whole central Asia.
M As far as religious developments are concerned in these region, lvhat ever might be the name and the origin of these religions and their adherents like Buddhism from India, Zoroasterism, or Manihaizm from Iran an Christianity or Judaism of the Semitic people including the followers of the old cults an civilizations, LOWER TURKISTAN was the only safest place for their meeting. Many people, who were persecuted for having different belief, by the militant rulers, took refuge there and enjoyed the rvonderful tolerance of the regions and good behavior ofthe Local people. Its capital cities served as the main gates and suitable ways for the different types of missionaries who traveled to the inner side of Asia to propagate and preach their beliefs. The historical cities like Bukhara, Samarqand and Baykent even Tashleent, which were ruled by the Turkish dynasties, were the attractive centers for many centuries for the above-mentioned religions, and functioned as the permanent base for their infiltration and penetrations upto Chinese wall. The destiny lvas not but the same for the future of Islam, After completing its religious achievements (not political), considerably, among the local people in the big cities like Bukhara, and Samarqand tvhich lvere accepted as center of trade and so many different faiths became, a solid ground for the further penetrations of Islam in to Central Asia. It is not Justifiable to claim that Islam became a common religion by srvard backed with military achievements rather stood against the mass converts and created many difficulties for those
45 people r,vho joined Islam. Moreover, inspire of those several obstacles unfortunately created by the Muslim Arab Governors Islam rvon the competition against these old religions and spread steady among the Turks and other non-Arab elements in the region, The Arab Governois every where else in Lower Turkistan in Egypt even in North Afica devoted themselves to collect heavy taxes from the local people and tried to increase the revenue of the Caliphs just to continue to live a luxurious Arabian way of life. In many occasions, the Arab Governors were standing against the common desire of the people, to join Islam. To stop the mass converts, non-Arab Muslims particularly Muslim Turks lvere persecuted in a several way and forced to pay heavy taxes. Even in many Muslim Turks they lvere paying, more taxes either pool or Iand more than non-believers. The political history of the Omayyad periods is full rvith this sort of tyranny and revolts. However, what ever might be the social , political and economic abstracts or persecutions usually created by the Muslim Arab administrators to stop the people the embracing Islam, all rvas of no avail. Eventually it became a common religion of the Tarks and the Turkish Tribes entirely in Central A,rra. This works therefore is a r,vhole account and explanation of this whirlwind Islamic developments and explosion among the Turks in Central Asia, rvhich is accepted as a turning point in the history of the Turks and in the history of the many Muslim peoples. In fact this study which had been completed in many years, rvas prepared r,vith the full cooperation's and consultations of my leading scholars in the different Turkish Universifies, after a
46 laborious critical study of hundreds of first hand references books, manuscripts and researcher works in the rvorld famous Isnnbul Libraries and articles published in several languages' After all,I desire to thanks and often my hearts gratitude to my distinguished colleagues who helped me to complete this huge work, rvhich many of them took refuge in the Heaven of ALLAH' KONYA,2OM Prof. Dr. Zekeria Kitapci
igiNoxirrn Sayfa No. Oruso2..... .........................5 INTRODUCTION...... .....,.................39 iqiNnrxirER.............. .....................47 TURKLERiN MUSLUMANLIGI MESELESi ve TEMEL KAYNAKLARI............ ........51 cinig Tiirk Tarih GeleneSinde Horasan ve DoSu Tfiran Yurdu Niqin Horasan DeSil de, DoSu T0ran Yurdu........ ................. 67 Dogu T0ran Yurdu; Ttirk-iran Qekigmesi.. .........68 Do$u T0ran Yurdunun Tiirkliik Dokusu ...........7I Mtisltiman Arap ve IslAm Dini lgn Yeni Rea1ite1er...............77 Do$u TCrran Yurdunun Dini Dokusu......................................80 islAmiyetin Yeni Dinler Kargrsrndaki Durumu ...................... 82 I. isrAMivsriN DoGugu vE Hz. pEycAMBER,iN irr rnnriG Hayarr Hz. Muhammed ve ilt feUtg Faaliyetleri. ......... 85 Hz. Peygamber'in Yeni Iman Toplumu ..............87 Hz. Peygamber'in Yeni Arayrglarr .......................88 Onun Ktilli Risdletinin Yeni MefhumIarl................................90 Hz. Peygamber ve Yeni Etnik Guruplar .............91 islAm Dini'nin Drg Ulkelere Gottirdlmesi: Mektup1ar........... 93 Mektuplarrn ifade Etti$i Gergekler............. .........95 Qa$rr Mektuplanrun Bir Kurum Hdline Gelmesi ...,..............97 Tebli$ Gorevinin Yeni Sahipleri............... ............99
48 II. isrAu piNi mex ve nicrn KENARINDA zrnoUgrrUGUN QOTUSU iran'a Savrulan islim HidAyet Qekirdekleri IraKrn islAm HidAyetine Agrlmasr ......,..............103 Yeni Teblig Politikasrmn O2e11ik1eri ...................................... 108 islAm Dini iran'da: Zerdiigtliistin Bagrna inen Darbe......... 111 Zerdtigt Rthanilerinin Direnmeleri.......,....... .... 115 iran Miisliimanlt$rmn Ozelli$i ....... 118 iran $iili$i Zerdiigtli.i$tin Yeni Maskesi ............122 III. MUSLUMAN ARABLAR DOCU TORAN YURDU VE TURKLUT NNATiTSI iran' m Siydsi islAm Hakimiyetine Gegmesi .......................... 125 Ahnef b. Kays'rn Yeni Hamleleri.............. ..........126 Ahnef Ceyhun Nehri Kryrlarrnda .......................128 Hz. Omer'i Urktiten 2afer........... ....129 Ttirk Hakaru Ahnef in Kargrsrnda. Ahnef in Btiytik Srkrntrdan Kurtulmasr ............134 IV. MERV SEMALARINDA YUKSETEN iLK TEKBIR VE EZAN SESIERi Merv'in Tiirkltik Dokusu ....,...........139 Merv'de islAm Stirecinin Baglamasr Ahnef b. Kays.............1'42 Merv'de Yaprlan Camiler ve Yeni isldm Top1umu...........'.'1'47 Merv Mtisltimanlarrmn Srkrnhlarr: Vergi Rezdleti .............. 150
49 v. BELH iSI,AU iNrcfAnt Nev Bahar Mabedinin Kubbesine Dikilen islim SancaSr Belh'in $erefli Gegmigine Krsa Bir Bakrg .............................'. 157 Belh Bir Budist $ehri ve Nev Bahar Mabedi....'....'.'............. 159 New Bahar, Barma$iler ve lran Milli $uuru -...-L62 Barmak O$ullarrmn Etnik Kimli$i Meselesi .....163 Belhte isldm Dininin ilk Yayrhq Yrllarr'.'... .'.....'166 Medine HidAyet Yolunun Yeni Temsilcileri .............'....'..'... 168 Barma$ Nasrl Mtisl{iman Olmugtur?.....'...'... ....169 Bi.iytik Darbe Nev Bahar Mabedinin Yrkrlmasr'.. ...'.. "..... -... 172 Belh IslAm Inkrlabr...... ........'.............174 Nizek Tarhan'rn Miishiman Olmasr ....'.............176 Mervaniler ve Arabizm ........'.'..."...179 Kuteybe b. Mtislim'in Yeni Yaklagrmr.. .".......'..180 Kuteybe b. Miislim ve Belh Mtisltimanh$ ."....."...............'. 182 EK: r BiR iNrirnr A9IRMA OLAYININ ig VuZu veya AKADEMiK BiR KATEM KAVGASI............ 185 ONsrvrri BiR AqIKIAMA vE BiR HASBiHA.L ...........,..227 BiBLIYOGRAFYA...... .....................225
TURKLERiN MUsLUMANLIdI MESELESI VE TEMEL KAYNAKLARI isthm Tarihi; diSer ilimlere gdre kaynak bakrmrndan en zengin ilimlerden biridir. Bilhassa Abbdsilelin ilk devrinden baglayarak zamarumlza kadar isl6m Tarihinin gegitli konulart tizerinde pek gok krymetli eserler telif edilmigtir. Bu bakrmdan IslAm Tarihinin siyasi konulannr incelemek isteyenler; incelemek istedikleri devirler ve konular hakkrnda gerek kaynak ve gerekse malzeme bulma yontinden pek fazla bir zorlukla kargrlagmayacaklardr' Fakat durum, isltmiyetin yaytltgl baktmrndan tamamen farkh bir mahiyet arzetmektedir. Bilindi$i gibi isthmi Dini; genig imparatorluk hudutlan iginde yagayan dil, din ve kiiltiir agrsrndan ayrr, bagka bagka bir gok kavim ve milletler arasrnda yayrlrrken biiytik bir mticadele vermig ve bu getin mi.icadeleden her haltikarda muzaffer olarak grkmrg ve letalar arasr ewensel bir din olmuqtur. Ne varki gok sessiz olarak cereyan eden bu dinler arasr mticadele ve insanhk tarihinin akrgrnt de$igtiren bu bi.iytik "isldmlagtrrma olay{' hakkrnda islAm Tarihi literatiir{ine gagrlacak kadar az rivdyet ve kayrd gegmigtir. Zira isl6m Dini'rin herhangi bir tilkede mesela; Orta Asya ve belli bir stire mesela; Emeoiler Deori; (60-750) ve iizel bir millet mesela; Tiirkler arastnda yayrhgr ile ilgili ciddi bir araghrmada bulunabilmemiz igin sadece klflsik kronoloiilere
52 . 2g65s1YA KiTAPqr baSh kalmak da yeterli de$ildir. $tiphesiz kendilerinden hig bir zaman mtista$ni kalamryaca$rmrz bu klasik eserler yanrsra, Miisliiman C o Sr afy actlann ktymetli eserleri yani el-Mesiik veya el-Memdlik kitaplanru, Tabakdt ve Terhcim' i ahaal kitaplarr bu arada dil, Eiir, edebiyat ve di$er kaynaklarr da gok ciddi bir gekilde taramak gerekmektedir. Genellikle Ktasik Kronoloiiler; sosyal olaylarrn daha ziyade, siyflsi ve askefi ydnlerini ele almrglar ve bu olaylarrn geligmesinde birinci derecede rol oynayan kahtamanlann; askert komutanlann davranrglan hakkrnda adeta liizumsuz sayrlabilece$imiz tafsilatlar vermigler. Onlann; islilmiyetin yaytlryt gayr-i Arap milletler, bu arada Tiirklefin milsliimanl$t ite ilgiti otaylan, iinemti iitgiiite ihmal ettikleri ve pek fazla bir ileier oermeiliklcri giiriilmekteilir. Aragtrmacl, go$u zaman bu konular ile ilgili bir vesika bir bilgi bulabilmenin timidi ile hadiselerin aktgma kaprhp gitmekte ve sonunda kendisini teferruat iginde bo$ulmug olarak bulmaktadrr. Bciylece onun durumu, zaman zamarlbir kag bu{day tanesi bulabilmek igin koca bir guaal satnant savurma veya genig bft atdziye gdmtilen bir inci pargasrm bulmak igin bu atilziyi bagtan baga aktarma durumunda kalan zavallt bir kimseyi hahrlahnaktadn. Britiin bunlardan bagta Klasik Kronoloiilerinin konumuz agrsrndan giiqlflk arzeden bir di$er yiinii daha vardrr. O da; siyast fetih harcketlerini, isl6m Dini'nin yayitgr ile kangtrmalai, bir bagka ifhde ile Atap liitiihah oe siydsi hakimiyetini bir neoi isl6m fittiihafi imig gibi
ISLAM HIDAYET ctlNEgl DoCu rORAN yURDUNDA. 53 telakki etmelerinden ileri gelmektedir. Oysa bunlar, yani siyasi fetihler ve isldm Dini'rin yerli halk tarafindan kabul edilmesi ayrr ayrl geligmelerdir. Halbuki, <izellikle Emeoiler Dearinde (661-750) giriqilen fetih hareketleri, dini olmaktan ziyade, bir takrm iktisadi, ve siyAsi faktdrlerin zorlamasryla baglatrlmrghr. Bu fetihler genellikle iktisadi ve sosyal refah yanrsrra, politik hakimiyet srnrrlarmrn genigletilmesini ongciren hareketlerdir. IslAmiyet'in bu genig bcilgelerde yayrlmasr, daha sonraki asrlarda mtimktin olmugtur. Bu arada gerek Klasik Tarihgile4 gerekse Modern isl6m Tarihgileri tarafindary her nedense pek fazla tizerinde durulmayan ve dikkati gekmeyen bir husus daha vardrr. O da islAmiyetin biri politik ve di$eri dini olmaktizere, temel felsefesi tamamen farkh iki tip hakimiyetinin olmasrdrr. Bu iki tip hAkimiyetin birbiri ile ilgisinin olmadrgrru iddia ehnek ne kadar ilmi olmaktan uzaksa, bir krsrm tarihgiler gibi, birini, di$erinin iginde gdrmekte aym derecede de hatahdrr. Fakat bu nazik durum, yukarrda da igaret edildi$i gibi, ne klasik ve ne d.e ga$ilag tarih otoriteleri taraftndan gere$i kadar tefrik edilmig de$ildir. Bu um0mi aqrklama ve tesbitlerden sonra gimdi de bazr temel kaynaklar ae araEtnma eserlerinin deSerlendirilmesine gegelim: TEMEL KAYNAKLAR 1- el-BelAzuri, Fiitiihu'l-Biilil6n: Brihin bu belli bagh tenkit edilebilecek yrinlerine ra$mery klasik kaynaklar yine de en yeterli ve gtivenilir eserler arasrndadrr. Mesiidi'ye gore, Arap fiitiihatmm en iyi oe en giizel kaynaklanndan
54 . ZEKERIYA KiTAPCI biri olano) el-Belizuri'nin (ril. 284/ 8g2) Fiitiihu'l-Biildin'r bizim konumuz agrsrndan da btiytik bir onemi haizdir. Yer yer Taberi'nin bile btiyiik bir onem verdi$i anlagrlan bu eser, fethedilen tilkeleri gegitli ydnleri ile ele aldr$r gibi, isldmiyetin yayrhgr hakkrnda da siyasal olaylara kryasla ger- qekten ilgi gekici bilgiler vermektedir. Daha sonraki devirlerde yagamrg olan klasik kronoloji mtiellifleri, BelAzuri'nin bu hususlarda gostermig oldu$u hassasiyeti gcistermig olsalardr onlar; griphesiz bu biiyiik olugum yani isl6m Dini'nin Yayrhgr hakkrnda yokluSu hissedilen bir gok bilginin kolayca temin edilmesinde bizlere onemli 6lqr.ide yardrm etmig olacaklardr. 2- et-Taber i, T arihii' l-l-lmem u e' l-Miilitk; Fakat klasik tarihgiler arasrnda Taberi'nin (61. 339 1932) meghur eseri, bizim iginde gok dnemli bir kaynak ve Orta Asya'dal.i islAmlagtrrma hareketleri iginde bir kenara brakrlmayacak kadar cinemli bir eserdir. Ne varki isldm dtinyasrmn Herodot'u olarak kabul edilen Taberinin(2) soz konusu eseri incelendi$inde, ilk anda onun islhm Dini'nin, yayrhgr ile ilgili rivAyetlere pek fazla bir krymet vermedi$i grirtiltir. Mesela, Taberi yer yer Nargahi ile kargrlagtrrrldr$rnda Taberi'nin; Kuteybe'nin Ti.irk Yurtlarmda baglatt$t Isldmlagttrma hareketl,eri ile ilgili riaayetleri kaydetmede ne kadar bilyilk bir ihmali oldu{u ag*ga kendini gdstermektedirg. Zira I el-Bel6zuri, Fiit0hul-Biildan, Kahire, 1957, II, s. 293: Barthold,W.,Turkistan Down to the Mongol Invarioz, London, 1968, s. 5. r Yurdaydrn, H. Gazi, iil6m Tarihi Dersleri, Ankara, 1971 , s. 3. 3 et-Taberi, Tarihu'r-Rusfilil ve'l-Millfik, ngr. M. De. Goje, L.eiden 1885-1889, Vii, s. I 199-1201 vd. kr. Nargahi, Tarihu Buhara, Mrsrr, 1965, s.69 vd.73-74.
ISLAM HiDAyE'r cONEgl DoCu r0RAN yuRDUNDA. 55 Taberi, daha ziy6de, siyisi hadiselere yeterinden fazla a{rhk aeren bir tarihgi olarak giiriilmektedjla). Fakat, onun siyasi olaylarr agrklamak igin kaydetti$i insicamh rivAyetler, bolgede islAmiyetin yayrhgr ve yerlegmesi ile ilgili en krymetli malzemeyi tegkil ehnektedir(s). Mesela, biz Orta Asya'd,a Egres b. Abdullah es- Siilemi, zamanrnda (727-729) baglayan ve uzun bir s{ire devam eden sonu gelmez kargagahk ve karrgrkhklarm asrl sebebiniry miihtedilere yaprlan a$rr baskrlar, dolayrsryla; lslAmiyetin halk arasrnda yayrlmasr meselesi olduf,unu Taberi'nin gok ayrrnhh agrklamalanndan o$renmekteyiz(5). 'Ayrrca Taberi'nin, Miisliiman Arap Filtihlerinin, ozellikle Orta Asya fetihleri srrasrnda Tiirkleri bir nevi krhngtan gegirmeleri ilgili rivayetleri btiyiik bir ayrrntr ile vermesi ve eogu halde masum bu zavalh Tiirklerin oldrirtilmesini bir kahramanhk edasryla dile getiren ve fakat hiE bir krymeti edebiyesi olmayan bir gok giir lerrnhlan kitabrnda zikretmesi ayrlca i.izerinde durulacak bir hususturf). 3- ibnii,l-Esir, (cil. 63011,292) el-K6mil fi,t-Tarih: ibnii'i-Esir'in, bu krymetli eseri; bazr konularda her ne r imadij'd-Din, H., istdm Tarihi ve Bir Yiintem Aragtvman, eev. U. Dalar, lst. 1985. s. l 17. s Taberi'nin bu 6nemli eseri delerlendirilmesi igin bkz. Rosenthal, Franz., Ilmu't- Taih Indel-Miislimin, gev. Salih Ahmed el-Ali, Baldad, 1963, s. lg5-197. . Yurdaydrn, H.G. isl6m Tarihi Dersleri, s. 3-4, imad['d-Din H., a.g.e., I lg vd. " et-Taberi, iX, e. l60Z va. ' Kitapgr, 2., Orta Asya Arap Fetihteinin Sosyal ve Dini Karekteri,TUrk Dilnyasr Aragtrrmala', Aralrk, 1984, istanbul, no. 33, s. l4l . Bu teblilimizde Taberinin bu kabil giirlerinden bir kag tanesinin terciimesi verilmigtir.
56 . 2sKggYA K1TAP'I kadar Taberide dahi bulunmayan rivayetleri kaydetmekte ise de, konumuz agtsrndan pek fazla bir clnem ar- zetmemektedir. Bunun en garprcr 6rne$ini ne yazrkki onun Tiirkler'in miisliitnan olmalart ile ilgili rivAyetlerinde gcirmekteyiz. Bilindi$i gibi, isldm hidayet gi.inegi, IX. dzellikle X. asrrlardan itibaren Atta Asya Tiirk boylan atastnda biiyiik bagarrlar elde etmig ve si.iratle yayrlmaya baglamrgtrr. Ozellikle 960'h yrllarda bu geligmelerin, gok btiyiik boyutlar kazandr$r gtirtiliir. MeselA bu yrllarda Orta Asya Tiitk boylarmdan 200,000 bin gad.tt halfu miisliiman olmuEtuls'. Her bir oba da en az on kiginin bulunabileceSi tahmin edilirse yaklagrk olarak iki milyonluk biiytik bir insan kitlesinin mi.isltiman oldu$u anlagrlrr. Bu ise islAm Tarihi'nin akrgrnr de$igtirecek gok btiytik bir olay, belkide bir dontim noktasrdrr. $iiphesiz bu olayrn lslAmi agrdan hem o asrrn, hem de isldm Dtinyasrrun en dnemli, en biiytik, en mesud olayr kabul edilmesi gerekir ve gerqektende 6yledir' Ne yazrk ki, ibnii'l-Esir gibi devrin ga$dag bir tarihgisi, gok daha dnemsiz siyasi olaylara sayfalar dolusu ayrrntr verirken, isl6m Dini'nin do$uda, Tiirk boylart arasrnda sessiz, sedasrz kazandr$r bu gok dini zaferi bir ctimle ile ifAde etmig ve aynen gdyle demigtir: "Tiitklerden yaklaEtk 200.000 gadr halkt miislilman oldu"@. t ibnu'l-Esir, el-Kdmil, Beyrut, 1965,IX, s. 521. ' ibnu'l-Esir, er-Kdmil, Y lll, s. 532.
ISLAM HiDAYE"T GUNEgi DOGU TORAN YURDUNDA. 57 O'nun bir muasrr tarihgi olarak bu btiytik Isldmi olay ve geligmelerden yeteri kadar bahsetmemesi ve yukarda kaydettigimiz gibi sAdece bir ctimle ile gegigtirivermesi gergekten de izahr gtig bir keyfiyettir. Bu bakrmdan ytizbinlerce kimsenin ihtidasr ve isl6m Dini'ni gok krsa bir siire iginde kabul edecek bir h6le getiren bu kigiler kimlerdir? Hangi gartlar altrnda gahgarak ortamr bu gekilde hazrrlamrglardr? Onlar hakkrnda bilgimiz hemen hemen yok gibidir. Kabile kabile, boy boy, hatta oba oba, btkmadan usanmadan, yorulmadan bu step Tiirkleri arastnda dolagarak isthm Dini'nin Tiirkler taraftndan benimsenmesini ae kabuliinii sa{layan bu feddkar ae gayretli kimseler bugiin birer adsrz kahramanlar olarak Tiirk ae isl6m tarihine gegmiglerdir. ibnii'l-Esiy'de maalesef bu btiyi.ik dini zaferle ilgili hig bir agrklama yoktur. +- ibn Kesir; (61.77411,372) el-Bidaye ae'n-Nihaye: Daha sonraki asrrlarda yetrgen ibn Kesir; el-Bidaye ae'n- Nihdye adrndaki krymetli eserini btiytik dlgtide Taberi ve di$er tarihgilerin hig bir isim ve eserlerinin adrrr zikretmeden hem de sayfalarca ahntdar yapmak suretiyle meydana getirmigtir. O da; siyAsi ftittihatr, tamamen dini frittihat yanr; islAmiyetin yayrhgr olarak kabul eden mtielliflerin bagrnda gelmektedir. Ona gore; Musa b. Nusay'r, Afrika'nn kuzey kesimlerini feth eilince buralarda yagayan yiizbinlerce kigi bir anda milsliiman oluoermiEtir, Biiytik bir hayranhk duydu$u kendi ifadelerinden anagrlan Kuteybe b. Miislim'in, AEap Tiirkistan't ele gegirilikten sonra da bura
58 .2srcRiy4 KrrAPqr halkmm kamilen ihtida ettiklerini bildirmektedirGt. Halbuki bu kadar fazla iyimserli$in realite ile hig bir il- gisinin olmadr$rm, bilmem izah etmeye ltizum var mrdr? Kuteybe'nin Aga{t Tiirkistan' da isldmiyetin yayrlmasr yolunda sarfettiSi bitmez ttikenmez gayretler bu eserimiz de yeteri kadar incelenecektir. s- ibn A'sam el-Kiifi, Kitabii'I-Eiitfrhol)' Hicri IV. asrrda yagadrSr tahmin edilen ibn A'sam'in hayah ve Kitabii'l-Fiitiih adh eserine ait mevcud kaynaklarda bagta C. Brockelman'rn GAL'r olmak tizere hemen hemen his bir malumat yoktur. Buna sebep de, A. N. Kurafrn da igaret ettigi gibi O'nun, Topkapr Kiitiiphanesinde (lstanbul) bulunan mtistesna yazma niishasr(12) son senelerde kegfedilmesi ve yayrnlanmrg olmasrdrr(13). Kit ab ii' I -F iitiih' un mtinferid rivAyetleri, tizerinde onemle durulmaya de$er niteliktedir. Bununla beraber Emeatler ve Abbasiter'in ilk devirler yani; el-Mutasrm devrine kadar (833-842), siyasi tarih yazarlarrrun mutlaka gozden gegirmeleri gereken bir eserdir. Agafi Tiirkistan'daki Trirk varh$r ile ilgili bir gok doyurucu rivayetleri yarusrra isl6m Dini'nin yayrhgr hakkrnda da zaman zaman onemli aqrklamalarda bulunrnaktadrr. 'n ibn Kesir, IX, s. 167. " ibn Asam el-K0fi'nin eseri hakktnda daha genig bilgi igin bkz. Kutat' Ebfr Muhamrned Ahmed b, Asem et-Kfifi'nin Kitabii't-Filfihu, AUDTCFD., 1949. VII, sy. 2, sf .255-282. 't ibn Asam el-Kufi, K. el-Fiitilh,Topkapr Ki.itiiphanesi Yazma No.2958 lstanbul, I-II. '3 ibn Asam el-Kiifi,I{, el-Fiitiih, Beyrut. 1986.
isLAM HIDAYET GIJNE$I DoCu rORAN YURDUNDA' 59 6- Muhammed b. Cafer en-Nargahi, Thrih'u Buharaoa): Nargahi'nin (itl. 347 I 959) Tiirkge de dAhills bir gok yabancr dillere gevrilen bu eseri; sadece Buhata defiil, Orta Asya'mn Arap fetihlerinden ijnceki durumu hakkrnda qo$u kere Taberi'de dahi bulunmayan bir gok leymetli rivAyetleri ihtiva etmektedir(16)' Nargahi'nin di$er bir 6zelli$i cle, btiytik bir medeniyet ve ktilttir merkezi olan "Buhara"da islAmiyetten onceki dinler'iry Budizm ve Zetdiigtliikten bahsetmesidir. Bu hususa miiellifin, ayn bir onem verdi$i anlagrlmaktadrr. islAmiyetin bir din olarak Maaetaii'n-Nehr, Aga{ Tarkistan da Ari ve Sami dinleriyle yaptr$r getin mticadeleyi, ozellikle Kuteybe b. Miislim devrinde Buharadaki islAm Inkrlabr ile ilgili gergekten de qok krymetli bilgileri bir bagka kaynakta bulmamrza imkan yoktur. Buhara hakkrnd4 onun di$er gehirlere nazaran tistiin faziletini beyan eden bir krsrm uydurma hadisleri de zikretmig olmasrna ra$men, Nargahi'nin rivayetlerinin yer yer Taberiye uymasr(17), hem Nargahi'nin de$erli bft yazar, hem de Tarih'u Buhata'ntn emsallerine nazaran gok daha kymetli bir eser oldu$unu ortaya koymaktadrr. Konu ile ilgili defrerlendirilmesi gereken eserler gtiphesiz sddece bunlardan ibdret de$ildir. Di$er taraftan islAm Cofrafyacrlan, bu arada seyyahlann miiEahedeleri bizim agtmtzdan ihmal edilemiyecek kadar mi'ihimdir. Bu 't en-Narqahi, Tarih-u Buhara, ngr. E'A' Bedevi, N. M. et-Tarazi, Mlslr, 1965' 's Buhaia Tarilti, Ebu Bekir Muhammed b' Cafer en-Narqahi, Tiirk Diinyast Ara5trrmalart, no: I 17. Arahk , 1998,s. l-72. 'n Minorsky, W., Naqahi. md. iA,IX, s. 198, kr;, Barthold, W., a'g.e., s. 14' '' Krg, Nargahi, s.89,90. et-Taberi, lX, s. 1693 vd.
60 .2gKsR1YA KnAPqI kitaplarda Aga& Tiirkistan halkrmn drf, adet, anane ve dini inanglarr yarusra, gehirlerde bulunan cami, ribat, kale,hisar vs. hakkrnda da yeterli bilgiler verilmigtir. Bir go$u Iran asrlh olan bu co$rafyacrlardan Istahri, lbnii'l-Fakih, ibn Hurdadbeh'in eserleri hiq bir zaman miistaSni ka- lamayaca$rmrz eserlerdir. Bunlar arasrnda Yakfft el- Hamevi(l8) ve o'nun Mucamil'I-Biililan adrndaki islAm co$rafyasrrun ansiklopedik eserinin mristesna bir yeri vardrr. Orta Asya'mn IX-X. asrrlardaki dini hayatr, inang ve akide ydnti, isl6m Dini'nin bu dinlerle mukayesesi ve bir tahlilinin yaprlmasrnda lbn Fadlan gibi daha bir gok seyyah'rn literat{ire intikal eden krymetli miigahedelerinin ayrr bir hazine old,u$u asla unutulmamahdrr. Bunlarrn drgrnda Teracim-i Ahaal ve Tabakat kitaplan bolgenin yetigtirdi$i sayrsz btiyUk ilim ve devlet adamlarrnrn hayatlannr ve yetigtikleri gartlan izah sadedinde verdikleri krymetli bilgilerle bize bir hayli yardrmcr olmakta ve konuya rgrk tutmaktadrrlar. Bunlara Horasan ae Aga$r Tilrkistan'da yetigen frkrh dlimlerin eserlerini de ilAve etmemiz gerekmektedir. Onlarrn, yerli halkrn sosyal hayatrnr, dini ydnden de$erlendirme ve bir htikme varmalan igin tarih ve toplum hayatrndan verdikleri misaller, bizim igin gok btiyiik bir cinem tagrmaktadrr. Bu bakrmdan meselA; Serahsi'nin temel 18 Daha genig. bilgi igin. bkz. Kitapgt, 2., IsI6m Co[rafuactlanndan el-Hameviye Giire Fvat Havzasr, Diyanet Dergisi. Aral* 1986, Ankara, No.4, s. 36. l
IsLAM HID.Aysr ct NEgt DoGu r0RAN yURDUNDA. 61, kitabr olan el-Mebsfrfu, isl6m Tarihgiteri tarafrndan daha genig tetkikler isteyen btiytik bir ktilhir hazinesidir. iNcngNdu ESERTERI Qok cinemli gdrdii$iimtiz temel kaynaklann bu gekilde konumuz agrsrndan belirli dlqtlde de olsa bir de$erlendirmesini yapdrktan sonra, krsa da olsa elden, ilmi bazr aragtrrma eserleri tizerinde durmak istiyoruz. $oyleki; 1.- T.W. Arnold, The Preaching of Islamoe) Arnold'un bu eseri, ilk defa 1886 yrhnda, lngilizce basrlmrg ve daha sonraki yrllarda qegitli baskrlarr yaprlmrgtrr. Arnold'un bu qalrgmasr M. Halil Halid tarafindan "intiEart isl6m Tafihi" adryla ilk defa dilimize gevrilmig ve Osmanhca, ya- yrnlanmrgtrr (istanbut 1,924). Eser, son senelerde bir kere daha gdzden geqirilmig ve aym isimle Ti.irk okuyugusuna sunulmugtur. Bir gok konularda kilise kayrtlarr ve hristiyan misyonerlerinin qo$u kere isl6m Dini hakkrndaki sQbjektif raporlanna dayamlarak hazrlanan bu kitap, her ne kadar IslAmrn yayrhgr hakkrnda umumi fikirler vermekte ise de; tatmin edici olmaktan uzaktr. Mesela; Osmanh d<inemi Aarupa; Balkanlar'da lslAmiyetin durumu bunun en tipik cirneklerinden biridir. Bu konular incelenirken Osmanh argiv belgelerine hig el sflrtilmemigtir. Bu ise Osmanhlann gahsrnda ist6m Dini'rin Aurupa ve Balkanlar da kazandr$r erigilmez grice umumi manada bfu "hayfl.Afla" ve "yaztk o ldu htristiy anh{a" niteli$indedir. "' Arnold, T.W. ,The Preaching of tslllmr lahora, 1968.
62 . 2sKgR1Y4 KITAPCI Di$er taraftan lazarrn kullamldr$r kaynaklarm bir goSu ikinci elden ve Batr dillerinde yazrlmrp eserlerdir. Arapqa asrl kaynaklar azdt. Bu yetersizlisiru Yazanmtz da dolayh yollardan ifadeye gahgmrgtrr. Mamafih T. W. Arnold yine de baganh olmugtur. Zira o, bu eseri ile eski dtinya krtalarrnda islAmiyetin, nasrl yayrldrsrna do$ru giden karanhk yolu aydrnlatmaya gahgmrg ve en azrndan bu yolda bir geyler yaprlabilece$ini ortaya koymugtur. 2- H.A.R. Gibb; Orta Asya Arap FiitiihatrtT0t ve W. Barthold; Mofol istilhsma Kadar TiirkistanQr): Temel kaynaklar ve inceleme eserleri ile ilgili bu de$erlendirmemize bir son vermeden 6nce bu vesile ile bizim, W. Barthold ve ozellikle H. A. R. Gibb gibi de$erli tarihgilerin eserlerine, bir kag ctimle ile de olsa, temas et- memiz herhalde yerinde olacakhr. Zira, bir bagka vesile ile bu konulara temas eden muhterem hocamrz, Prof. Dr. Faruk Stimer hakkrmrzda te- veccctih gostermig ve Gibb'le ilgili suskunlu$umuza iparet ederek gtiyle demigtir: "Miiellif konusu ile ilgili eserlerin hemen hepsini gtirmiiE ae bunlann olilukga genig bir tanimasrnr oe dieilenditmesini yapmtgtt, Bu ktsmm incelenmesi, Z. KitapE'ntn kaynaklann aiisfrk derecesi hakkmda sa{lam bir bilgiye sahip oldu{unu giisteriyor." Daha sonra "Burada ehemmiyette kaydetmemiz gereken bit husus daha aardtr ki, o da, Z, KitapE nn bilhassa Battholil ae Gibb gibi miielliflerin gahgmalart hakkmila hig bir ro Gibb, H.A.R. ,Orta Asya Arap Flt ithat ,gev. M. Hakkr' lstanbul, 1930' :r Barthold, W.,Mo[ol lrtilasmt Kodar Tilrkisnn, istanbul, l98l '
isLAM HIDAYET cUNE$l DoGu rORAN yURDUNDAo 63 miitealada bulunmamq olmastdtr. Bu bizce mazut g ii riilmey e cek b ir hus ustur' 42) . $unu hemen belirtmemiz gerekir ki, W. Barthold ve H.A.R. Gibb; Orta Asya Arap Eetihlefi hakkrnda gerEektende krymetli aragtrmalar yapmrglar ve eserler yazmrglardrr. Barthold'tn; Modol istililstna lGdar Tiirkistan ve Gibb'in; Orta Asya Arap Filtiihafr, bugtin bu sahamn en seqkin eserleri arasrndadrr. Orta Asya Arap fetihleri hakkrnda araghrma yapmak isteyenler bu eserleri g6z ardr etmeleri mtimktin de$ildir. Fakat sdz konusu eserlerin, asrl konu yani Orta Asya'da islilmiyet'in Yayiltgr agrsrndan pek fazlabir 6nemi yoktur. Her iki mtiellifte bu konulan ihmal etmigler ve kayda deSer pek fazla bir gey sdylememiglerdir. Bu bakrmdan ilim alemince pek meghur olan bu eserlerin ayrr bir de$erlendirilmesi yaprlmamrg ve esasen buna ltizurn da duyulmamrgtr. Ancak bunlar, Merhum Hocamtz'rn krymetli endigelerine igtirak etmedi$imiz anlamrna gelmemelidir. Barthold ve ozellikle Gibb Tiirk Tarihinin bir qok meselelerine bizim bekledigimizden farkh bir gekilde yaklagmakta ve temel kaynaklann rivayetlerini kendilerine gcire yorumiayarak sathi bazr neticeler grkarmaktadrrlar. Bu ise, hakh olarak bir gok ilim adamlarrmrzrn cesaretini krrmakta ve ciddi tereddiitlere sevketmektedir. Bu bakrmdan Merhum Hocamrz, bu husustaki endigelerinde :r Merhum ve Muhterem Hocamtz Prof, Dr. Faruk Sllmer, bu gok delerli g6rUglerini "Dogentlik Tezimizu igin yazdrklan krymetli raporlarrnda beyan etmiqlerdir Z.K.
64 . 76KER1YA KITAPCI yerden g6$e kadar hakhdrrlar. Barthol{ Gibb hatta J. Wellhausen ve onun eserinin(a), aradan bunca seneler gegmiE olmasma ra{men Tiirk tarih otoriteleri tarafrnilan ilmi ae ciddi bir gekilde tenkit edilememig olmast Tiirk Tarihgilidi b aktmmdan ancak bir talihsizliktir. Oyra gerek Barthol4 gerekse Gibb, Orta Asya Tiirk Tarihinin bir gok meselelerinde qok sathi ve fakat bizi kugku ve endigeye sevkeden gdriigler beyan etnektedirler. Mesela Gibb, Aga{t Tiirkistan (Maveraii'n-Nehr)'deki Tiirk oarh{nt peroastzca inkar etmekte, Taberi, ibnti'l-fsit gbi dea tarihgilerin bu ydndeki bir gok riaayetlerini giirmemezlikten gelmekteilir. Hatta 0 bu hususta daha da cesur davranmakta ve ilim dtinyasrru hayrete dtigiirebilecek zavalh gOrtigler ileri stirmektedir. Mesela Gibb, Taberi'nin "Tiirk" kelimesini "Acem, cinsiyeti meghul kaoim" anlamma kullandr$rm, bundan Ttirkleri kasdetmedi$ini ileri siirmekte ve boylece AEap Tiirkistan'da ki, Tiirk aarl$rn, Tiirk hakimiyetini bir grrprda silip ahnaktadrr. Bu kabil indi ve kasrth gciriiglerin ilmin haysiyeti ve objektifligi ile baSdagmasma imkan yoktur. E$er Taberi bir gok rivayetinde bir klsrm olaylarr izah sadedinde "Tiirk" ve "Tiirklef' demigse bunlann etnik kciken itibar ile Tiirk olduklan muhakkakhr. Hem Taberi bu hususlarda yalmz da de$ildir. Bir eok kaynaklarda aynr temel gerge$i vurgulamaktadr. L Wellhausen, A rap Devleti ve Suklltu, gev. F, Iqrltan, Ankara, 1963.
ISr_ArVr HioAyET cuNEgl DoGu r0RAN yuRDUNDAo 65 Ancak, Agafi Tiirkistan,tn fethi srrasrnda Tiirklerle Araplar arasrnda ceryan eden bir gok olaylar dolayrsryla Araplar; Tiirklerden zaman zaman ,,el_Acem,, diye bahsetmiglerdir ve onlar bunda da hakhdrrrar. Igte raoeri aynr minval izere bu rivayetleri de kaydetrnigtir. Bunlardan Gibb'in iddiasrmru tam aksine, Taberi de gegen ,,el-Acem,, kelimesinin bile; yer yer Tiirk anlamrnn kullanid$t giirilliir, Ustelik bunun bir gok sarih drnekleri de vardrr. Hal boyleykerg bu kadar aqrk bir meselede konuyu saphrmak ve AEa$t Tiirkistan,da ki, Tiirk varh{tntinkar etneye kalkrgmak ancak Gibb,in yapabilece$i bir ctirettir. Gergekte biitiln bunlann altmda yatan alnl mesele, Orta Asya,yr bile, Tilrkler'in riz yurdu olarak gok giirmektir, Barthold'un da, Orta Asya, Tiirk diinyast ve onun me_ selelerine yaklagrmr, Gibb,ten higte farkh de$ildir. Onun Mo{ol istilasma Kadar Tiirkistan, adrndaki eserid.e, orta Asya'yr bir kavimler dtinyasr olarak gostermek ve Tiirkrerin, Orta Asyayr bir ana vatan olarak gormelerini mtimktin mertebe onlemektir. Mamafih bizim sezebildi$imiz kadan ile Gibb, Afganistan tizerinden Hindistan, a uzanmak isteyen ingiliz yayrlma politikasrnrn kargrsrnda, bu co$r afyada bir Tiirk uarlt{tnt tehlikeli gcirmekte ve bunu esasta kabul etmemektedir. Difrer tarihci Barthold ise; gimdi goktan tarihe karrgmrg olan Sooyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli{inin, orta Asya Tiirklii$iinii inkar ve buralann bir nevi milletler
65 . ZEKERIYA KITAPCI mozeyigi gdsterme politikasrna, tarihi bir zemin hazrrlarnakhr. Meselenin ozti budur. Mamafih bu ktigtik de$erlendirmemiz bile merhum Prof. Dr. F. Siimer Hocamtz'tn bu hususlardaki endige ve srl.:rntrlannda ne kadar hakh oldu$unu gostermektedir' Ne yazrkki, konuyu daha etraflr bir gekilde burada miinakaga etmemize. imkan yoktur. Biz; getek Battholil ae getekse Gibb hakknda bu ae buna benzer daha bit gok tesbitlerlmizi ilefide genig ae miistakil bir arcgtrma halinde yaymlamayt ae itim aleminin de$etlendirmesine sunmayt iimid etmekteyiz.
cinig Tiirk Tafih G elene$inile Horas an Ve Do$uTfrranYurdu Nigin Horasan Deiil de, Doiu Tfnan Yurdu: Gergekte Horasan; kelime yap$l itibarr ile "Hfit" gilneg ve "6s6ry dodan" kelimelerinden olugmakta, "Giinegin Do{ilu$u iilkeo, anlamrna gelmektedir. Eski Fars dilinde "Do{u iilkeleri" anlamrna kullamlmrg olup, islAm tarihgileri ve co$rafyacrlarr da genellikle bu manada kullanmrglardrr(1). Bizim bu kitabrrnnda Horasan'rn Tiirklilk dokusu ve Tiirk co[rafyastfltn bir pargasr olmasr itibarr ile arzetti$i ozellikler g<izdnrine ahnmrg ve bu bdlge iqin DOGU TORAN YURDU tabiri kullamlmqtr. Bundan maksadrmrz; bugrinkti "Tiirkmenistdn" srntrlan iginde kalan Meto, Hesa, Serahs, aynca Belh, ve Badgis, gibi Orta Ceyhun yataklanna kadar yayrlan cografi bolgelerdir. Igte bu genig cografi bdlge ve buralar da cereyan eden sosyal dini ve siyAsi olaylar bu galqmamuda Ttirklerin mrishimanh$r agrsrndan ele ahnm6, ayrrce "Horasan" kelimesine yeni bir mana ve mefhum zenginli$i kazandrrrlmryhr. Zirh; biilgenin co{raft iizelli$i, Tilrklilk dokusu, Arilerle-Tfrrhniler arastnda bir gegig biilgesi olmasr islfrm iincesi deairlerde buralarda birgok Tiirk ileoletinin kurulmasr, onlartn devlet gelene{inin ishmt devirlerde de I el-Makdisi, Ahsenii't-Tekdsdm, Beyrut, 1987, s. 394, el-Hamevl, II, s. 350, [r Strange, G., a.g.e., s.423, Huart, C., Horasan, ie, Vlt, s. 560, Qetin, O., Horaran, DIA, XVul, s.234.
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)

Recommandé

Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyetZekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyetSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduZekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıZekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıZekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruZekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıZekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıSelçuk Sarıcı
 

Recommandé

Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyetZekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyetSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduZekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıZekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıZekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruZekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıZekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıSelçuk Sarıcı
 
Avrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adamAvrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adamChp Aydın
 
Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇
Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇
Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇Savaş Erdoğan
 
Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)
Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)
Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 
KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?
KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?
KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?testkgm
 
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar OcakAlevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar OcakenEntelektüel
 
Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)
Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)
Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 
örümcekteki mucize. turkish (türkçe)
örümcekteki mucize. turkish (türkçe)örümcekteki mucize. turkish (türkçe)
örümcekteki mucize. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 
Dede korkut hikayelerinde av
Dede korkut hikayelerinde avDede korkut hikayelerinde av
Dede korkut hikayelerinde avYusufGrn1
 
GOP+ 2015/1
GOP+ 2015/1GOP+ 2015/1
GOP+ 2015/1Gaziosmanpaşa Belediyesi
 
Dede korkut sunumu
Dede korkut sunumuDede korkut sunumu
Dede korkut sunumuAhmet Kilic
 
Tenkit 2018
Tenkit 2018Tenkit 2018
Tenkit 2018Gençlik Eğitim Kurumları
 
Osmanli esnafi
Osmanli esnafiOsmanli esnafi
Osmanli esnafiHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türklerZekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türklerSelçuk Sarıcı
 
Hürriyetin ilanı
Hürriyetin ilanıHürriyetin ilanı
Hürriyetin ilanıChp Aydın
 
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 
II. Abdulhamidin islam birliği siyaseti
II. Abdulhamidin islam birliği siyasetiII. Abdulhamidin islam birliği siyaseti
II. Abdulhamidin islam birliği siyasetihaber
 
EtkilesimKatalog2013
EtkilesimKatalog2013EtkilesimKatalog2013
EtkilesimKatalog2013nesilyayingrubu
 
Istanbul
IstanbulIstanbul
Istanbulcihan
 
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Erenİşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi ErenSelçuk Sarıcı
 
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranHüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranSelçuk Sarıcı
 
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Selçuk Sarıcı
 
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemPanteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemSelçuk Sarıcı
 

Contenu connexe

Tendances

Avrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adamAvrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adamChp Aydın
 
Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇
Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇
Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇Savaş Erdoğan
 
Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)
Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)
Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 
KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?
KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?
KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?testkgm
 
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar OcakAlevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar OcakenEntelektüel
 
Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)
Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)
Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 
örümcekteki mucize. turkish (türkçe)
örümcekteki mucize. turkish (türkçe)örümcekteki mucize. turkish (türkçe)
örümcekteki mucize. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 
Dede korkut hikayelerinde av
Dede korkut hikayelerinde avDede korkut hikayelerinde av
Dede korkut hikayelerinde avYusufGrn1
 
Dede korkut sunumu
Dede korkut sunumuDede korkut sunumu
Dede korkut sunumuAhmet Kilic
 

Tendances (12)

Avrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adamAvrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adam
 
Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇
Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇
Adnan menderes kaya avşar türkmenleri̇
 
Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)
Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)
Darwinistlerin beklediği cevaplar. turkish (türkçe)
 
KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?
KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?
KAGEM Bülten Merhamet Dünyamızı Nasıl Aydınlatabilir?
 
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar OcakAlevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
 
Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)
Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)
Müminlerin merhameti. turkish (türkçe)
 
örümcekteki mucize. turkish (türkçe)
örümcekteki mucize. turkish (türkçe)örümcekteki mucize. turkish (türkçe)
örümcekteki mucize. turkish (türkçe)
 
Dede korkut hikayelerinde av
Dede korkut hikayelerinde avDede korkut hikayelerinde av
Dede korkut hikayelerinde av
 
GOP+ 2015/1
GOP+ 2015/1GOP+ 2015/1
GOP+ 2015/1
 
Dede korkut sunumu
Dede korkut sunumuDede korkut sunumu
Dede korkut sunumu
 
Tenkit 2018
Tenkit 2018Tenkit 2018
Tenkit 2018
 
Osmanli esnafi
Osmanli esnafiOsmanli esnafi
Osmanli esnafi
 

Similaire à Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)

Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türklerZekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türklerSelçuk Sarıcı
 
Hürriyetin ilanı
Hürriyetin ilanıHürriyetin ilanı
Hürriyetin ilanıChp Aydın
 
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 
II. Abdulhamidin islam birliği siyaseti
II. Abdulhamidin islam birliği siyasetiII. Abdulhamidin islam birliği siyaseti
II. Abdulhamidin islam birliği siyasetihaber
 
Istanbul
IstanbulIstanbul
Istanbulcihan
 

Similaire à Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü) (6)

Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türklerZekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
 
Hürriyetin ilanı
Hürriyetin ilanıHürriyetin ilanı
Hürriyetin ilanı
 
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
 
II. Abdulhamidin islam birliği siyaseti
II. Abdulhamidin islam birliği siyasetiII. Abdulhamidin islam birliği siyaseti
II. Abdulhamidin islam birliği siyaseti
 
EtkilesimKatalog2013
EtkilesimKatalog2013EtkilesimKatalog2013
EtkilesimKatalog2013
 
Istanbul
IstanbulIstanbul
Istanbul
 

Plus de Selçuk Sarıcı

İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Erenİşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi ErenSelçuk Sarıcı
 
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranHüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranSelçuk Sarıcı
 
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Selçuk Sarıcı
 
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemPanteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemSelçuk Sarıcı
 
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisiİbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisiSelçuk Sarıcı
 
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. KısımDoğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. KısımSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısımDoğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısımSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısımDoğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısımSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımDoğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdetİmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdetSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizamİmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizamSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalal
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalalİmam gazali el-munkızu min-ad-dalal
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalalSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali parlayan nurlar
İmam gazali parlayan nurlarİmam gazali parlayan nurlar
İmam gazali parlayan nurlarSelçuk Sarıcı
 
İmam gazzali tehâfüt el-felâsife
İmam gazzali tehâfüt el-felâsifeİmam gazzali tehâfüt el-felâsife
İmam gazzali tehâfüt el-felâsifeSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali dinde kırk prensip
İmam gazali dinde kırk prensipİmam gazali dinde kırk prensip
İmam gazali dinde kırk prensipSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali abidler yolu
İmam gazali abidler yoluİmam gazali abidler yolu
İmam gazali abidler yoluSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali ölüm ve ötesi
İmam gazali ölüm ve ötesiİmam gazali ölüm ve ötesi
İmam gazali ölüm ve ötesiSelçuk Sarıcı
 
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...Selçuk Sarıcı
 
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikad
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikadİmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikad
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikadSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali helaller ve haramlar
İmam gazali helaller ve haramlarİmam gazali helaller ve haramlar
İmam gazali helaller ve haramlarSelçuk Sarıcı
 

Plus de Selçuk Sarıcı (20)

İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Erenİşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
 
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranHüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
 
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
 
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemPanteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
 
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisiİbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
 
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. KısımDoğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
 
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısımDoğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
 
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısımDoğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
 
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımDoğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
 
İmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdetİmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdet
 
İmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizamİmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizam
 
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalal
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalalİmam gazali el-munkızu min-ad-dalal
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalal
 
İmam gazali parlayan nurlar
İmam gazali parlayan nurlarİmam gazali parlayan nurlar
İmam gazali parlayan nurlar
 
İmam gazzali tehâfüt el-felâsife
İmam gazzali tehâfüt el-felâsifeİmam gazzali tehâfüt el-felâsife
İmam gazzali tehâfüt el-felâsife
 
İmam gazali dinde kırk prensip
İmam gazali dinde kırk prensipİmam gazali dinde kırk prensip
İmam gazali dinde kırk prensip
 
İmam gazali abidler yolu
İmam gazali abidler yoluİmam gazali abidler yolu
İmam gazali abidler yolu
 
İmam gazali ölüm ve ötesi
İmam gazali ölüm ve ötesiİmam gazali ölüm ve ötesi
İmam gazali ölüm ve ötesi
 
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...
 
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikad
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikadİmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikad
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikad
 
İmam gazali helaller ve haramlar
İmam gazali helaller ve haramlarİmam gazali helaller ve haramlar
İmam gazali helaller ve haramlar
 

Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyesinin çöküşü)

  • 3. istAu HioAYrr cUnE$i ooGu TOnnnSYURDUNDA Talas Nazariyesinin Qiikiigti Prof. Dr. Zekeriya KITAPCI
  • 4. & YEDIKUBBE YAY'NLAR.: 4 T0rk lslAm KllliYat: 1 O lslAm Hidtyet G0negi Do$u T0ran Yurdunda i.4""r, : Ekim,2oo4 - ISBN: 975 - 98634'0 - 5 Eenetvayrn Yonetmeni Rrlat IGRAKOL x Yazrsma Adresi: Rrfat KARAKOL b-"raf"ttin Caddesi6z lghanr A Blok Kat 2'KONYA tel: 0.332. 353 00 50 - 353 80 43 ii'miYazrsma Adresi: Prof. Dr. ZekeriYa KITAPCI k. Karabekir CdA. Hoca Hasan Sk. No: 151407 tet: o.gsz. 350 82 96'Meram / KoNYA O www.zkitaPci.com bilgi@zkitaPci.com @ Kitabln her hakkr mahfuzdur. Eserin; MUellifin yazrlr m0sddesi olmakstztn tamamen, k';d veva herhangi bir de$igiklik yaprlarak yaytnlanmast lilit"iort"ti'i"roa gogittrtmasi veya 6ir oagka dile gevrilerek yaytnlanmast Yasakttr. Dizoi otzbtevt Tel:0.332.351 6641 Kapak Tasanm GRAFIT-O ir"-Pr"."-Baskr-cilt SEBAT OFSET MATBMCILIK Tel:0.332. 342 01 53 Far 0.332' 342 37 80 w$/w.sebat.com sebat@sebat.com
  • 5. Tiirk islam Kiilliyatr: 1 oRTA ASYA'DA iSlArUiVrriX ILK YAYIUg YILIARI aa ISI.^AM HIDAYET GUNE$I DOGU TURAN YURDUNDA Talas Nazariyesinin Qttkiieii Prof. Dr. Zekeri.y a fiU,PCf' Ph. D. Karagi Un- Pakistan Assot. Prof. Jos. Un. Nijerya
  • 6. ALI"A.H (c.c.) kendi irf,desinitebliE igin irsanlar arasndan Hz. MUHAMMED'i (s.a.s.) seetiEi ve Onu hak peygamber olarak gonderdipi gibi, Onun risdletine vfuis ve onu ayakta tutmak iginde milletler arasmdan MUSLUMAN TURK MILLETI'ni segmig kendi DlNl'nin aziz olmasr igin onlarr gorevlendirmig ve EMANETI'ni onlara tevdi etmigtir. Bu gtiphesiz Miishiman Turk Milleti igin ilahi bir tevecctih ve gok btiytik bir mazhariyettir. Kuran-r Kerimin bir gok ayetleri ve FIz. Peygamberin bir gok hadislerinde onlann insanh[rn hayrrna olan bu YUCE MISYON'lan dile getirilmigtir.
  • 7. ONsOz Tiitklerin miisliimanhSr meselesinin tarih objektilinde yeniden ele ahnmast, Talns nazariyesinin gdkiigii, Cumhuiyet Deori Tiirk tarihgilninin giiliing iddialan. ibht kader kalemleri tarafinilan yazilan Yeni Senaryo; Tiitk isl6m Destan{nrn Yeniden Yazimast Hemen gunu ifdde edelimki; Orta Asya Arap Fetihleri ve buna ba$h olarak isl6m Dininin Ttirkler arasrnda yayrhgr ve "milli bir din" hAline gelmesi, sAdece Ttirk tarihinin deSil, islAm tarihi, bundan da ote diinya tarihi ve "Muhammed timmeti"nin en onemli olaylarrndan biri, belki de koca insanhk igin bir ddntirn noktasrdr. ZirA Tiirk Milleti; isthm Dinini kabul eden diSer milletlerin aksine, isldm milletleri cAmiasrna girdikten sonra "Ummet ummantnda" eriyip gitrnemig, kendi varh$u 'isl6mi $ahiyeti" ve "deolet kurma dehas{' ve bu sahadaki tistiin yeteneSini bu cAmiaya kabul ettirmig bdylece, zaman denizinde ebediyetlere do$ru ynzip gitmekte olan Islim gemisinin "kaptnn{' Muhammed timmetinin "koruyucsu" ve isldm dtinyasmm rakibsiz "lider bir milleti" olmugtur. Mtisltiman Ttirk milletinin bu yiice "Misyonu" kabullenmesi sAyesindedirl<t; isl6m Dini ve "i)mmet gemisi", bir gok btiyiik tehtike ve firtrnalara raSmen bu ucsuz bucaksz zalnan denizinde ytizerek bugiinlere kadar gelmig ve insanhSrn 2000. yrlrna "Merhaba!" demigtir. Evet Ttirklerin, Tfrran Yurdunda istdm Dini lcabul etmeleri ve bundan sonra baglayan ve onlarrn yiiniyen
  • 8. 6 da$larr andrran 'ihhi yiiriiyiigleri" sayesinde Orta-Do$u ve lsldm hakimiyetine giden 'ilAW yol" onlara aElmrg ve boylece onlar Eski Diinya kttalarmm kesigti$i, biiyiik din, kiiltiir ve medeniyetlerin bulugtu$u ve bir manada insanlr$rn kalbinin attr$r bu mtibarek topraklar, "Bereketli Hitily ve Peygamberler yurdunda gok daha btiyiik ve eskilere gtire gok daha medeni ve gok daha genig "Cihan imp ar at orluklan" kurmuglardr. Igte astl bundan sonra yAni, Ttirkler'in IslAm dtinyasrmn en gtiglti ve rakipsiz lider bir milleti olmalarmdan sonra; diinya siyAsi, dini, askeri ve ekonomik gidigAtrnda isl6m Dininin lehine, gok biiytik de$igme ve geligmeler olmug ve isl6m Dizi krtalar arasr siyAsi bir gtig ve kudret hAline gelmig ve bu biiyle XX. yi.izyrhn baglarrna kadar devam etmigtir. Selguklu Sultanlan ve hele hele Osman Tiirkleri'nin kurmaya muvaffak olduklarr btiytik Cihan imparatorluklarr sdyesinde islfrm Dini; o devirlerde hig bir "semdai din"in ulagamayaca$r mtistesnd bir ululu$a kavugmugtur. Hz. Peygamber ve Ast't Saadethdtig, isl6m Dini, ne "Emeotler" ve ne de Abbhsilet" devrinde mtisltiman Tiirk devirlerinin drgrnda, hig bir devirde bciylesine ulu ve boylesine ytice siyAsi bir gi.ice aslA ulagamamrghr. ' isldmrn bu btiyrik hagmet, ululuk ve yricelik devirlerinde hem de, asrrlarca devam eden bir zaman stireci iginde diinya siyAsi co$rafyasr "D6ru'I'islfrtlr" ve "Dhru'l' Kiift' olarak ikiye ayrrlmrg, "Muhatntned iimmeti"nin drgrnda kalan bi.ittin "kilfiir ehli" "tek bir millet" yati "millet-i ahhide" olarak kabul edilmig ve islAmrn koca bir ktifur dtinyasrna asrrlarca meydan okumugfur. Bu ne btiyiik
  • 9. 7 bir tecellidi rki; " D 6r u' t-Kiifr' Lle " D 6ru' l-isl6m' arasmdaki "hadd-i fdsila" o "il6hi stntr" llAy-r kelimetullah ve lslAmrn ytice gAyelerine kendilerini adamrg akrncr Tiitk Sultanlan ve bu yi.ice ruhlu Ttirk mticAhidlerinin parlak krlmglarmm kan damlayan uglarr ile gizilir olmugtu. *** lgte Mi.isltiman Ttirk'iin, IslAmi gahsiyetinin temel fonksiyonunu olugturan bu inadrna gtizel ve milli gururumuzu okgryan bu agrklamalardan soffa, burada hem de biiti.in agrk kalblilikle itiraf edilmesi gereken gok acr bir gergek daha vardrr. O da isl6m Dini ve bu btiytik hidAyet megalesinin Orta-Asya Bozkrlart ve Tutan Yutdunu aydrnlatmasl ve Tiirkley'in, yizd,e yiizlere varan bir qo$unlukla, hem de "Siinni ffiAna"da "Miisliiman olmns{' ve onlarrn "biiyiik Ofia Do{u Misyonu"nun hala bir muamma, bir bilmece hAline gelmesi ve yeteri kadar aydrnlatrlmamrg olmasrdrr. Neylersinizki; krltnctnr tam on asrr isl6m Dininin "aziz olmast" ve yi.iceli$ine adayan, il6y-t kelimetullah ve "Kttrnfl'tn bayraktarh{t"m yapan ve bu yolda her bir asrrda milyonlarca gehid veren, bu uSurda kam nehirler gibi akan ve kemikleri da$lar gibi yrSrhp kalan, tistelik islAm ktiltiir ve medeniyetinin en btiytik mimarlanndan biri olan ve bu btiytik ktilttir ve medeniyeti, daha btiytik co$rafi iklim ve krtalara tagryan ylJ'ce Tiirk milletinin nasrl ve hangi gartlar altrnda mtisltiman oldu$u hAlA bilinmemektedir. Bundan daha da agtsr; Qin Seildinden Viyana iinlerine kadar mtisliiman Tiirk'tin asil mtihrtinti tagryan yine mtisliiman Tiirkiin miibarek kanr ve islAmtn, iman ve hidAyet nuru ile yo$rulan ve yeni ufuklara giden ve daha
  • 10. 8 yticelere ve zirvelere do$ru trrmanan bu "nur oe qtk medeniyeti"nin oturduSu zemin yani "Siileymhniye" ve "Sultan Ahmet" cAmilerinin oturdu$u miibArek zemir! bizim agrmzdan yeteri kadar aydrnlahlmrg de$ildir. Asrl mesele; Hz, Peygamber'in Medine de basit kerpig ve gamurla duvarlarrm yaph$r ve tavamru hurma lifleri ile orttri$ti o "miibdrek mecidin" mtisltiman Ttirkler sdyesinde; Bursa'da bir "lllu Cdmi" istanbulda bir "siileymdniye" ve Edirnede bft "Selimiye Ctmii" ve bir ulu mabed haline gelmesi ve hurma lifleri ile orttilen o tavarury muhtegem bir "Giik Kubbe" peklini almasrdr. Bir diSer ifAde ile kiltng kullanan o mtibarek ellerin kalem fuhnasr ve Kuran-r Kerimi bir keramet srrrrna mazhar olarak en giizel bir gekilde yama$ ve hat sanatrnt yeni bir tisl0p bir medeniyet unsuru hAline getirmesi ve bunda hdrikalar yaratmasrdrr. islAm dtinyasr da biliyorki Kuran-t Kerim, istanbul'da yazrlmrghr. Bu zemin tam manasr ile aydrnlatrlmadao miisliiman Tiitk'in insanh$rn haynna olan ve asrrlarca devam yiice misyonunun anlagrlmast, onun islAmi gahsiyetinin yiiceli$i, bu manada yeni yeni gtirtiglerin tegekktil ehnesi, Tiirk tarihi ile ilgili bir gok meselelerin halledilmesi mtimktin de$ildir. Bize gcire, bugrin bile mtisltiman toplumumuz islAmiyeti bir "din" olmarun otesinde millet varh$rmrzrn "ttotoru" ve onu siyAsi mdnada olmasa bile, toplumun ekonomik refah ve mutlulu$a giden yolda bir "devlet" olarak gcirmektedir. Evet bu zemin; bir kere daha ifAde edelimki; Tiirklerin milsliiman olmalan, Allahm hiililyetine kaaugmalan oe oflun islilmt gahsiyetinin olugmast zemini oe keyfiyetidir, ***
  • 11. 9 Millet varh$rmrzrn bdylesine dnemli d6niim noktasr ve km. taglanndan biri olan bu "biiyilk olay" ve buna ba$h biiytik geligmelere ne yazrk |i ne Tiirk tarihgileri ve ne de Batrlt tarihgiler'in hiq biri her nedense f.azla bir ilgi gostermedikleri gibi, bundan daha da ilginci onlar; bu "biiyilk olugumu" hig bir zaman Ttirk tarihinin dnemli bir meselesi hdline de getirmemiglerdir. Ttirk tarihinin bir gok konularrnda bir gok ciddi aragtrmalarda bulunan Batrh tirihgilerin "Tiirklerin miisliiman olmalan" ve bundan sonra ortaya grkan bag ddndtirticii geligmeler, sosyal ve siydsi neticeleri hakkrnda susmalarr ve satrr arasr birkag ctimlenin drgrnda hig bir ciddi tahli ve yorumda bulunmamalarrmn sebebi bizce mechul de$ildir. Gel gdrki bizim; Ttirk tarihinin bir gok meselesine Batrlr tarihgilerin "giizlii{ii" ile bakan bir "Malazgirt Zaferini" ve "istanbul'un Fethini" "Tiirk Emperyalizmi" olarak gciren ve bizim yeni tabirimizle "$aplonlu Tarihgilerimiz" igin burada sdyliyecek fazla bir s<jziimtiz yoktur. Ne varki; bu konularda muhazakAr olarak bilinen "Cumhuriyet deori" Tiirk tarihgileri f.azla bir varhk gdsterememiglerdir. Hatta onlar daha da ileri gitmigler, bu onemli konuya yeterince ilgi gdstermek bir yan4 bu konuda bir safsatadan ibAret olan "Talas Nazariyesini" ortaya atmrglar, bu parlak g<irtigleri brittin gtigleri ile desteklemigler ve meseleyi daha karma kangrk ve iginden grkrlmaz bir hAle getirmiglerdir. Bu sagma sapan gortiglerin okul kitaplarrna gegmesi ve bir "resmi tafih giiriigii" olarak senelerdir okutulmasr ve ilkokul ga$rndaki minik yavrulanmrzrn kafalarrmn bu safsatalarla doldurulmasr, bize gdre izalt zot bir tarih sefAletinden bagka bir gey degildir.
  • 12. t0 Zira bagta merhum Z.Y. Togan olmak tizere, F. Kiiprtilii, A.N. Kurat, A. inan, i. Kafeso$lu, O. Turan, F. Siimer ve dahf H.D. Yrldrz gibi daha bir gok ilim adamr ve deSerli btytik tarihgilerimiz tarafindan konu hig bir zaman ciddi bir gekilde ele ahnmadr$r gibi, eskilerin tabiri ile sadra gifa verecek hig bir qahgmada yaprlmamrghr. Belki de onlar buna kendilerini ehil olarak gdrmemiglerdir. Zfta bu konuda yazilanlar son derece sathi, tabnin edici olmak bir yana, bir ihtiyaca cevaP vermekten uzak ve fakat hamAsi bir edA ile, milli gururumuzu okgamak iEin kaleme almmrg bir kag makdle ve kitap arasrna serpigtirilmig bir kag ctimle ve paragraftan ibarettir. Ustelik bu kabil makAle ve kitap arasr yazr ve Paragraflarda "Tiirklerin miisliimanh$t" ile ilgili ortaya atrlan fikir ve gortiglerin realitelerle uzaktan ve yakrndan hig bir ilgisi yoktur. Bu fikir ve ilim adamlartmrz, yazmt1 olduklarr krymetli eserlerinde isl6m Dininin; "zAmtn", mektn" zJe "co{raf faktorleri" g<iz oniine alarak ilmi mAnada ve sistemli bir gekilde Tiirkler arasrnda yayrhgr tizerinde hig bir zaman durmamrglardrr. Onlar olaylart, sebeb ve sonuglarr itibarr ile ele alacaklart ve buna eme$i gegenlerin hizmetlerini de$erlendirecekleri ve ciddi sonuglara gidecekleri yerde, bunlarrn hig birini yapmamrglar ve go$u halde "96venist" bir yaklagrmla konuyu izah etmeye gahgmrglardr. Onlarrn bu sr$ izahlarrna gdte; Tiirkler VIIL astrda istdm dini ile temasa geEmigler lX. Astrda mi.islilman olmaya baglamrylar, X ae Xl. Astrlarda kdmilen milsliiman olmu1lardr' H.D. Yrldrz'rn durumu da bundan farkh cledildir. Nitekim onun daha once "Atap Dealetinde Tiirklef' adtyla aebir "tez" olarak hazrrladr$r ve daha sonra "islilmiyet ae Tiitkler" olarak
  • 13. l1 yayrnladr$r "gaibeli' kitabrndao) islhmiyetin Tiitkler arasrnda yayrhgr ile ilgili en ufak bir btiltim olmadrsr halde uzun, uzun Talas konusu iizerinde durulmug ve konu daha biiytik bir grkmaza siiriiklemigtir. cumhuriyet arort rar) )rrn r"rrry, bu konularda qok gtilting durumlara diigtiren bir di$er mesele daha vardrr' O da onlarrn; "Tiirklerin miisliiman olm*s{'gibi gok onemli bir konuya bizim daha ziyAde "Talas Nazariyesi" dedi$imiz ve resmi okul kitaplanna kadar gegen dipsiz, temelsiz bir gortigle izah etmeye kalkrgmalarr ve bdylece kendilerinin bile farkrna varmadan gok gtiliing bir duruma diigmeleridir. Onlann bu gayr-i ciddi izahlarrna gdre; "Talas Saaagtnda (75L) Ziyid b. Salik komutasmda ae tahminen 25.000 kigilik Arap ordusunun yan$ffa Qinlilere kary harbeden Tiirkler, isl6m Dini ile Gtik Tann aeya $amanizm dini arasmda; inanE, ahldk, ibadet gibi daha bir gok konularda, gok biiyilk benzerlikler oldu{unu gdrmiigler ue kendi baglarma miislilman olmaya karar aermigler ae neticede Ti.irklet toptan milslilman olmuglardt" MAmAfih, Cumhuriyet devri Ttirk tarihgilerinin son yanm asrr iqinde ilim dlemi ve Ttirk tarihgili$i adrna ortaya attrklarr tek "hipotez" de igte budur. Bunun drgrnda ilim dleminin dikkatini geken hig bir meselede hiqbir "tez" veya ciddi gdrtig ortaya atamamrglardrr. Oysa bu; gok tehlikeli ve zararhbir davramgh. Yi,ice istdm Dinini, etnik bir govenizme gottirmekten bagka bir gey de$ildi. Bu mageri vicdam ' Bu konuda geni4 bilgi igin kitabtn arkasndaki "Ek-l" ve balantzZK'
  • 14. t2 kanatan bir durum idi. Bunu yapmaya kimsenin hakkr olmamah idi. Oyle ya onlara gore; "Giik TAnr{' ile "islhm Dini" arasrnda bir "Yiice aarhsa" inanma, luza, knder, ahiret inanct, cennet, cehennetn, melekler hatta namAz, kurban vs. gibi ibAdetlere varmcaya kadar daha bir gok imani ve ahlAki konularda benzerlkler vardr. Bu benerlikler o kadar fazla idiki esela; isWm Dini,bir erke$in dort kadrnla evlenmesine cevaz verdi$i gibi, eski Tiirkler ise, bir erke$in iig kadrna kadar evlenmesine mtisade etmiglerdir. Diger taraftan istdm Dinine giire Altah bir idi. Eski Ttirklerde "Tek Tanrt"ya inanmrglardr. istdm Dinine g6re; yaratrlrg ve <iliim "Allahm iradesiyle" idi. Eski Ttirklere g<ire de insan "iilmek igin" yarattlmrgtr, yalntz "Tnnrt oar" olandt ve ebedi idi. isldmiyette oldu$u gibi, eski Ttirk dininde de Tanrr, "Kadir-i Mutlak" idi. Eski Ttirklerin "tek tAnttst", isldmiyettelct "Allah c,c." gibi mricerred ve pekilsiz bir giig idi. Eski Ttirkler'in kafasrnda da, mekAm goklerde olan ve asla cisim haline sokulamayan bir "Tanrt inanct" mevcud idi. Cumhuriyet devri Ttirk tarihgileri bu genel beyanlardan sonra, nerede ise ittifaka varan bir gdrtigle; Ttirklerin isl6m Dini ile $amanizm veya Giik Tann dini arasmdaki bu benzerliklerden dolayr, islfrm Dini'ni kabul ettiklerini ve btiytik kitleler halinde, toptan mtisltiman olduklanm iddia etmiglerdir. Ne varki onlarrry O, n"^t*da farkrnda olmadrklan bir gerqek daha vardrr. O da de$il "$amanizm" ilk Peygamer Hz. Adem'den beri insanlan do$ru yola gafrrrmak iqin ortaya grkmrg olan'il6ht" ve "Begeri" dinler arasrnda;
  • 15. l3 "Yiice bir aarlt!4"innama, bir "Peygaffiber" veya bir "Mukaddes Kitab"a sahip olma vs. gibi konularda hepsi arasrnda mutlaka "benzefiklcr" oldu$udur. Ne varki biihin bu benzerliklere ra$men hig bir iman veya insan toplumu, kendi dinlerini terkederek yeni bir dine girmemiglerdir. Bilakis bu toplumlar; yeni grkan bu dinlere kargr hrrgrnltklara varan tepkiler g<istermigler, gok biiyiik bir taasupla kendi dinlerine sdhip grkmrylar ve onu biittin giigleri ile, korumaya qahgmrglardrr. Nitekim IslAmiyetin ilk yayrhg yrllarrnda Hz. Peygambele en briytik tepki Kuran-r Kerim'in "Ey Ehl-i Hithp!" diyerek ve qok medeni bir tislupla hitab ettigi "Hristiyan" ve "Yahfidiler"den gelmigtir. Ehl-i Kitap, KurAni beyAna gdre; "medeni", "kiiltiirlii" ve 'bilgili" insanlardr. Yine dtinyad,a isl6m Dini, Hrristiyanlrkve Mfrseuilik kadar imani esaslar, din ktilttirii ve ahlakl bakrmdan birbirine bu kadar gok benzeyen "dinler manzumesi" yoktu. Bu tig dinin de tek kayna$r vardr, o da "Vahiy Kiiltiirii" idi. Gerek 'ilAht' ve gerekse "Begert"' dinlerin, yeni dinlere kargr gdsterdikleri a$rr tepkileri bizim gayet normal kargdamamz gerekmektedir. Zftaher dinin kendine gdre bir "cazibe snh*s{' ve bir gekim gticti ve dinami$i vardr. Zira de$il "Semeot dinlef' srradan di$er "Begeri" dinler bile inang ve prensipler bakrmmdan, bir dereceye kadar gtilting olsalar bile (meselA ine$e tapma v.s. gibi) kendi cAzibe sahasma bir bagka dinin girmesine asla mtisdde etmemig ve btittin gticti ile onun kargrsrna dikilmigtir. Nitekim, Miiseatli{in kendi cdzibe sahasrna Hristiyanlrfr sokmamak igin Yahfiililer en giddetli bir
  • 16. t4 gekilde Hz. isa'nrn kargrsrna grkmrglar ve daha otuz yaglarrna yeni ayak basmrg ve kendine inananlann sayrsr bir elin parmaklanm bile gegmedi$i en erken devirde onu "gAmthA" germiglerdir. Hristiyanl* iginde aym geyler sciz konusudur. Zira Htristiyanhkta kendi "cdzibe sahasl"na islhm Dinini sokmamak igin her tilrlti mticAdeleye bag vurmug ve neticede asrrlarca devam eden ve milyonlarca insarun kam pahasrna bir "Hagh Seferleri"rin baglamasrna sebeb olmuglardrr. Hagh Seferleri sebebiyle akrtrlan kanlar Orta-Do{u ve Balkanlan bir eamur deryasr haline getirmigtir. Ne varki Mtisltiman Tiirk milleti asrrlarca stiren bu mticadelede istdm Dinine, parlak krlmcr ile "kefil" olmug ve asrrlarca stiren dinler arasr bu mticadelede kam, nehirler gibi akmrg ve kemikleri da$lar gibi yr$rhp kalmrghr. Aynr akli ve manhki;;-"" "gamanizm" ve "Giik- Taw{' dini iginde gegerli olmasr, yari "$amanizm"in kendi cdzibe sahasrna isthm Dinini sokmamasr ve btitrin gtictiyle onun kargrsrna dikilmesi ve hiq bir zaman "teslim-i sil6h" etmemesi gerekirdi. Durum sAdece bundan ibarette de$ildir. E{er istdm Dini ile temdsa gegen ilk Tiirkler; dinl konularda eski Tilrk inanu ve Giik Tann dini ile isl6m Dini arasrnda boyle derin mtinakaga ve mukayeseler yapacak kadar dini ehliyet ve bilgileri olsaydr, onlann mtisltiman olmalarr bilakis, daha da zor olacaktr. Bu Tiirk bflytikleri ve din adamlarmrn, kendi dinlerine olan ba$hhk ve taassublan nedeniyle Yeni Dinin temsilcilerine "-Mhdem iiyle, sizin dininiz size, bizim ilinimizde bize yeter!" demeleri ve bu igi kesip atmalarr gerekirdi.
  • 17. l5 Ttirkler'in Talas Savagr sonucu miisliiman olduklanm iddia edenler, bir btiyi.ik grkmaz iginde eirPmP kalmrglardr. Onlar bu gekilde miisltiman olan Tiirklefin kimlikleri, yati kavim ve kabileleri hakkrnda susmayr tercih etmiglerdir. Bu ise sagmahktan bagka bir gey de$ildir. Bu gortigleri ortaya atan yazarlanmzrrL iddia ettikleri boylesine gtizel ve iyimser gortigler hakkenda ne yazrk ki, bir tek misal dahi verememiglerdir. Qiinkti temel Tarih kitaplarrnda geleneks el Giik Tann dint ile islfrm Dini arasmdaki benzerlikler dolaytstyla mtisliiman olmug adr, ganr, gcihreti belli bir tek Ttirk btiyti$ii bulmamz mtimkrin degildir. $imdi, tarihte bir tek misAli dahi olmryan bir konuyu; yani eski Tiirk inanglan ile isl6m Dini arasrndaki inang benzefliklerini genellegtirmek ve Tiirkler'in mi.isliimanhsrn, boylesine sathi sebeblere ba$lamamn hig bir ilmi izah ve dayana$r yoktur. Biittin bunlar son derece gtiltinq iddialardr. Difrer taraftan "$amanizm"in Ttirkler arasrnda Mo{ollar harig, hig bir zaman etkin, saygrn ve yaygm bir din olmamrghr. Tur daima gtkan Hz. Musa gibi Mo$olistan'rn en yi.ice da$rna qrkan ve dtinyayr "$amanizm" adll:ra fethetmeye kalkrgan zorlu $amanisf Cengiz Han ve onun soyundan gelen Modol Hanlan, $amanizm'le, islAmiyeti barrgtrrmak bir yana, bilakis $amanizmi, islilmiyetin kargrsrna dikmigler ve Orta-Asya medeni mtisltimanh$rru gok briytik bir srkrntrya sokmuglar bir biiytik ktilttir ve medeniyeti perigan etmiglerdir. Ustelik yukarda da ifAde edildi$i gibi, islAmiyetten once genig Asya bozkrrlannda ve Tiirkler arasrnda boyle adr, ganr belli meselA "Giik Tanrt" veya "$amanizm" gibi yaygm
  • 18. t6 bir halk ve devlet dininden bahsetmem iz de mtimktin de$ildir. Zira islAm hidAyet gtineginin bu topraklar dzerine hentiz do$madr$r karanhk asrlarda, miskin Buda, afizr so$an kokan yorgun Mani, azgtn Zerdiigt, aktif Nasturi Htristiyan rAhip ve din adamlarr, Ttirk yurtlarrna gelmigler ve buralarda yagayan Ttirkler arasrnda kendi dinleri adma gok genig taraftarlar kazanmrglar ve daha sonra, istdm Dinine ayak ba$r olmuglardn. Bu dinlerden meselA Manihaizm esla Uygurlaru tehdit etti$i gibi, Budizm de Giik-Tiirk Hakanlt{mr, onlarm gahsrnda btittin Orta-Asya Tiirklii$iinri tehdit etmig yarrnlara, islAmrn parlak istikbdline giden yolda, yine isl6m Dini igin en btiytik tehlike olmugtur. ZirA Budizm bir arahk o hdle gelmigtiki Giik Tiirk Hakanh{t "Budizrni" btihin Ttirklerin bir manada "resftti dini" olmasmr istiyecek kadar ileri gitmigtir. ESer Tonyukuk Han iig Gcjk-Tiirk Hakamn vezirlik etmig yetmiglik bilge devlet adamr "Budizm Tihiin askerlik ruhunu mahaeder" diyerek Bilge Kaianrn kargrsrna dikilmemig olsaydr, "Budizm" Orta Asya Ttirklti$i.intin goktan "resmi dini" olacakl;.. Peki bu Budist ve Zerililgt Ttirklerin m{isltiman olmalarr ve ya eski Tiirklerin siSz konusu dinleri kabul etmeleri nasrl izah edilecektir? Oyle ya bu mantr$a gore; onlarda Giik Tanrt ile bu dinler arasmdaki benzerlikleri gorerek kimi Builisf, kimi ZediiEt ve kimi de Hfistiyan olmuglardrr(!) Btittin bunlar ilim namlna uydurulmug zrrvalardrr: Evet Cumhuriyet deari Tiirk tarihgileri, dtigtinmtig tagmmrg, Ttirk milleti ve onun isl6m Dinini kabul ehnesi hakkrnda,-kendi kafalarrndan hem de ilim adrna ve ilim
  • 19. t7 Alemine uydurma bir "Senaryo" yazmtglar ve bunu gdvenizme varan bir edA ile izah etmeye, savurunaya kalkrqmrglardrr. Ne varki Ttirklerin mtisltimanh$r bit 'itilht destan" idi. Onun "Seflaryosu"; illhi kader kalemleri tarafindan yazrlmqtr. Igte onlar, bu "uydurma senaryolart" ile Ti.irklerin miisli.imanhsr gibi, IslAm ve insanhk tarihinin en btiytik olaymt, daha agrk bir ifAde ile "Senaryosu" Yiice Meal6 tarafindan yazdrrlan bir btiytik ve 'ilAhl destan{' kelimenin tam anlam ile "deienere etmek" istemigler ve bunda f.azlasryla muvaffakta olmuglardrr' Onlann bu safsatalarr son yarrm asrrdrr tarih kitaplannda okutulmug ve yarrnki nesiller kuru bir safsata ile yetigtirilmigler ve isl6m Dinine "$iiaenist" bir gdzle bakmrglardrr. $u grilting duruma bakrmzki; "Talas Saaag{'srrasmda sozde mtisliiman Araplarla kargr kargrya gelen ve sonra da hepsi mtisltiman olan bu Ttirklerin "Giik Tantt Dini" veya "$amanizm"e ba$h olduklarr haklanda temel kaynaklarda hiq bir bilgi yoktur. Yine Ttirk tarihgilerinin bu konuda dtigttikleri gtilting duruma bakrnrzki, bu benzerlikler dolaysryla de$il btittin Ttirkler, tarihte tek bir Tiirk bile mtisltiman olmamrgtrr. Bu ise dtipe driz tarihi bir yalanct gAhid yerine koymaktan bagka bir gey de$ildir. Di$er taraftan ak saqh, ak sakalh Tarih Dedenin; bir krstm gizli ghye ae sinsi emeller maksadryIa bir yalanu gdhid yerine konulmast ne thrih ve ne de insanh$m yiice gdyelefi ile ba{dagmast miimkiin de{ililir. Bu ilim ahlfrkt ae manh$ma adeta meydan okuyan hoyrat bir daoranngtt. Ne varki Ttirk tarihgileri bu kokugmug fikir bataklt$mrn igine bir kere dtigmtig ve ondan sonra qrkmak igin hig bir gayret gdstermemiglerdir.
  • 20. l8 *** MAmdfih buraya kadar yaptr$rmrz britrin bu agrklamalardan sonra kargrmrza kocaman bir soru grkmaktadrr. O da; Cumhuriyet deari Tii* tarihgilerini bu konularda gcivenizme kadar varan bir agrnh$a iten bu gortigler ve onlann altrndaki asrl maksat nedir? Bunun bize g6re bir de$il, bin bir derin ve k<iklti sebebleri vardrr. Onlarr burada uzun, uzun izah etmek bu kitabrn konusunu da$rmak olur. Ancak hemen gunu sdyliyebilirizki; Talas nazariyesi oe benzer gdriigler, itmi bir gerge{in ifddesi olmaktan uzak, daha ziydde milli gururumuzu okEamak ae bir deafin moda hhtine getiritifii agn Tiirkgiililk, aErt Arap diigmanhfr ae bir dercceye kadar islLmiyeti hor gi)rme oe biltiin bunlardan sonra Tiirklefin miisliimanl$t ile ilgili resmi tarih giiriigiine bir zemin hazrlamak maksadt ile ortaya ahlmrE ae fakat hig bir itmi esasa day anmay an kokugmuE fikirlerdir, Eski Ttirk dini $amanizm'in nerede ise inang ve dini muhteva bakrmrndan isl6m Dininden ,,Hapar; hiqte geri olmadr$r ve ona alternatif gcisterme gabalandrr. Zfta $amanizm de her gey Tiirkge oldu$una gore; boylece Tiirkge ezan, Tiirkge Kuran Tiirkge nqmaz, ae Tiirkge ibddete giden yolda kendili$inden agrlacak ve en az bunun mtinewer ortamlarda zemini hazrlanmrg olacakh. Oysa bu; mtisltiman Ttirk milletine o gtinlerde yaprlmrg aydrn ihAnetinden bagka bir gey de$ildi. Bugtin bile zaman zaman hortlayan Tibkge nama4 Tiirkge ezan yaygarastnl koparan ve miisltiman Anadolu insanrm ktirek gibi dilleri ile gileden grkaran bu nasipsiz kalem ve netAmeli kimselerin dtigtincelerinin altrnda hep bu dipsiz koksiiz fikir ve g<irtigler yatmaktadrr.
  • 21. t9 MdmAfih o devirlerin yaztya gegmig kitap, yaym ve makaleleri incelendiSinde bu "isl6rn", "AtAp" hatta, "Peygamber" dtigmanh$rnrn hangi boyutlara ulagtrsr btitiin hayret ve dehgetiyle ortaya grkmaktadrr. O devirlerin aydrnlarr, yazar gizer takrmr, hatta biiyiik tarihgilerimiz, frl<tr ve edebiyat adamlarr, btiytik Atatiirk'tin kurdu$u ve daha ziy dde milli bir zemine oturtulmug olan " Cumhuriy etimiz" in dini yiiniini.i, islAmi muhtevadan uzak, g<ivenist bir rrkgrlt$a d<intighirmek istemiglerdir. Onlar bu manaslz kulvarda senelerce yangmrglar ve ne yazrkki millet varlr$rmrzrn oturdu$u "isl6mi zemini" oymaya gahgtrklarr gibi "kuaay-r milliye ruhunu"da pasifize etmiglerdir. Bu bizler iqin hAlA bir rzdrrap kayna$rdr. Bu saplantrlardan oyleki btiytik Ttirk tarihgisi merhum Z.V. Togan bile, kendini kurtaramamrg ve Ttirklerin mtisliiman olmalarmdan biiyiik pigmanhk ve iiztintiiler duymug ve isldm enternasyonelinin Trtrkleri milli ruhtan (Haga!) soydu$unu belirtmigtir. Nitekim o, bu konularda yaptr$r bir deSerlendirmede Tiirklerin miisltimanh$r ve bu bag dcindi.irticti hayrrh islAmi geligmeler kargrsmda duydu$u tizi.intrilerini gu gekilde dile getirmig ve aynen 96yle demigtir: isl6m internasyonalizmi ise Tiirkleri, milli ruhtan tecrtd ederek kendisinin aatan hissinden mahrum, dint askeri geklini sokmak istidAdr giistermiptir" (Umumi Tiirk Tarihine Girig, s. 132). Oysa isthm Dini "oatan seagisi imandandrl" dedif,i gibi, Ttirkleri milli ruhtan tecrid etmek bir yana bilakis onun; etnik kimligi yani ftinff tidliruti koruyan bir "znY' olmug ve Ttirk milletini bir "Ktztl elma iilkiisil" ve bir cihan
  • 22. 20 hakimiyetine giden yolda, islAmrn "ildy-t kelimetullah" ve insanlr$rn hayrrna yaptr$r "Nizdm-i dlem" micadelesinde on4 yeni bir ruh ve dinamizm vermig ve Ttirk milletini tig krtada, hrristiyan topraklarda yetmig iki milletin hemde asrlarca efendisi kllmrghr. Neylersinizki aynr bedbaht durum M.F. Kiipriilii iqinde gegerlidir. Ttirk tarihi ve IslAmi Ttirk edebiyatrmn bu biiyi.ik otoritesine gdte; camilere ayakkah ile girilmeli, ork galmmah ae Kuran bir musiki edast iginile camilerde Tiirkge okunmah idi. Bu zihniyetin son eli bayrakh en hrgrn temsilcisi ise Prof. Dr. i. Arseldir. Onun "Arap Milliyetgili$i ae Tiirkler" adrndaki, iistelik "Hz. Peygamber" ve "isl6m Dini" hakkrndaki, kiry nefret ve hezeyanlarla dolu kitabrru, de$il dini btitiin bir miisltiman, normal bir insamn bile sabrla okumasr ve gileden Ekmamast mtimktin de$ildir. Buraya kaclar ,"o,rg;; bu agrklamalardan sonra kargrmrza gok ciddi bir soru grkmaktadrr. O da hakfkat-r hAlde; "Tilrklefin nastl miisliiman oldufu ae Allah'm hidayetine giden yolun onlara naxl aEldt{tdtr?" Evet Tiirkler diinyada hig bir millete nasip olmryan bir gekilde ve yilzde yrizlere varan bir Eo$unlukla mrisltiman olmuglardr. Bunun bize gore bir de$if bir gok dnemli ve ciddi bir kitaba konu olacak kadar sebebleri vardrr. Bunlardan: 1,. Her geyden i;nce ililht irdde yani O yiice oarh{m; Tiirklerin miisliiman olmalartnr ililemig olmast, Tilrk Milletin ahnyazrxnr Cenabt Hakhn biiyle yazman, Tiitk miltetini miisliiman Araplara eg de[er bh kaoim olarak gi)rmesi oe bu yiice hizmete onlann BUyUR/ edilmesi. Qiinkii bunun biiyle oliluiu Kuran-r Kerim'in bir qok
  • 23. .2t ayetlerinde agrklandr$r gibi, Hz. Peygamber'in bir gok hadisleri ile de dile getirilmig ve Tiirkter'7')-!rilrl" " islhmrn yiizak{' bir kavim olarak bildirilmigtir. 2. Tilrklerin mutlaka miisliiman olmalanntn zaruretine inanan miisliiman Fhtihler ae bilyiik ilealet adamlarmtn bu yolilaki kesin irhdeleri onlartn bu udurila bitmez tilkenmez miicadeleleri, sonsuz sabt ve gayretleri: Qiinkti Kuteybe b. Mtislim ve Omer b. Abdiilaziz'in; Aga$r Tilrkistanda, Tilrkler arastnda, Samani Emirlerinin; Kara H anhlar y ur dunda, miisltiman Trirk'tiry Allahrn hidAyetine giden yolda ulu atasr olan Abdiilkerim Satuk Bu$ra Han ve Kara Hanlr Hanlan'nn lJygur yurtlarmda isl6m Dinini yaymaya Ealrymalart ancak bu devlet irAdesiyle mtimkiin olmugtur. 3.Tiiccar miisliimanlarn daha ilk deairlerden itibilren Tilrklerle yaktn temas iginile olmalarq onlarla sa{Iam, diiriist ticdrt iligkilerde bulunmalan, onlartn miisliiman olmalarr igin galrymalan, Yeni Dini onlara samimi bir gekilde telkin etmeleri, isthm kadegti{ini onlar arastnda yaymaya gahgmalan: Zira isl6m Dini; Ceyhun havzasrndao Qin'e kadar yayrlan genig bolgelerde, ',ipek Yolu"nun devamh yolcularr olan "miisliiman thcirler', vasrtasr ile yayrldrf,r gibi, Seyhun yataklarr, Harzem, Don- Volga boylarr, Karadenizin Kuzey bolgeleri ve Tunaya kadar uzanan bu genig ovalarda bu defa ipek Yolunun bir bagka uzantrsr olan "Kuzey TicLret Yolu"nun yolcularr olan "miisliiman thcirler" vasrtasryla yayrlmrgtrr. Onlar bu tebli$ ve irgad faaliyetlerinde klasik din adamlarrndan daha bagarrh olmuglardr.
  • 24. 22 4. Buna giiniil oermig, kendini Tiirklet atastnda isl6m Dininin yayilmauna adamq din ululan, de[etli isl6m illimleri, bir gok $eyhler, tasaaauf ehli, ercnlet oe islfrm ealiyalannm stepletde ya1ayan Tilrklete kogmasq onlar arastnda tebti! ae irgad giireoinde bulunmalatq bir di{er if6de ile onlartn duast himmet ae bereketi onlann gtiz yaglan: Zira bu giintil erleri; sonsuz bir agk ve bir gontil cogkusu iginde bu hidayet megalesini bozkrr Ttirklerinin gonltinde yakrp tutugturmaya gahgmrglar, bir gontil eri olarat oba-oba, boy-boy, kabile-kabile onlar arasrnda dolagmrglar, brkmadan, usanmadan ve yorulmadan Ttirkler arasrnda isl6m Dinini yaymaya gahgmrglardrr' 5. Tiirk Beyleti oe Tiirk Sultanlarmtn denge arayqlatr ae bunun igin de islilmiyeti tercih etmeleti, onu gergek bit din olarak giirmelefi ae ona kendilefi ae baylarmm dini olmast igin biitiin aarhklan ile sahip grkmalan: Ciircan Ttirk beyi, Sul Tekin'in mtisliiman olmast, Hazar Tiirk Hakanrnrn yeni dini kabul etmesi ve Selguklu Sultanlarrnrn; once kendilerinin isthm Dinini kabul etmeleri ve sonra bayraklarr altrnda yagamak istiyen biitrd;n O[uz boylan ue Tihkmenleri btitiiniiyle miisluman olmaya ga$rrmalan igte hep bu gaye igindir' 6. Deroig gazi oe hafif ath Tiirk siiaarilerin, yeni dinin aerdi{i iman pe hidayet cogkusu, isthmt AaVma ae cihad agkt ile ig'Asya ae sttt boylarmda yagayan "Kifit Tilrklere" karyt senelerce siiren biiyiik cihail ue miic^dele etmelefi, onlan isl6m Dinini kabule zorlamala, ae bunda biiyiik iitgiide bagarilt olmalan: onlarrn bu cihadlarr sebebiyle Ttirktin tarihi akrncrhk ruhu yeni, kudsi bir muhteva kazandr$r gibi, ayrrca yeni bir akrncr gdziler neslinin ortaya
  • 25. 23 qrkmasrna sebeb olmugtur. Setgukllu ve hele hele Osmanlilarda gorilen dini heyecan ve cogkunun altmda bu akmcr gaziler ve onlarr hizmet misyonu bulunmaktadrr. 7. Tiirk yurtlannda isl6m Dininin yayimasmtn en biiyiik sebeblerinden biriside "Ribatlar" yani "Kutsat istdm Ocaklar{'bu biiyiik hayr miiesseselerinin ilk ilefa Tbk yurtlannda yapimasr ae Tiirkistanda yaygm bir hale gelmesi: Mtisltiman g6,ziler ve kendilerini Hak Dinin yayrlmasrna adayan bu ytice ruhlu kimselerin bir nevi bannak ve konaklama yerleri, ilk defa buralarda ortaya grkmrgtrr. Bu ribatlardrrki daha sonralan isl6m Dininin kollektif bir heyecan ve taze bir ruh ile lg-Asya bozktlannda ya$ayan gogebe Ttirk boylarrna ulagmasr, onlar arasrnda hrisn-ti kabule mazhar olmasrnda gok mtiessir bir rol oynamry ve koklti bir medeniyet mtiessesi hAline gelmigtir. Bunlar bizim Tiirklerin nasrl miisliiman oldu{u ve Allahrn hidayetine giden yolun onlara nasrl agrldrSrm izah etmek iqin ortaya koydu$umuz onemli sebeblerdir ve her biri hakkrnda Adeta bir kitap yazacak kadar genig bir kapsamr bulunmaktadrr. Bunlar gibi daha birgok tali sebebler daha vardrrki kitabrn konusunu da$rmamak igin onlarrn rizerinde durulmamrgtrr. Btittin bunlardan da anlagrlaca$r gibi; Ti.irklerin miisltiman olmalarr, ciyle bir krsrm tarihqilerimizin iddia ettikleri gibi gala kalem, kolay- kolay bir kag ctimle ile ve koksiiz nazariye ve gortiglerle "Talas Nazariyesi" gibi izAh edilecek bir keyfiyet de$ildir. Bu insanlrk tarihinin en biiyilk olayq aynr zamanda gok briytik bt "olugumdur" ve bu olugum tam tiq asrr devam etmigtir.
  • 26. 24 Neylersinizki insanhk tarihi, ilk insan ve ilk peygamber Hz. Aitemden beri bir gok btiyiik, kiilli, ciham sarsan olaylara gahid olmugtur. Bazan bu olaylar zahir de gok basit olaylar gibi gtirtilmtig isede, sonralarr ve netice itibarr ile tarihin alagrm tamamen de$igtirmig, insanh$rn varhk ve mukadderatr tizerinde qok derin tesirler brrakmrg boylece g.ok ktilh, cihan giimtl bir olay olmug ve neticeleri itibarr ile bu giinlere kadar gelmigtir. igte bu kiilli ve ciharu sarsan olaylardan bize gdre "en birtnci" ve "en biiyiiiii"; "Diinyanrn en h6li, en tenha bit btilgesinde, en tistz giillerle kapah Arabistan gibi bit iilkede ae Mekke gibi milteaazi bir gehir de diinyaya gelmig iimmt bir yetimin, yani HZ. MUHAMMED'|n (s.a.s.) biltiin insanh{a, biitiin zaman ae mekanlm igin "Hak Peygamber" olarak giinilerilmesi ae insanlr{m hayrma bir ildht inkilafu ilk ilefa bagatmasr, Dininin "Deolet" oe "$ariati"nin bu deoletin "anayasast" olmAst ae Onun bu biiyiik inkdabmm biitiin canlit{r ae tazeli{i ile deaam etmesidir. Bize gdre bundan daha btiyiik ve daha gcirkemli bir olay yoktur. ikinci biiyiik ve insanh$l sarsan olay ise; giiphesiz ve hem de tereddi.it etmeden diyebilirizki; Tiitkletin milsliiman olmalartdr. Hhdisat+ 6lem iginde bundan ilaha biiyiik bir olay yoktur. Zira; Allah (c.c.) kendi itdilesini tebli! igin insanlar arastnda Hz. Muhammed (s,a.s.) segti$i gibi onun risaletine o6fis oe ayakta tutmak igin millettet arastndan da TIIKK mittetini segmiE, kendi dininin aziz olmast igin olart giirealendirmig ae "emrneti" onlarm eline aermigtir. Bu gilphesiz miisliiman Tiitk milleti igin gok bilyiik ildhi bir mazhariyetfir. Onlann bu ytice ilAhi mazhariyetleri Kuran't
  • 27. 25 Kerim'in bir qok ayetleri ve Hz. Peygambet'in bir gok hadislerinde de dile getirilmigtir. igte asrl bundan sonradrrki Tiirkler, istfrm Dinine bilttin varhklarr ile sahip grkmqlar, kendilerini bu ytice dine vakfetmigler, hatta "emtneti" Araplardan teslim alarak 'ithy-t Kelimetullah" bayra$rnr yeni yeni iklimlerde asrrlarca dalgalandrrmrglardrr. Dtinya isldm hAkimiyetine giden yol, Tiirkler sAyesinde agrlmrg ve bu onemli olay boylece gerqeklegme imkAm bulmugtur. Zira, isl6m Dini'tin; Tilrkistan'rn genig bozllrlannda, Orta Asya'da yayrlmast, asrrlardrr cihangir Asya ordularrnr kuran ve onlarr dtinyanrn dort buca$rna sevk eden, tistelik hemen her devirde Asya Krf'astntn en kahredici gtictinti temsil eden, gergekten de kahraman ve faziletli Tiirk milleti tarafindan kabul edilmesi, dtinya siyAst konjektcirtinn isthm Dininin lehine de$igtirmig ve tarihte bir defaya mahsus olmak tizere b<iylesine biiyiik "duy" bit "olugum" ve bir "geligime" meydana gelmigtir. Bu griphesiz diyada gelmig gegmig btittin dinler arasrnda sadece isl6m Dinine nasib olmug ilAhi bir mazhariyettir. Bu yeni ve zinde unsur, de$il Abbastlet, belki de Emeailelin ilk devirlerinden baglayarak ta4 yirminci asrrn baglarrna kadar, yaklagrk on aslr btittin bir ciharun barbarh$rna kargr, isldmiyeti kanr, cant ve krhncr ile muhafaza, mtidafa eden, hatta onu bi.itiin varh$r ile koruyan tek millet olmugtur. Tiirk milletinin; bu u$urda dtinyamn ddrt buca$rnda akrtr$r kanlar, ummanlart dolduracak kadar qok oldu$u gibi, bu yolda verdi$i gehitlerin kemikleri ise Peygamber DaPt "Hra" kadar btiytikttir. Eski dtinya
  • 28. 26 krtalan, isldmiyet u$runa gehid olan bu Ttirklerin sanki genig manada bir gehidlik mezarl hAline gelmigtir. Bu gtin, diinyamn en ticra kogelerinde artrk goktandrr Mevldlarrna kavugmug ve kefensiz yatan ytizbinlerce "Tiirk $ehitleri" ve onlarrry sAde bir tag ile temsil eden "Tiirk $ehitlik"leri vardrr. ilahi gufrana biirtinmtig bu Ttirk $ehitlerinin qo$u toprak olmug ve bir qo$unun kabri bagrnda belki bir tag bile kalmamrgtrr. Onlarrn yrkrk hirbelerinin bagmda "nur yilzlil ilhhi aail*laf' niibet tutmaktadrr. Ne yazrk ki; isthmiyetin iig krtada astlarca bayra$mt tagrmq, miisliiman milletlere iinderlik etmig, Onun ktt'alar arast bir din ue gok biiyiik bir medeniyet ae kiiltiir haline gelmesini sa{lamrE, biiylesine kiiklii ae yilce bir milletin nastl miisliiman oldu{u ae insanh$m bu en miikemmel dininin anlar arastnda, nastl yayrldt$rnm daha incelenmemiE olmast, kelimenin tam anlamtyla bir talihsizliktir. Bu konularda yapilan gahgmalartn ise; daha iince ffiile edildi[i gibi, son derece sathi, yetersiz, realitelerle pek fazla ilgisi olmay1n ae fakat millt gururumuzu okgamaktan iite gegmiyen bir kag makaleden ibaret olugu ae bunun dtgmda hig bir ciildi eserin bulunmamax, Ti.irk tarihgili{i igin miidafaasr, gok zor olan, bir durumdur. Gel gdrki bu bir gergektir. Buraya kadar olan "rrOr"*t"nmrzda, Ttirklerin mrisltimanh$r bir "fenomen" olarak ele ahnmrg, bunun Ttirk tarihi ve insanhk agrsmdan cinemi dile getirilmig ve Tiirk tarihEilerinin bu btiytik olay ve geligmeler kargrsrndaki yetersiz durumlarr agrklanmrgtrr. Oysa madalyonun bir de obtir yonti vardr. O da Ttirk tarihinin bu en bi.iytik olayrrun
  • 29. 27 bir "tarih objektifi" iginde ele ahnmasr ve bu bag diindtirticti olaylara bir de bu agrdan bakrlmasrdrr. $u bir gerqektirki, Ttirklerin mtisltimanhf;r gtiphesiz bir "Biiyiik Olugum"dur. Bu olugumun ilk baglangrcr Talas Saaay yani751.'7i yrllar degil; Isldm'm ilk devirleri yani Asr- t Saddet, yant Hz, Peygambey'in ilk ni.ibtiwet yrllarrna kadar gitmektedir. ZirA yeni aragtrrmalar Tiirklerin; Hz. Peygamber'in ilk gocukluk yrllannda Mekkeye geldikleri ae "Hdgim O$ullarr" kabilesine sr$rndrklarr ve Hrz. Peygamber'in dizinin dibinde miisltiman olduklart, dolaysryla bir gok Ttirk asrlh Sahhbe, Thbitn ae Tebea Tabitn'in bulundu$unu ortaya koymaktadrr. Tiirklerin miisliimanlrjr,' islAmrn ilk yrllarrnda baglamrg ve bu "biiyiik olugum", bazr inig ve grkrglarla fucri3491960'h yrllar yani tiq aslr devam etmigtir. Buna, Tiitk Mo{ol Boylar{nrn mtisliiman olmalarr da ilAve edilecek olursa bu "Biiyiik Olugum"un "beg ast" srirdti$ti gortilmektedir. Bu uzun devirler iginde isl6m Dini Tfirk yurtlarrnda kryasrya bir milcAdele vermig ve en sonunda Ttirk boylarr, yizde ytizlere varan bir qo$unlukla mtisltiman olmuglardn. Trirklerin mtisltimanh$r veya bu "Biiyiik Olugum" bize gtire "iki biiyiik merhalede" mtimkiin olmugtur. Birinci Merhale; isl6m Dinin Tiirk yurtlarmda yerlegme geligme oe olgunlagma dearidir, Bu merhale, yukarda da ifdde edildi$i gib| Hz. Peygamber'in ilk ntibtivvet yrllarrnda baglamrg ve Emevilerin kanh bft Tiirk inUmU ile yrkrhncaya kadar devam etmigtir (750). HLz. Peygamber'in Ti.irklerle ilgili bir krsrm hadislefinin de btiyiik olqiide tesiri altrnda kalan Sahdbeler bu ilk devirlerde; biiytik bir cihad agkt ve bunun ecrine nAil olmak
  • 30. 28 iqin Trirk yurtlarrna kogmuglar ve Ttirkler arasrnda ilk Isldm hidAyet megalesini tutugturmaya gahgmrglar ve bu hiddyet tohumunun gekirdeklerini ahnrglardrr. Fakat isl6m Dininin, Ttirk yurtlannda yayrlmasrm hayatlarrrun en kudsi bir gdyesi hAline getiren Sahdbeleq onlarrn yolunda ytiriiyen Miislilm Fatihler ve bunu yriceli$ine inanan mtisltiman ilim ae giiniil adamlarmm sonsuz gayret ve gabalarl sonucu isthm Dini bu ilk merhalede; bagta Kaftaslar, Don Volga boylannda yagayan Trirkler arasrnda gok baganh bir gekilde yayrldr$r gibi, Ceyhun nehri gerileri ve daha ziyilde bizim AEa* Tiirkistan dedi$imiz genig co$rafi bdlgeler ve buralarda yagayan Tiirkler arasrnda yayrlmrg eski Ar1, Shmt ae Hinit dinlefi kargrsrnda gok griqlti bir varhk hAline gelmigtir. Emeviler'in qok briyrik bir gi.irtiltti ile yrkrlmaya yiz tuttu$u srralarda artrk AEa$t Tiirkistan'tn btittin llk ve Orta Qa$lar boyunca bir din ktiltiir, medeniyet, hatta bir sanayi ve ticAret gehri olan Baykent, Buhara ve Semerkant daha bu ilk devirlerde istdm Dininin gtiqhi bir merkezi olmugtur. MAmAfih isthm Dininin bu Birinci Merhalede T:iLrk yurtlarrnda gosterdi$i bagarilar Miiellifin;bu konularda hazrrladr$r ve sekiz ana kitaptan olugan bu biiyiik kiilliyatm . "Birinci", "ikinci" ve "llgiincii Kitab{'nda btitiin ayrrntrlarr ile rizerinde durulmug ve Ttirk okuyucusunun irfAmna sunulmugtur. Mriellif bu hacimli aragtrrmasrnda ilk defa Orta Asya ve Tiirkler arastnda isldmiyetin yayrhgr iizerinde durmug ve gimdiye kadar yazrlanlarrn aksine konuyu tamamen yeni bir bakrg agrsrndan ele almrgtrr. O bu ci.imleden olmak izere; istdm Dininin Medine'den baghyarak Ttirk yurtlarrna kadar olan bu 'itAhi
  • 31. 29 yolculufiu" tizerinde durmug, Yeni Dinin Tiirkler arasrnda yayrlmasr igin gosterilen gayret ve gabalarr dile getirmig islAmiyetin; Zerdiigtliik, Budizm ae Hristiyanl* gibi raktb dinlerle olan mricAdelesi ve bunun yam srra siyAsi Arap idAresinin bu hayrrh geligmeler kargrsmda bazan korkutucu, bazan i,irkiitiicti ve her hal-ii karda tizticti tavrrlarrm ele almry ve konu biittin ayrrntrlarr ile g<izler dniine serilmigtir. Oyle tahmin ediyoruzki Mtiellifin bu araghrmasr; bu sahamn iyiye, gizele do$ru atrlmrg ilk adrmr ve Tiirklerin mtisltimanh$rnrn bu birinci merhalesinin ilk "Temel Kitab{'da. Fakat burada bir gerge$in dile getirilmesinde yarar vardrr. Esasen Emezttler Dearinde, Arap ordulanmn muzafferane bir gekil de "Dofrur ve "BAtt" istikAmetinde, btittin azamet ve ihtigamr ile ilerledikleri devirlerde bile miisltiman Arap Fdtihlefinin hig bir zaman, isthm Dinini yaymak ve onu krtalar arasr bir din hAline getirmek gibi ulu ve mukaddes gAyeleri olmamrytr. Bu fetih hareketlerinde, maddi menfaat ve ekonomik grkarlar, manevi deSer ve krymetlere nazaran aSrh$rm daha fazla hissettirmig ve vAliler tercihlerini ona gdre yapmrglardrr. Onlann biitiin himmet ve gayretleri olanca sefdhet, ltiks ve israf iginde yflzen Emeai tlmerasr igin vergi musluklarrmn gtir[], gtiriil akmasr idi. Nitekim onlar Tiirk yurtlartna "Halifenin Qiftligi' gozii ile bakryorlardr. Fetihler sona erdikten sonra d.ahi Atap timerasmm maddi hrrslarr yine de maSlup milletlerden gayr-i megru yollarla da olsa mutlaka vergi toplamak geklinde kendini gostermigtir. Hatta biz daha da ileri giderek diyebiliriz ki, istdm Dizi; mtisliiman Arap FAtihlerinin bu megum ve haris
  • 32. 30 emelleri kargrsrnda gok zorlu bir engel olmugtur. Tiirklerin mtisliiman olmalarr, neylersiniz k'r Miisliiman Arap Vhlileri tarafindan pek fazla bir iltifat gormemigtir. Briti'in bu kabil so$uk ve sevimsiz davraruglar netice itibarr ile Tiirkler arasrnda dini geligmelerin heyecarum krrmrg ve mi.isltiman Ttirkleri koyu bir bedbinlik ve grkmaz igine sriniklemigtir. Boyle bir uygulamarury ne isl6m Dini ve ne de Hz. Peygamber'in tebli$ politikasr ile uzaktan ve yakrndan hig bir ilgisi yoktur. igte mtisltiman Arap Fatihlerinin ozellikle Emeviler devrindeki, bu manasz tutum ve anlayrqsrzhklart sebebiyledirki, isl6m Dininin iq Asya bozkrrlarrnda ve Ttirk boylarr arasrnda yayrlmasr ve milsliiman Tiitkler'in lider bir millet olarak islAm milletleri cAmiasmdaki gerefli yerlerini almalarr bir hayli gecikmigtir.'Bozkrr Trirklerinin dzellikle IX. ve X. asrrlarda gok daha biiyiik kitleler hdlinde mtisl0man olduklarr naza?r itibara altntrsa, bu hayrrh olugumun gerqeklegmesi igin Ti.irk boylarrmn yaklaqrk tig asrr beklemek zorunda kaldrklan goriilecektir' MdmAfih Agap Tiirkistan; isldm Dininin, ig Asya ve Qin Seddine kadar uzanan genig Ttirk dtinyasrnda yayrlmasr igin bir "hidhyet Penceresi" oldu$u gibi, mtisltiman Ti.irklerin bu ilk devirlerden itibaren itan ae Otta Doiuya inmeleri ve hildfet ordularmrn Ttirklerden tegekktil etmesi iqinde bir "gtkrg kaprs{'olmugtur. islfrm Dininin; iq Asya ve bozkrrlarrnda yagayan gogebe Ttirk boylarr arasrnda yayrhgr, hatta Qin ve Hindistan'a uzan'tmas1 Tiltk MofioI Boylannn bu Yi)ce Dinle tanrgmalarr, ancak ve ancak onun gok gtiglti bir gekilde Agafi Tiirkistan'da yerlegmesi ile miimkiin olmugtur.
  • 33. 3l ikinci Merhale ise; isldm Dininin Tiirk diinyasr ve biitiln Tilrk boylan arastnda yayilmasq Tiirklerin yiizde yiizlere naran bir go{unlukla miisliiman olmalart ae bu yiice Dinin onlm igin bir yagayry ue bir kiiltiir ae medeniyet hdline gelmesidir. Bu devirler bize g6re Abbhsilerin ilk kurulug yrllarrnda baglamrg (750) el-Memffn ve el- Mutasrmla srirat bulmug, Saminilerle zirvelere hrmanmrg ve Karahanhlarla bir altrn devrini yagam$ ve bir ,itAhi Destnn" haline gelmigtir. igte bizim bi.iytik bir emek mahstilii olarak hazrrladr$rmrz bu hacimli ktilliyatrn diper',Kitaplar{,nda konunun bu ikinci Merhalesi yani, islhm Dininin; Karadeniz'in kuzey bcilgeleri olmak flzere Kafkasla4 Don Volga boylarr da dAhil Kaggar ve Qin Seililine kadar uzanan genig Trirk diinyasrnda yayrlmasr tizerinde durulmugtur. Eserde, bu ctimleden olmak izere; Bulgarlar, Hazarlar, Bagktrdlar, Karahanhlar, O{uzlar ae Selguklulann nri.isltiman olmalan ele ahnmrg, aynca yine ilk defa olmak izere Tiirk Mo{oI Boylannm isldm Dinine girmeleri incelenmig ve yeni bir terkib hAlinde Ttirk okuyucusunun istifAdesine sunulmugtur. Bu bir manada Ttirlerin mtisltimanh$r ile ilgili ve kader kaleminin yazdr{r o ,ililht Senaryo" ve bunda rol alan destani kahramanlann asrl faaliyet ve kudsi hizmetlerinin yeni bir dini cogku ve bir iman tazeli$i hAlinde ortaya konulmasr idi. Bu ilahi Senaryo veya daha 6zel bir ifdd,e ile "yeni Ergenekon Destant"r.trn asrl kahramanlan bagta Ttirktiru Allahrn hidAyetine giden yolda ulu atasr olan Abdii,l-Kerim Satuk BuSra Han ve onun soyundan gelen gazi Karuhanlt Hilkiimdailan idi. Onlann "Kdfir Tiirkler"e kargr girigtikleri
  • 34. 32 bu islAmlagtrrma faaliyetleri ve ardr arkasr kesilmeyen gaza ve cihadlair, yeni bir guur berrakh$rna ulaqmry ve bundan bdyle Tiirk iimi sadece "mi)sliiman Tiirkler" igin kullamiu olmugtur. Ancak gunu da itiraf edelimki; Do$uda' Tiirk,Boylarr arastnda islAm hidiyet firtrnasrm estirenler sAdece bu mtibarek Karahanh Hanlan ve onlann asker krh$rndaki mticAhid gazlleri de deSildi' Bu cihAd erlerine; ercnler' ealiyhtar hulasa Tanttntn ermig kullanndan olugan bir mtibArekler ordusuda eglik ediyor ve onlarrn peginden geliyorclu. Bu erenler ordusunun bellerinde krhnq' ellerinde lk, -mrzrak yoktu. Onlarrn krhng yerine; giiniilleri kalbura qeviren bakrglarr vardr. Onlarrn kor gibi yakan nefesleri ve of giUi delip gegen gdz nurlarr ve bu hidAyet rgrklarrrun karg-rsrnda kimsenin direnmesi mtimktin detildi' Eaet bu utu kigiler; bit bagka illemilen ae yalntz Tiirk boylannm miisliiman olmalan igin giindetilmig bir ktstm gii| ehT idilet. Bir itdhi giirea icabt yere inmigler ve Tiirk ioylon arasmda giiriilmiiEteriti' Bu ilAhi oazifelefini tamamladtktan soita tekrar kendi diinyalanna gekilip gideceklerili. Qiinkii yedi kat giililert yatatan ilfrhi irhile' ezel Aleminde Tiirk mitietinin miisliiman olmastnt istemig ae onun alrn Aaztslnt koca harfletle Cenabt Kibriya. biiyle yazmrgtr.Ritrt trirt boylarr bir ulu qa$layan gibi' tiftir.ve ialAletin her ttirlti engellerini agarak Allahn hidhyetine' zulmetten nura, yokl,tttut varh$a, geqmigten gelece$e koguyorlardr. Bdylece Cenab-r Hakkrl Tiirklere olan "aa'ili siibhanisi ve ol Ras6l-ii Ziganrn,'iltifat-t Peygambnisi" tamamlanmrq oluYordu'
  • 35. 33 6yle ya istim Dinibir krsrm acr mticAdelelerden sonra bir ululuk devresine ulagmrg ve bu "Rasiillet miickdelesinde" yer alan kigilerin almlanna nurdan harflerle "SAhAbe" yazrlmrgtr. Allahrn dinin, kryamete kadar yagatmaya soz veren o nur ytizlti insanlar ve yine nurdan bir Peygamberin etrafrnda, Arafat tepesinde toplandrklarr zaman, ezel aleminden gelen ve ufuklan dolduran il6hi bir ses onlara goyle hitab etrnigti: - "igte bugiin sizlere dininizi biltiinledim iizerinize oian nimetimi tamamladtm oe din olarak sizler igin islfrmt bedendim (ae ondan hognud olduml', Evet aradan asrrlar geqtikten sonra bu ytice Kuran 6yetleri Arabistan gollerine def,il, bu defa Asya bozknlannda yagayan Trirk Boylan igin, sanki bir ilAhi rahmet olarak yeniden nazil oluyordu. Zira Allah (c.c.); isl6m Dininin Tiirk boylart arasmda yayilma* igin onlara firsat uermig sebebleri ona gore hanrlamry, onlarm yiizde yiizlere aaran bir go{unlukla milsliiman olmalarmt dilemig, dinini bi}ti}nlemig, onlara olan yilce nimetini tamamlamry ae kokugmug Asya dinleri knrgtxnda, Tilrkler igin kendi dinini, yani isl6m Dinini seEmig ue ondan lrcgnud olmtrytur. Qtinkti Tiirkler daha mtisltiman olmadan once bir "V A' d-i Subh 6ni" olarak mtish.imanlara mtijdel emig'il6ht Vah'ye" mazhar ulu bir kauim idi. Kuran-r Kerim bunu boyle bildirdigi gibi Hz. Peygamberde Ti.irklerin bu ahn yazilannr en erken devirlerde, astrlarca cince okumug ve "Muhammed l-Immetine" boylece haber vermigti. qlinkti onlar; Hz. Peygamberin ilaht nilbilaaet ue risdletinin "ahrisi" olarak gelecekler ae parlak kimglannt, bir sahabe
  • 36. 34 nesli gibi, Allahm ilininin aziz olmast yolunda kullanacaklarfu. Miilk oe Hilifet onlartn eline gegecekti, Hemen gunu itira, *"r-0, Tiirkfer'inmtisltiman olmalart ve bunun btittin insanhk igin onemi bizi, ilmi hayatrmrz boyunca meggul eden en <inemli konulardan biri olmugtur. Doktora tezimiz srrasrnda bu konuya kegfettik' Dogentlik tezimizi, "Emeotler Deotinile Maoerdii'n' Nehir'de isthmiyetin Yayitgr" konusunda hazrrladrk. Daha sonra konunun Tiirk milleti iqin ne kadar cinemli oldu$unu, ne yazrkki buna ra$men hig bir gey yaprlmadr$lnl ve tistelik bu btiytik olayrn garprhlarak maksadrmn drgma grkanlmrg oldu$unu gordrik. Biitiin bunlar bizim igimizi srzlatan bir dert "Hayr!" kalbimize diigen bir ateg olmugfur. Asrl bundan sonradrrki dur durak demeden bu konularda qahgtrk, pek gok ilmi aragtrrma yaptrk, ilmi tebli$ler sunduk, makaleler yazdrk. Bu ydndeki gahgmalanmrz bunlarla srrurh olarak kalmamtg, insan tistti bir gayret gcisterilmig ve tarafimvdan bir gok araghrma eserleri ve kitaplar yayrnlanmrgtr. Bu ciimleden olmak tizere ilk def.a "Orta Asyada islhmiyetin Yayiltgt ae Tiirkler; Talas Naz afiy esinin Q iikiigii" kitabrmrz yayrnlanmrg, biiyiik ilgi gordtiSii gibi ditudiincii baskesr yaprlmrgtrr' Daha sonra bu onemli konu tarafimzdan yeniden de$erlendirilmig bir britiin hAlinde, bir ktiltiir hazinesi ve bir "kiilliyat" olarak sunulmak istenilmigtir. Bu ciimleden olmak izere; gimdiye kadar yaptr$rmrz btittin araghrma ve incelemeler, hayat limanmda bekleyip duran "Sessiz Gemi"ye binmeden once yeni bir titizlikle bir kere daha ele
  • 37. 35 ahnmrg, konular bir bir gdzden gegirilmig, yeni bir dtizeru yeni bir tislup yeni bir muhteva yeni bir isim, yani "Tiirklerin Miisliimanhfi Kiilliyatt" adt ile Trirk okuyucusunun "be{enisi"ne "Hayrt!" Ttirk milletinin irfAn zenginli$ine sunulmugtur. Bu yeni "ktilliyAhn" ilk serisi, tig ana kitaptan olugmaktadr. Bunladan: Birinci Kitap: "iSLAM HiDAYET GUNE$iNIN DOCU TURAN YURDUND A oe Talas Nazariyesinin Q iikiiE ii" hakkrndadrr. Bu birinci kitapta ilk defa eskilerin tabiri ile HorAsan, bizim yeni tabirimizle Do{u Turan Yurdu tizerinde durulmup, Hra Da{milan yik-selen bu hidAyet gtineginin bu topraklan nasrl agdmlattr$r, Mera ve Belh'te fufugturulan isldm hiddyet megalesi ele ahnmq ve Belh isl6m inkiilbt btihintiyle gozden gegirilmigtir. Yine bu birinci kitapta okul kitaplarrnda yer alan ve Ttirkler'in mrisliimanh$r ile ilgili resmi tarih giirtgtinii izah eden TALAS NAZARIYESI tizerinde durulmug, onun Tiirk tarihi ve islAm objektifinde yeni bir deSerlendirmesi yaprlmrg "Hayttt" bu gdriigler btihintiyle gokertilmigtir. ikinci Kitap: TURKLER NASIL MUSLUMAN OLDU: "steplerde Duyulan itk Ezan Sesleri" hakkrndadrr. Bu kitapta bir ilAhi yolculuktan sonra Tiran Yurdu ve Tiirkistan'a ulagan IslAm hiddyetinin ilk yrllarr tizerinde durulmug ve Tiirk yurtlarra diigen "Peygambet nnznrt" getirilmigtir. Yine bu ikinci Kitapta; ilk defa de{erli Arap Komutant Kuteybe'nin; islAmiyeti Tiirk yurtlarr ve yeni T0ran Yurdunda yayrlmak igin sarfettiSi gayretler, bu arada
  • 38. 36 Baykent, Buhara, Semetkant ve Fergfrne Ti.irk Beylikleri tizerinde durulmug ve yine "Buhara isl6m inkililbr" biitiin aynntrlarr ile gozler ontine serilmigtir' iigiincii Kitap: ORTA ASYA'DA lSt-.AtrliyfT vE TURKLER: Tiirkistan'da islilmiyetin Stkmtilt Yilar{' adntt tagrmaktadrr. Bu kitapta Halife 6mer b. Abdii'l-Aziz'in Tiirk yurtlarrnda estirmek istedi$i hidAyet rizgatlary bunun kargrsrna dikilen govenist Arap despotizmine karqt direnen mtisltiman "Tiirk Vailtdt" ele ahnmtg ve mageri vicdam kanatan bu olaylarrn ilk defa genel bir deSerlendirmesi yaprlmrghr. Ayrtca yine bu kitapta, yine Isldm hidayetine giden yolda Ttirk militarizminin yeni temsilcileri olan TiitkeElet iizerinde durulmug ve T0ran Yurdunda Nasr b. Seyyarla baglayan yeni huzur devrinin ilk defa genel bir de$erlendirmesi yaprlmrgtrr' Evet belkide on kitaptan olugan bu bi'iyiik "Tiirk islfrm Ki)lliyat{' ile Ttirklerin mtisltiman olmalarr btittintiyle ele alrnmrg ve Tiirk tarihgilerinin gimdiye kadar f.azlabir gekilde ilgilenmedi$i, bundan da ote garprth$r bir mesele, ilmin bereketli tgtklart ile aydrnlatrlmry ve Tflrk okuyuqulanna sunulmugtur. Bu ktilliyatr okuyanlat, Tiirk milletinin; Allahrn hidAyetine giden yolda sAdece mtisltiman olmakla kalmadr$rny Hz. Peygamber'in risdlet davasr ile nasrl kargrlagtrSrnr, onunla nasrl birlegip btihinlegti$ini o$renecekler, muhterem ecdAdrn tig krtada asrlar boyunca islAma hizmet sanca$tnr, 9ok gerefli bir gekilde
  • 39. 37 dalgalandrrmaslntn krymet ve dnemini bir kere daha anhyacaklardrr. MAmdfih "dnsiiz" olarak yazdrfirmrz ve Ttirklerin mtisltimanh$r meselesini tarih objektifinde de$erlendirmeye qahgh$rmrz bu genig izahlanmrza son vermeden rince, gimdi tath bir hahra olan acr bir gergeSi dile getirmek istiyoruz. O da, boylesine ciddi ve temel kaynaklarda son derece srmrlr bilgiler bulunan bir konu tizerinde gahgrrken kargrmza qrkan zorluk ve srkrnhlardrr, tagra iiniversiteleri, bin bir gegit ilmi mahrumiyetler, kaynak eser srkrntrsr, ilmi verileri istigare edecek ehil ilim adamr yoklu$u, bizleri go$u zaman bir grkmaza stirtiklemigtir. Zaman, zaman bir ig uhrana kadar varan bu srllntrh gtinlerimizde, din, millet, ae Tiirklijk seagimiz bizlere en btiyiik destek olmugtur. Konunun qok orijinal olmasr, gerek Ttirk, gerekse islAm tarihini gok yakrndan ilgilendirmesi, IslAmi Ttirk tarihi ve millet varh$rmrzrn temel taglarrndan birini olugfurmas1 ayrrca Tiirk Dilnyasmr bir birleri ile kaynagtrracak bir "kiiltih mty*st" tegkil etmesi, bunlar gibi daha nice <inemli hususlat kargrlagtr$rmrz, her ttirlii zorluklan agmamzda bizi ddeta kamgrlayrp durmugtur. $imdi o gileli ve srlanhlr gtinler arkamrzda, gerilerde kalmrg ve bundan sonraki grilerimiz igin tath bir hatrra olmugtur. Arttk kim ne derse desin, Tilrklerin miisliimanh[ma giden o biiyiik yolu kapayan iki kanath o "kara kap{, aElmry ae o hidhyet yolu biitiiniiyle aydmlahlmrytr. Bundan sonta bir gok ilim adamt, bu koca kapdan igeiye girecek ae bu ayilmltk yoldan isl6m hakikatma dofiu yilriiyecek, miisliiman Tiirkii, onun islilmt gahsiyeti oe insanh{m haynna olan yiice misyonunu tantyacaktt. Bu
  • 40. 38 ise benim bugiinlerim, yannlanm ae daha da "yannki giinlerim" igin gok biiyiik bfu mutluluk, bir kuttuluE iimidi, bir qtk, bir nur olacaktr. Bizim bu gahgmalarrmrzr okuma feddkarh$rnda bulunanlar, lutfen duygularrntzt, dtigrince- lerinizi ve her ttirlti yapro tenkitlerinizibize yazntz. Zira bizim biitiin dfra, yalvarq ue yakanElartmtz bu galqmalartmtzt; Yiee Mevlinrn iletgLh't izzetinde kabul buyurmast, bizleri biiyle bir galqma ile miisliiman Tiirk milletinin hayn yiicelik ae ululufiuna giden yolda istihdam etmesi oe bu gahEmalartmrzq Tiirk Milletinin asli misyonu olan islilma iliinmesi, ona sahip gtkmast ae hizmet etme co gkusunun uy anmasma u esilc kimastdr. Her tiirlii bagarq yardtm, hiddyet oe mutluluk yiice Allahtandr. Nisan,2004 KONYA Prof. Dr. Zekerlrya KITAPCI w w w.z ekeriy aki t a p ci.c o m
  • 41. INTRODUCTION The Erynnsion of Islant in Central Asin and The lslamisation of the Turks "The Expansion of Islam in Turkistan or in Central Asia" is a complete study, r,vhich intends to give a perfect account of the Islamisation in Central Asia, particularly among the Turks in the Early Islarn and the later Abbasids Periods (610-1250). In fact Islamic religion, r.vith the extension of the political Arabic conquest torvards the direction to the East (Khorasan) during the time of Orthodox Caliph Omar b. al-Hattab (634- 643) reached to the Oxus valley and started to penetrate in the Central Asi'a during the Omayyad Period, among the lur*s. After it became a common religion and practiced by many other Turks and the Turkish Tribes, Islam also made tremendous changes on the social and cultural structure of these semi nomadic Turkish people by replacing their old cultural heritage rvith a nerv religious values and believe. Like many other nations rvho joined Muslim faith and- changed, their social structure the future destiny rvas the same for the Turks. After spreading Islam among the Turlu:, it has absorbed their national values and religious practices and gave them a new personality rvith a nerv sprite mostly identified rvith Islam. Many different scholars from East or West in their valuable works have discussed these radical changes and it social, political and cultural
  • 42. 40 affects on the Turkish people. For example rvhile B. Lewis pointing out to this evolution says that "Turkish convert to Islam as has already been noted identified thentselves completely with their new faith and. seem to have forgotten their separate Turkish past with astonishing rapidly and completeness." Of course, the Turks accepted the Muslim faith and took on something of Islamic manners, but they did not entirely lose themselves in the Muslim rvorld. A sense of superiority based upon pride in their military prorvess kept them arvay from full assimilation and they retained their national identity together with much of the warlike ethos of the steppes. When they joined to the community of the Muslim people eventually, they became the dominant figures in the Muslim world. It means that Islnmic Faith was like a mehing pol for these nerv nomadic steppe people of the Turks rvhat is this astonishing revolution is that, Islam in such a short period absorbed and melted the rvhole of their spiritual and material values and gave them a nerv face with a nelv personality. Moreover, it also transformed their social structure into a new one, furnished their national characters with nerv values, and prepared them for a nelv destiny beside their traditional military spirit that was "the championship of Islam" for along centuries. With another explanation, this was the transition of "Divine Task" to its real master. Therefore, the Flag of Muharnmad, and the Sword of Islam was in their iron hands. The Turk provided a majority of the Muslim rulers and soldiers from the eleventh century on ward and constituted the
  • 43. 4l cutting edge of Islamic expansion into the old continents of the world. As some scholars, like B, lrlvis, pointed it out he says that; "almort every where else in the Middle East, the Turlcs though a minortty,formed the ruling elernent. Bven in Persia, Syria and Egypt even as far away us muslim India the ruhng dynasties werc Turkish, the armies were Turkish, even when the over whelming mass of the population were not. Trough a millennium of Turkish hegemony, it came to be generally accepted that Turks commanded, while the others obeyed and a non Turk in this authority was regarded as an oddity." Hence, in submitting to Turkish rule, many Muslim felt that they rvere overturning heresy and hopefully harking back to the glories of the past. However, one must think of holv this Islamic revolution took place in Central Asia and changed the lvhole current and human of the rvorld history? What rvere the basis of this nerv religious emergence and revolution among the steppe people of warlike Turk? How did Islam spread among the Turks and rvhat was the condition that helped Islam to become an unchallenged and dominant religion in those wide steppes of Turkistan and these people whom carrying the golden collar of Central Asia in their strong arms. In fact these significant questions concerning the Islamisation of the Turks, rvhich is the turning point of the long Turkish History, remained unsolved in the darkest pages of history. Because no one tread even from Turkish scholars to explain this Islamic revolution took place in Central Aslc and its consequences of the social, economic and the political life of the entire world.
  • 44. 42 In our humble rvork that is continued more than ten years, rve tried to discover and discuss the reasons and approach to this religious revolution in a scientific lvay according to the records or narration's of the available sources in several languages mostly in Arabic, disregarding the Arab conquest and military victory. Because the military conquest and political achievements of the Arab Conqucror in Central Asl'a already studied by a number of eminent scholars like H.R. Gibb and W. Barthold in a more sufficient rvay, including my various articles and last publication named "The Conquest of Turffistan by the Arabs",Istanbul,2fi)0' We mostly devoted ourselves to study only the Islamic preaching activities conducted by some individual or supported by some authorities like Kutaiba b. Muslim, in a comprehensive rvay to Buddhism and Christianl'fy. Horvever, in the introduction and the later chapters rve tried to give a sufficient explanation on the common religious struggles or competitions betrveen Islam and other famous religions particularly Buddhism, Zoroastrianism and Christianity in Lower Turkistan, during the great Arabic Conquest in the Omayyed Periods. In the first series of this great rvork, we studied lhe Islomic Preaching activities in the aria that is called Tranoxania, ot LOWBR TaRIGSTAN rvith our nelv term. In fact Transoxinna; is a geographical term created by the Arab commander and given a general name for a rvide regions,located behind the famous Orus River, rvhich rvas- accepted as a "traditional boundarT" betlveen tr'vo different races namely lran and Turan since the early age of history.
  • 45. 43 Because Lower Turkistan regarded always in the economic and social life of Cenftal Asis and Midillc Bast like a hart for the human body. Being on the cross of the historical "Silk" and "Indian Baharat Road" it always gave economic vitality to the rvhole of these countries since the early history. On the other hand, because of these historical roads, rvhich come from the inner side of Central Asia and links to Iran and Midille East, the Lower Turkistan was the staging area for the great nomadic Turkish invasion to the direction of West as well as to South. Through here, the nomadic waves were funneled, and many states even and empires came to existence in the Middle East and spend their efforts to protect themselves from this nomadic tvaves that is continued nearly up to the and of the Mi-ddle Ages. Whatever may be the name and origin of these religions like Buddhism of India, Zoroasterism of lran, Christianity of Semitic people and the old cult and civilizations rvhich found way to spread up to great Chinese Wall among the step people, LOWER TURKESTAN and it is cities rvere main gate to find a suitable way for those missionaries who were traveling to the inner side of Central Asia. The historical cities like Bukhara and Samarqand mostly ruled by Turkish dynasties were attractive centers for these pre-Islamic Religions, in the pre Islamic periods. The destiny rvas the same for the future of Islam' After completing it is considerable achievements in its big cities like Bukhara and samarqanil the centers of trade, religions and old civilizations, LOWER TURKESTAN became a permanent and strong base for the Islamic faith to enlighten the whole central Asia.
  • 46. M As far as religious developments are concerned in these region, lvhat ever might be the name and the origin of these religions and their adherents like Buddhism from India, Zoroasterism, or Manihaizm from Iran an Christianity or Judaism of the Semitic people including the followers of the old cults an civilizations, LOWER TURKISTAN was the only safest place for their meeting. Many people, who were persecuted for having different belief, by the militant rulers, took refuge there and enjoyed the rvonderful tolerance of the regions and good behavior ofthe Local people. Its capital cities served as the main gates and suitable ways for the different types of missionaries who traveled to the inner side of Asia to propagate and preach their beliefs. The historical cities like Bukhara, Samarqand and Baykent even Tashleent, which were ruled by the Turkish dynasties, were the attractive centers for many centuries for the above-mentioned religions, and functioned as the permanent base for their infiltration and penetrations upto Chinese wall. The destiny lvas not but the same for the future of Islam, After completing its religious achievements (not political), considerably, among the local people in the big cities like Bukhara, and Samarqand tvhich lvere accepted as center of trade and so many different faiths became, a solid ground for the further penetrations of Islam in to Central Asia. It is not Justifiable to claim that Islam became a common religion by srvard backed with military achievements rather stood against the mass converts and created many difficulties for those
  • 47. 45 people r,vho joined Islam. Moreover, inspire of those several obstacles unfortunately created by the Muslim Arab Governors Islam rvon the competition against these old religions and spread steady among the Turks and other non-Arab elements in the region, The Arab Governois every where else in Lower Turkistan in Egypt even in North Afica devoted themselves to collect heavy taxes from the local people and tried to increase the revenue of the Caliphs just to continue to live a luxurious Arabian way of life. In many occasions, the Arab Governors were standing against the common desire of the people, to join Islam. To stop the mass converts, non-Arab Muslims particularly Muslim Turks lvere persecuted in a several way and forced to pay heavy taxes. Even in many Muslim Turks they lvere paying, more taxes either pool or Iand more than non-believers. The political history of the Omayyad periods is full rvith this sort of tyranny and revolts. However, what ever might be the social , political and economic abstracts or persecutions usually created by the Muslim Arab administrators to stop the people the embracing Islam, all rvas of no avail. Eventually it became a common religion of the Tarks and the Turkish Tribes entirely in Central A,rra. This works therefore is a r,vhole account and explanation of this whirlwind Islamic developments and explosion among the Turks in Central Asia, rvhich is accepted as a turning point in the history of the Turks and in the history of the many Muslim peoples. In fact this study which had been completed in many years, rvas prepared r,vith the full cooperation's and consultations of my leading scholars in the different Turkish Universifies, after a
  • 48. 46 laborious critical study of hundreds of first hand references books, manuscripts and researcher works in the rvorld famous Isnnbul Libraries and articles published in several languages' After all,I desire to thanks and often my hearts gratitude to my distinguished colleagues who helped me to complete this huge work, rvhich many of them took refuge in the Heaven of ALLAH' KONYA,2OM Prof. Dr. Zekeria Kitapci
  • 49. igiNoxirrn Sayfa No. Oruso2..... .........................5 INTRODUCTION...... .....,.................39 iqiNnrxirER.............. .....................47 TURKLERiN MUSLUMANLIGI MESELESi ve TEMEL KAYNAKLARI............ ........51 cinig Tiirk Tarih GeleneSinde Horasan ve DoSu Tfiran Yurdu Niqin Horasan DeSil de, DoSu T0ran Yurdu........ ................. 67 Dogu T0ran Yurdu; Ttirk-iran Qekigmesi.. .........68 Do$u T0ran Yurdunun Tiirkliik Dokusu ...........7I Mtisltiman Arap ve IslAm Dini lgn Yeni Rea1ite1er...............77 Do$u TCrran Yurdunun Dini Dokusu......................................80 islAmiyetin Yeni Dinler Kargrsrndaki Durumu ...................... 82 I. isrAMivsriN DoGugu vE Hz. pEycAMBER,iN irr rnnriG Hayarr Hz. Muhammed ve ilt feUtg Faaliyetleri. ......... 85 Hz. Peygamber'in Yeni Iman Toplumu ..............87 Hz. Peygamber'in Yeni Arayrglarr .......................88 Onun Ktilli Risdletinin Yeni MefhumIarl................................90 Hz. Peygamber ve Yeni Etnik Guruplar .............91 islAm Dini'nin Drg Ulkelere Gottirdlmesi: Mektup1ar........... 93 Mektuplarrn ifade Etti$i Gergekler............. .........95 Qa$rr Mektuplanrun Bir Kurum Hdline Gelmesi ...,..............97 Tebli$ Gorevinin Yeni Sahipleri............... ............99
  • 50. 48 II. isrAu piNi mex ve nicrn KENARINDA zrnoUgrrUGUN QOTUSU iran'a Savrulan islim HidAyet Qekirdekleri IraKrn islAm HidAyetine Agrlmasr ......,..............103 Yeni Teblig Politikasrmn O2e11ik1eri ...................................... 108 islAm Dini iran'da: Zerdiigtliistin Bagrna inen Darbe......... 111 Zerdtigt Rthanilerinin Direnmeleri.......,....... .... 115 iran Miisliimanlt$rmn Ozelli$i ....... 118 iran $iili$i Zerdiigtli.i$tin Yeni Maskesi ............122 III. MUSLUMAN ARABLAR DOCU TORAN YURDU VE TURKLUT NNATiTSI iran' m Siydsi islAm Hakimiyetine Gegmesi .......................... 125 Ahnef b. Kays'rn Yeni Hamleleri.............. ..........126 Ahnef Ceyhun Nehri Kryrlarrnda .......................128 Hz. Omer'i Urktiten 2afer........... ....129 Ttirk Hakaru Ahnef in Kargrsrnda. Ahnef in Btiytik Srkrntrdan Kurtulmasr ............134 IV. MERV SEMALARINDA YUKSETEN iLK TEKBIR VE EZAN SESIERi Merv'in Tiirkltik Dokusu ....,...........139 Merv'de islAm Stirecinin Baglamasr Ahnef b. Kays.............1'42 Merv'de Yaprlan Camiler ve Yeni isldm Top1umu...........'.'1'47 Merv Mtisltimanlarrmn Srkrnhlarr: Vergi Rezdleti .............. 150
  • 51. 49 v. BELH iSI,AU iNrcfAnt Nev Bahar Mabedinin Kubbesine Dikilen islim SancaSr Belh'in $erefli Gegmigine Krsa Bir Bakrg .............................'. 157 Belh Bir Budist $ehri ve Nev Bahar Mabedi....'....'.'............. 159 New Bahar, Barma$iler ve lran Milli $uuru -...-L62 Barmak O$ullarrmn Etnik Kimli$i Meselesi .....163 Belhte isldm Dininin ilk Yayrhq Yrllarr'.'... .'.....'166 Medine HidAyet Yolunun Yeni Temsilcileri .............'....'..'... 168 Barma$ Nasrl Mtisl{iman Olmugtur?.....'...'... ....169 Bi.iytik Darbe Nev Bahar Mabedinin Yrkrlmasr'.. ...'.. "..... -... 172 Belh IslAm Inkrlabr...... ........'.............174 Nizek Tarhan'rn Miishiman Olmasr ....'.............176 Mervaniler ve Arabizm ........'.'..."...179 Kuteybe b. Mtislim'in Yeni Yaklagrmr.. .".......'..180 Kuteybe b. Miislim ve Belh Mtisltimanh$ ."....."...............'. 182 EK: r BiR iNrirnr A9IRMA OLAYININ ig VuZu veya AKADEMiK BiR KATEM KAVGASI............ 185 ONsrvrri BiR AqIKIAMA vE BiR HASBiHA.L ...........,..227 BiBLIYOGRAFYA...... .....................225
  • 52.
  • 53. TURKLERiN MUsLUMANLIdI MESELESI VE TEMEL KAYNAKLARI isthm Tarihi; diSer ilimlere gdre kaynak bakrmrndan en zengin ilimlerden biridir. Bilhassa Abbdsilelin ilk devrinden baglayarak zamarumlza kadar isl6m Tarihinin gegitli konulart tizerinde pek gok krymetli eserler telif edilmigtir. Bu bakrmdan IslAm Tarihinin siyasi konulannr incelemek isteyenler; incelemek istedikleri devirler ve konular hakkrnda gerek kaynak ve gerekse malzeme bulma yontinden pek fazla bir zorlukla kargrlagmayacaklardr' Fakat durum, isltmiyetin yaytltgl baktmrndan tamamen farkh bir mahiyet arzetmektedir. Bilindi$i gibi isthmi Dini; genig imparatorluk hudutlan iginde yagayan dil, din ve kiiltiir agrsrndan ayrr, bagka bagka bir gok kavim ve milletler arasrnda yayrlrrken biiytik bir mticadele vermig ve bu getin mi.icadeleden her haltikarda muzaffer olarak grkmrg ve letalar arasr ewensel bir din olmuqtur. Ne varki gok sessiz olarak cereyan eden bu dinler arasr mticadele ve insanhk tarihinin akrgrnt de$igtiren bu bi.iytik "isldmlagtrrma olay{' hakkrnda islAm Tarihi literatiir{ine gagrlacak kadar az rivdyet ve kayrd gegmigtir. Zira isl6m Dini'rin herhangi bir tilkede mesela; Orta Asya ve belli bir stire mesela; Emeoiler Deori; (60-750) ve iizel bir millet mesela; Tiirkler arastnda yayrhgr ile ilgili ciddi bir araghrmada bulunabilmemiz igin sadece klflsik kronoloiilere
  • 54. 52 . 2g65s1YA KiTAPqr baSh kalmak da yeterli de$ildir. $tiphesiz kendilerinden hig bir zaman mtista$ni kalamryaca$rmrz bu klasik eserler yanrsra, Miisliiman C o Sr afy actlann ktymetli eserleri yani el-Mesiik veya el-Memdlik kitaplanru, Tabakdt ve Terhcim' i ahaal kitaplarr bu arada dil, Eiir, edebiyat ve di$er kaynaklarr da gok ciddi bir gekilde taramak gerekmektedir. Genellikle Ktasik Kronoloiiler; sosyal olaylarrn daha ziyade, siyflsi ve askefi ydnlerini ele almrglar ve bu olaylarrn geligmesinde birinci derecede rol oynayan kahtamanlann; askert komutanlann davranrglan hakkrnda adeta liizumsuz sayrlabilece$imiz tafsilatlar vermigler. Onlann; islilmiyetin yaytlryt gayr-i Arap milletler, bu arada Tiirklefin milsliimanl$t ite ilgiti otaylan, iinemti iitgiiite ihmal ettikleri ve pek fazla bir ileier oermeiliklcri giiriilmekteilir. Aragtrmacl, go$u zaman bu konular ile ilgili bir vesika bir bilgi bulabilmenin timidi ile hadiselerin aktgma kaprhp gitmekte ve sonunda kendisini teferruat iginde bo$ulmug olarak bulmaktadrr. Bciylece onun durumu, zaman zamarlbir kag bu{day tanesi bulabilmek igin koca bir guaal satnant savurma veya genig bft atdziye gdmtilen bir inci pargasrm bulmak igin bu atilziyi bagtan baga aktarma durumunda kalan zavallt bir kimseyi hahrlahnaktadn. Britiin bunlardan bagta Klasik Kronoloiilerinin konumuz agrsrndan giiqlflk arzeden bir di$er yiinii daha vardrr. O da; siyast fetih harcketlerini, isl6m Dini'nin yayitgr ile kangtrmalai, bir bagka ifhde ile Atap liitiihah oe siydsi hakimiyetini bir neoi isl6m fittiihafi imig gibi
  • 55. ISLAM HIDAYET ctlNEgl DoCu rORAN yURDUNDA. 53 telakki etmelerinden ileri gelmektedir. Oysa bunlar, yani siyasi fetihler ve isldm Dini'rin yerli halk tarafindan kabul edilmesi ayrr ayrl geligmelerdir. Halbuki, <izellikle Emeoiler Dearinde (661-750) giriqilen fetih hareketleri, dini olmaktan ziyade, bir takrm iktisadi, ve siyAsi faktdrlerin zorlamasryla baglatrlmrghr. Bu fetihler genellikle iktisadi ve sosyal refah yanrsrra, politik hakimiyet srnrrlarmrn genigletilmesini ongciren hareketlerdir. IslAmiyet'in bu genig bcilgelerde yayrlmasr, daha sonraki asrlarda mtimktin olmugtur. Bu arada gerek Klasik Tarihgile4 gerekse Modern isl6m Tarihgileri tarafindary her nedense pek fazla tizerinde durulmayan ve dikkati gekmeyen bir husus daha vardrr. O da islAmiyetin biri politik ve di$eri dini olmaktizere, temel felsefesi tamamen farkh iki tip hakimiyetinin olmasrdrr. Bu iki tip hAkimiyetin birbiri ile ilgisinin olmadrgrru iddia ehnek ne kadar ilmi olmaktan uzaksa, bir krsrm tarihgiler gibi, birini, di$erinin iginde gdrmekte aym derecede de hatahdrr. Fakat bu nazik durum, yukarrda da igaret edildi$i gibi, ne klasik ve ne d.e ga$ilag tarih otoriteleri taraftndan gere$i kadar tefrik edilmig de$ildir. Bu um0mi aqrklama ve tesbitlerden sonra gimdi de bazr temel kaynaklar ae araEtnma eserlerinin deSerlendirilmesine gegelim: TEMEL KAYNAKLAR 1- el-BelAzuri, Fiitiihu'l-Biilil6n: Brihin bu belli bagh tenkit edilebilecek yrinlerine ra$mery klasik kaynaklar yine de en yeterli ve gtivenilir eserler arasrndadrr. Mesiidi'ye gore, Arap fiitiihatmm en iyi oe en giizel kaynaklanndan
  • 56. 54 . ZEKERIYA KiTAPCI biri olano) el-Belizuri'nin (ril. 284/ 8g2) Fiitiihu'l-Biildin'r bizim konumuz agrsrndan da btiytik bir onemi haizdir. Yer yer Taberi'nin bile btiyiik bir onem verdi$i anlagrlan bu eser, fethedilen tilkeleri gegitli ydnleri ile ele aldr$r gibi, isldmiyetin yayrhgr hakkrnda da siyasal olaylara kryasla ger- qekten ilgi gekici bilgiler vermektedir. Daha sonraki devirlerde yagamrg olan klasik kronoloji mtiellifleri, BelAzuri'nin bu hususlarda gostermig oldu$u hassasiyeti gcistermig olsalardr onlar; griphesiz bu biiyiik olugum yani isl6m Dini'nin Yayrhgr hakkrnda yokluSu hissedilen bir gok bilginin kolayca temin edilmesinde bizlere onemli 6lqr.ide yardrm etmig olacaklardr. 2- et-Taber i, T arihii' l-l-lmem u e' l-Miilitk; Fakat klasik tarihgiler arasrnda Taberi'nin (61. 339 1932) meghur eseri, bizim iginde gok dnemli bir kaynak ve Orta Asya'dal.i islAmlagtrrma hareketleri iginde bir kenara brakrlmayacak kadar cinemli bir eserdir. Ne varki isldm dtinyasrmn Herodot'u olarak kabul edilen Taberinin(2) soz konusu eseri incelendi$inde, ilk anda onun islhm Dini'nin, yayrhgr ile ilgili rivAyetlere pek fazla bir krymet vermedi$i grirtiltir. Mesela, Taberi yer yer Nargahi ile kargrlagtrrrldr$rnda Taberi'nin; Kuteybe'nin Ti.irk Yurtlarmda baglatt$t Isldmlagttrma hareketl,eri ile ilgili riaayetleri kaydetmede ne kadar bilyilk bir ihmali oldu{u ag*ga kendini gdstermektedirg. Zira I el-Bel6zuri, Fiit0hul-Biildan, Kahire, 1957, II, s. 293: Barthold,W.,Turkistan Down to the Mongol Invarioz, London, 1968, s. 5. r Yurdaydrn, H. Gazi, iil6m Tarihi Dersleri, Ankara, 1971 , s. 3. 3 et-Taberi, Tarihu'r-Rusfilil ve'l-Millfik, ngr. M. De. Goje, L.eiden 1885-1889, Vii, s. I 199-1201 vd. kr. Nargahi, Tarihu Buhara, Mrsrr, 1965, s.69 vd.73-74.
  • 57. ISLAM HiDAyE'r cONEgl DoCu r0RAN yuRDUNDA. 55 Taberi, daha ziy6de, siyisi hadiselere yeterinden fazla a{rhk aeren bir tarihgi olarak giiriilmektedjla). Fakat, onun siyasi olaylarr agrklamak igin kaydetti$i insicamh rivAyetler, bolgede islAmiyetin yayrhgr ve yerlegmesi ile ilgili en krymetli malzemeyi tegkil ehnektedir(s). Mesela, biz Orta Asya'd,a Egres b. Abdullah es- Siilemi, zamanrnda (727-729) baglayan ve uzun bir s{ire devam eden sonu gelmez kargagahk ve karrgrkhklarm asrl sebebiniry miihtedilere yaprlan a$rr baskrlar, dolayrsryla; lslAmiyetin halk arasrnda yayrlmasr meselesi olduf,unu Taberi'nin gok ayrrnhh agrklamalanndan o$renmekteyiz(5). 'Ayrrca Taberi'nin, Miisliiman Arap Filtihlerinin, ozellikle Orta Asya fetihleri srrasrnda Tiirkleri bir nevi krhngtan gegirmeleri ilgili rivayetleri btiyiik bir ayrrntr ile vermesi ve eogu halde masum bu zavalh Tiirklerin oldrirtilmesini bir kahramanhk edasryla dile getiren ve fakat hiE bir krymeti edebiyesi olmayan bir gok giir lerrnhlan kitabrnda zikretmesi ayrlca i.izerinde durulacak bir hususturf). 3- ibnii,l-Esir, (cil. 63011,292) el-K6mil fi,t-Tarih: ibnii'i-Esir'in, bu krymetli eseri; bazr konularda her ne r imadij'd-Din, H., istdm Tarihi ve Bir Yiintem Aragtvman, eev. U. Dalar, lst. 1985. s. l 17. s Taberi'nin bu 6nemli eseri delerlendirilmesi igin bkz. Rosenthal, Franz., Ilmu't- Taih Indel-Miislimin, gev. Salih Ahmed el-Ali, Baldad, 1963, s. lg5-197. . Yurdaydrn, H.G. isl6m Tarihi Dersleri, s. 3-4, imad['d-Din H., a.g.e., I lg vd. " et-Taberi, iX, e. l60Z va. ' Kitapgr, 2., Orta Asya Arap Fetihteinin Sosyal ve Dini Karekteri,TUrk Dilnyasr Aragtrrmala', Aralrk, 1984, istanbul, no. 33, s. l4l . Bu teblilimizde Taberinin bu kabil giirlerinden bir kag tanesinin terciimesi verilmigtir.
  • 58. 56 . 2sKggYA K1TAP'I kadar Taberide dahi bulunmayan rivayetleri kaydetmekte ise de, konumuz agtsrndan pek fazla bir clnem ar- zetmemektedir. Bunun en garprcr 6rne$ini ne yazrkki onun Tiirkler'in miisliitnan olmalart ile ilgili rivAyetlerinde gcirmekteyiz. Bilindi$i gibi, isldm hidayet gi.inegi, IX. dzellikle X. asrrlardan itibaren Atta Asya Tiirk boylan atastnda biiyiik bagarrlar elde etmig ve si.iratle yayrlmaya baglamrgtrr. Ozellikle 960'h yrllarda bu geligmelerin, gok btiyiik boyutlar kazandr$r gtirtiliir. MeselA bu yrllarda Orta Asya Tiitk boylarmdan 200,000 bin gad.tt halfu miisliiman olmuEtuls'. Her bir oba da en az on kiginin bulunabileceSi tahmin edilirse yaklagrk olarak iki milyonluk biiytik bir insan kitlesinin mi.isltiman oldu$u anlagrlrr. Bu ise islAm Tarihi'nin akrgrnr de$igtirecek gok btiytik bir olay, belkide bir dontim noktasrdrr. $iiphesiz bu olayrn lslAmi agrdan hem o asrrn, hem de isldm Dtinyasrrun en dnemli, en biiytik, en mesud olayr kabul edilmesi gerekir ve gerqektende 6yledir' Ne yazrk ki, ibnii'l-Esir gibi devrin ga$dag bir tarihgisi, gok daha dnemsiz siyasi olaylara sayfalar dolusu ayrrntr verirken, isl6m Dini'nin do$uda, Tiirk boylart arasrnda sessiz, sedasrz kazandr$r bu gok dini zaferi bir ctimle ile ifAde etmig ve aynen gdyle demigtir: "Tiitklerden yaklaEtk 200.000 gadr halkt miislilman oldu"@. t ibnu'l-Esir, el-Kdmil, Beyrut, 1965,IX, s. 521. ' ibnu'l-Esir, er-Kdmil, Y lll, s. 532.
  • 59. ISLAM HiDAYE"T GUNEgi DOGU TORAN YURDUNDA. 57 O'nun bir muasrr tarihgi olarak bu btiytik Isldmi olay ve geligmelerden yeteri kadar bahsetmemesi ve yukarda kaydettigimiz gibi sAdece bir ctimle ile gegigtirivermesi gergekten de izahr gtig bir keyfiyettir. Bu bakrmdan ytizbinlerce kimsenin ihtidasr ve isl6m Dini'ni gok krsa bir siire iginde kabul edecek bir h6le getiren bu kigiler kimlerdir? Hangi gartlar altrnda gahgarak ortamr bu gekilde hazrrlamrglardr? Onlar hakkrnda bilgimiz hemen hemen yok gibidir. Kabile kabile, boy boy, hatta oba oba, btkmadan usanmadan, yorulmadan bu step Tiirkleri arastnda dolagarak isthm Dini'nin Tiirkler taraftndan benimsenmesini ae kabuliinii sa{layan bu feddkar ae gayretli kimseler bugiin birer adsrz kahramanlar olarak Tiirk ae isl6m tarihine gegmiglerdir. ibnii'l-Esiy'de maalesef bu btiyi.ik dini zaferle ilgili hig bir agrklama yoktur. +- ibn Kesir; (61.77411,372) el-Bidaye ae'n-Nihaye: Daha sonraki asrrlarda yetrgen ibn Kesir; el-Bidaye ae'n- Nihdye adrndaki krymetli eserini btiytik dlgtide Taberi ve di$er tarihgilerin hig bir isim ve eserlerinin adrrr zikretmeden hem de sayfalarca ahntdar yapmak suretiyle meydana getirmigtir. O da; siyAsi ftittihatr, tamamen dini frittihat yanr; islAmiyetin yayrhgr olarak kabul eden mtielliflerin bagrnda gelmektedir. Ona gore; Musa b. Nusay'r, Afrika'nn kuzey kesimlerini feth eilince buralarda yagayan yiizbinlerce kigi bir anda milsliiman oluoermiEtir, Biiytik bir hayranhk duydu$u kendi ifadelerinden anagrlan Kuteybe b. Miislim'in, AEap Tiirkistan't ele gegirilikten sonra da bura
  • 60. 58 .2srcRiy4 KrrAPqr halkmm kamilen ihtida ettiklerini bildirmektedirGt. Halbuki bu kadar fazla iyimserli$in realite ile hig bir il- gisinin olmadr$rm, bilmem izah etmeye ltizum var mrdr? Kuteybe'nin Aga{t Tiirkistan' da isldmiyetin yayrlmasr yolunda sarfettiSi bitmez ttikenmez gayretler bu eserimiz de yeteri kadar incelenecektir. s- ibn A'sam el-Kiifi, Kitabii'I-Eiitfrhol)' Hicri IV. asrrda yagadrSr tahmin edilen ibn A'sam'in hayah ve Kitabii'l-Fiitiih adh eserine ait mevcud kaynaklarda bagta C. Brockelman'rn GAL'r olmak tizere hemen hemen his bir malumat yoktur. Buna sebep de, A. N. Kurafrn da igaret ettigi gibi O'nun, Topkapr Kiitiiphanesinde (lstanbul) bulunan mtistesna yazma niishasr(12) son senelerde kegfedilmesi ve yayrnlanmrg olmasrdrr(13). Kit ab ii' I -F iitiih' un mtinferid rivAyetleri, tizerinde onemle durulmaya de$er niteliktedir. Bununla beraber Emeatler ve Abbasiter'in ilk devirler yani; el-Mutasrm devrine kadar (833-842), siyasi tarih yazarlarrrun mutlaka gozden gegirmeleri gereken bir eserdir. Agafi Tiirkistan'daki Trirk varh$r ile ilgili bir gok doyurucu rivayetleri yarusrra isl6m Dini'nin yayrhgr hakkrnda da zaman zaman onemli aqrklamalarda bulunrnaktadrr. 'n ibn Kesir, IX, s. 167. " ibn Asam el-K0fi'nin eseri hakktnda daha genig bilgi igin bkz. Kutat' Ebfr Muhamrned Ahmed b, Asem et-Kfifi'nin Kitabii't-Filfihu, AUDTCFD., 1949. VII, sy. 2, sf .255-282. 't ibn Asam el-Kufi, K. el-Fiitilh,Topkapr Ki.itiiphanesi Yazma No.2958 lstanbul, I-II. '3 ibn Asam el-Kiifi,I{, el-Fiitiih, Beyrut. 1986.
  • 61. isLAM HIDAYET GIJNE$I DoCu rORAN YURDUNDA' 59 6- Muhammed b. Cafer en-Nargahi, Thrih'u Buharaoa): Nargahi'nin (itl. 347 I 959) Tiirkge de dAhills bir gok yabancr dillere gevrilen bu eseri; sadece Buhata defiil, Orta Asya'mn Arap fetihlerinden ijnceki durumu hakkrnda qo$u kere Taberi'de dahi bulunmayan bir gok leymetli rivAyetleri ihtiva etmektedir(16)' Nargahi'nin di$er bir 6zelli$i cle, btiytik bir medeniyet ve ktilttir merkezi olan "Buhara"da islAmiyetten onceki dinler'iry Budizm ve Zetdiigtliikten bahsetmesidir. Bu hususa miiellifin, ayn bir onem verdi$i anlagrlmaktadrr. islAmiyetin bir din olarak Maaetaii'n-Nehr, Aga{ Tarkistan da Ari ve Sami dinleriyle yaptr$r getin mticadeleyi, ozellikle Kuteybe b. Miislim devrinde Buharadaki islAm Inkrlabr ile ilgili gergekten de qok krymetli bilgileri bir bagka kaynakta bulmamrza imkan yoktur. Buhara hakkrnd4 onun di$er gehirlere nazaran tistiin faziletini beyan eden bir krsrm uydurma hadisleri de zikretmig olmasrna ra$men, Nargahi'nin rivayetlerinin yer yer Taberiye uymasr(17), hem Nargahi'nin de$erli bft yazar, hem de Tarih'u Buhata'ntn emsallerine nazaran gok daha kymetli bir eser oldu$unu ortaya koymaktadrr. Konu ile ilgili defrerlendirilmesi gereken eserler gtiphesiz sddece bunlardan ibdret de$ildir. Di$er taraftan islAm Cofrafyacrlan, bu arada seyyahlann miiEahedeleri bizim agtmtzdan ihmal edilemiyecek kadar mi'ihimdir. Bu 't en-Narqahi, Tarih-u Buhara, ngr. E'A' Bedevi, N. M. et-Tarazi, Mlslr, 1965' 's Buhaia Tarilti, Ebu Bekir Muhammed b' Cafer en-Narqahi, Tiirk Diinyast Ara5trrmalart, no: I 17. Arahk , 1998,s. l-72. 'n Minorsky, W., Naqahi. md. iA,IX, s. 198, kr;, Barthold, W., a'g.e., s. 14' '' Krg, Nargahi, s.89,90. et-Taberi, lX, s. 1693 vd.
  • 62. 60 .2gKsR1YA KnAPqI kitaplarda Aga& Tiirkistan halkrmn drf, adet, anane ve dini inanglarr yarusra, gehirlerde bulunan cami, ribat, kale,hisar vs. hakkrnda da yeterli bilgiler verilmigtir. Bir go$u Iran asrlh olan bu co$rafyacrlardan Istahri, lbnii'l-Fakih, ibn Hurdadbeh'in eserleri hiq bir zaman miistaSni ka- lamayaca$rmrz eserlerdir. Bunlar arasrnda Yakfft el- Hamevi(l8) ve o'nun Mucamil'I-Biililan adrndaki islAm co$rafyasrrun ansiklopedik eserinin mristesna bir yeri vardrr. Orta Asya'mn IX-X. asrrlardaki dini hayatr, inang ve akide ydnti, isl6m Dini'nin bu dinlerle mukayesesi ve bir tahlilinin yaprlmasrnda lbn Fadlan gibi daha bir gok seyyah'rn literat{ire intikal eden krymetli miigahedelerinin ayrr bir hazine old,u$u asla unutulmamahdrr. Bunlarrn drgrnda Teracim-i Ahaal ve Tabakat kitaplan bolgenin yetigtirdi$i sayrsz btiyUk ilim ve devlet adamlarrnrn hayatlannr ve yetigtikleri gartlan izah sadedinde verdikleri krymetli bilgilerle bize bir hayli yardrmcr olmakta ve konuya rgrk tutmaktadrrlar. Bunlara Horasan ae Aga$r Tilrkistan'da yetigen frkrh dlimlerin eserlerini de ilAve etmemiz gerekmektedir. Onlarrn, yerli halkrn sosyal hayatrnr, dini ydnden de$erlendirme ve bir htikme varmalan igin tarih ve toplum hayatrndan verdikleri misaller, bizim igin gok btiyiik bir cinem tagrmaktadrr. Bu bakrmdan meselA; Serahsi'nin temel 18 Daha genig. bilgi igin. bkz. Kitapgt, 2., IsI6m Co[rafuactlanndan el-Hameviye Giire Fvat Havzasr, Diyanet Dergisi. Aral* 1986, Ankara, No.4, s. 36. l
  • 63. IsLAM HID.Aysr ct NEgt DoGu r0RAN yURDUNDA. 61, kitabr olan el-Mebsfrfu, isl6m Tarihgiteri tarafrndan daha genig tetkikler isteyen btiytik bir ktilhir hazinesidir. iNcngNdu ESERTERI Qok cinemli gdrdii$iimtiz temel kaynaklann bu gekilde konumuz agrsrndan belirli dlqtlde de olsa bir de$erlendirmesini yapdrktan sonra, krsa da olsa elden, ilmi bazr aragtrrma eserleri tizerinde durmak istiyoruz. $oyleki; 1.- T.W. Arnold, The Preaching of Islamoe) Arnold'un bu eseri, ilk defa 1886 yrhnda, lngilizce basrlmrg ve daha sonraki yrllarda qegitli baskrlarr yaprlmrgtrr. Arnold'un bu qalrgmasr M. Halil Halid tarafindan "intiEart isl6m Tafihi" adryla ilk defa dilimize gevrilmig ve Osmanhca, ya- yrnlanmrgtrr (istanbut 1,924). Eser, son senelerde bir kere daha gdzden geqirilmig ve aym isimle Ti.irk okuyugusuna sunulmugtur. Bir gok konularda kilise kayrtlarr ve hristiyan misyonerlerinin qo$u kere isl6m Dini hakkrndaki sQbjektif raporlanna dayamlarak hazrlanan bu kitap, her ne kadar IslAmrn yayrhgr hakkrnda umumi fikirler vermekte ise de; tatmin edici olmaktan uzaktr. Mesela; Osmanh d<inemi Aarupa; Balkanlar'da lslAmiyetin durumu bunun en tipik cirneklerinden biridir. Bu konular incelenirken Osmanh argiv belgelerine hig el sflrtilmemigtir. Bu ise Osmanhlann gahsrnda ist6m Dini'rin Aurupa ve Balkanlar da kazandr$r erigilmez grice umumi manada bfu "hayfl.Afla" ve "yaztk o ldu htristiy anh{a" niteli$indedir. "' Arnold, T.W. ,The Preaching of tslllmr lahora, 1968.
  • 64. 62 . 2sKgR1Y4 KITAPCI Di$er taraftan lazarrn kullamldr$r kaynaklarm bir goSu ikinci elden ve Batr dillerinde yazrlmrp eserlerdir. Arapqa asrl kaynaklar azdt. Bu yetersizlisiru Yazanmtz da dolayh yollardan ifadeye gahgmrgtrr. Mamafih T. W. Arnold yine de baganh olmugtur. Zira o, bu eseri ile eski dtinya krtalarrnda islAmiyetin, nasrl yayrldrsrna do$ru giden karanhk yolu aydrnlatmaya gahgmrg ve en azrndan bu yolda bir geyler yaprlabilece$ini ortaya koymugtur. 2- H.A.R. Gibb; Orta Asya Arap FiitiihatrtT0t ve W. Barthold; Mofol istilhsma Kadar TiirkistanQr): Temel kaynaklar ve inceleme eserleri ile ilgili bu de$erlendirmemize bir son vermeden 6nce bu vesile ile bizim, W. Barthold ve ozellikle H. A. R. Gibb gibi de$erli tarihgilerin eserlerine, bir kag ctimle ile de olsa, temas et- memiz herhalde yerinde olacakhr. Zira, bir bagka vesile ile bu konulara temas eden muhterem hocamrz, Prof. Dr. Faruk Stimer hakkrmrzda te- veccctih gostermig ve Gibb'le ilgili suskunlu$umuza iparet ederek gtiyle demigtir: "Miiellif konusu ile ilgili eserlerin hemen hepsini gtirmiiE ae bunlann olilukga genig bir tanimasrnr oe dieilenditmesini yapmtgtt, Bu ktsmm incelenmesi, Z. KitapE'ntn kaynaklann aiisfrk derecesi hakkmda sa{lam bir bilgiye sahip oldu{unu giisteriyor." Daha sonra "Burada ehemmiyette kaydetmemiz gereken bit husus daha aardtr ki, o da, Z, KitapE nn bilhassa Battholil ae Gibb gibi miielliflerin gahgmalart hakkmila hig bir ro Gibb, H.A.R. ,Orta Asya Arap Flt ithat ,gev. M. Hakkr' lstanbul, 1930' :r Barthold, W.,Mo[ol lrtilasmt Kodar Tilrkisnn, istanbul, l98l '
  • 65. isLAM HIDAYET cUNE$l DoGu rORAN yURDUNDAo 63 miitealada bulunmamq olmastdtr. Bu bizce mazut g ii riilmey e cek b ir hus ustur' 42) . $unu hemen belirtmemiz gerekir ki, W. Barthold ve H.A.R. Gibb; Orta Asya Arap Eetihlefi hakkrnda gerEektende krymetli aragtrmalar yapmrglar ve eserler yazmrglardrr. Barthold'tn; Modol istililstna lGdar Tiirkistan ve Gibb'in; Orta Asya Arap Filtiihafr, bugtin bu sahamn en seqkin eserleri arasrndadrr. Orta Asya Arap fetihleri hakkrnda araghrma yapmak isteyenler bu eserleri g6z ardr etmeleri mtimktin de$ildir. Fakat sdz konusu eserlerin, asrl konu yani Orta Asya'da islilmiyet'in Yayiltgr agrsrndan pek fazlabir 6nemi yoktur. Her iki mtiellifte bu konulan ihmal etmigler ve kayda deSer pek fazla bir gey sdylememiglerdir. Bu bakrmdan ilim alemince pek meghur olan bu eserlerin ayrr bir de$erlendirilmesi yaprlmamrg ve esasen buna ltizurn da duyulmamrgtr. Ancak bunlar, Merhum Hocamtz'rn krymetli endigelerine igtirak etmedi$imiz anlamrna gelmemelidir. Barthold ve ozellikle Gibb Tiirk Tarihinin bir qok meselelerine bizim bekledigimizden farkh bir gekilde yaklagmakta ve temel kaynaklann rivayetlerini kendilerine gcire yorumiayarak sathi bazr neticeler grkarmaktadrrlar. Bu ise, hakh olarak bir gok ilim adamlarrmrzrn cesaretini krrmakta ve ciddi tereddiitlere sevketmektedir. Bu bakrmdan Merhum Hocamrz, bu husustaki endigelerinde :r Merhum ve Muhterem Hocamtz Prof, Dr. Faruk Sllmer, bu gok delerli g6rUglerini "Dogentlik Tezimizu igin yazdrklan krymetli raporlarrnda beyan etmiqlerdir Z.K.
  • 66. 64 . 76KER1YA KITAPCI yerden g6$e kadar hakhdrrlar. Barthol{ Gibb hatta J. Wellhausen ve onun eserinin(a), aradan bunca seneler gegmiE olmasma ra{men Tiirk tarih otoriteleri tarafrnilan ilmi ae ciddi bir gekilde tenkit edilememig olmast Tiirk Tarihgilidi b aktmmdan ancak bir talihsizliktir. Oyra gerek Barthol4 gerekse Gibb, Orta Asya Tiirk Tarihinin bir gok meselelerinde qok sathi ve fakat bizi kugku ve endigeye sevkeden gdriigler beyan etnektedirler. Mesela Gibb, Aga{t Tiirkistan (Maveraii'n-Nehr)'deki Tiirk oarh{nt peroastzca inkar etmekte, Taberi, ibnti'l-fsit gbi dea tarihgilerin bu ydndeki bir gok riaayetlerini giirmemezlikten gelmekteilir. Hatta 0 bu hususta daha da cesur davranmakta ve ilim dtinyasrru hayrete dtigiirebilecek zavalh gOrtigler ileri stirmektedir. Mesela Gibb, Taberi'nin "Tiirk" kelimesini "Acem, cinsiyeti meghul kaoim" anlamma kullandr$rm, bundan Ttirkleri kasdetmedi$ini ileri siirmekte ve boylece AEap Tiirkistan'da ki, Tiirk aarl$rn, Tiirk hakimiyetini bir grrprda silip ahnaktadrr. Bu kabil indi ve kasrth gciriiglerin ilmin haysiyeti ve objektifligi ile baSdagmasma imkan yoktur. E$er Taberi bir gok rivayetinde bir klsrm olaylarr izah sadedinde "Tiirk" ve "Tiirklef' demigse bunlann etnik kciken itibar ile Tiirk olduklan muhakkakhr. Hem Taberi bu hususlarda yalmz da de$ildir. Bir eok kaynaklarda aynr temel gerge$i vurgulamaktadr. L Wellhausen, A rap Devleti ve Suklltu, gev. F, Iqrltan, Ankara, 1963.
  • 67. ISr_ArVr HioAyET cuNEgl DoGu r0RAN yuRDUNDAo 65 Ancak, Agafi Tiirkistan,tn fethi srrasrnda Tiirklerle Araplar arasrnda ceryan eden bir gok olaylar dolayrsryla Araplar; Tiirklerden zaman zaman ,,el_Acem,, diye bahsetmiglerdir ve onlar bunda da hakhdrrrar. Igte raoeri aynr minval izere bu rivayetleri de kaydetrnigtir. Bunlardan Gibb'in iddiasrmru tam aksine, Taberi de gegen ,,el-Acem,, kelimesinin bile; yer yer Tiirk anlamrnn kullanid$t giirilliir, Ustelik bunun bir gok sarih drnekleri de vardrr. Hal boyleykerg bu kadar aqrk bir meselede konuyu saphrmak ve AEa$t Tiirkistan,da ki, Tiirk varh{tntinkar etneye kalkrgmak ancak Gibb,in yapabilece$i bir ctirettir. Gergekte biitiln bunlann altmda yatan alnl mesele, Orta Asya,yr bile, Tilrkler'in riz yurdu olarak gok giirmektir, Barthold'un da, Orta Asya, Tiirk diinyast ve onun me_ selelerine yaklagrmr, Gibb,ten higte farkh de$ildir. Onun Mo{ol istilasma Kadar Tiirkistan, adrndaki eserid.e, orta Asya'yr bir kavimler dtinyasr olarak gostermek ve Tiirkrerin, Orta Asyayr bir ana vatan olarak gormelerini mtimktin mertebe onlemektir. Mamafih bizim sezebildi$imiz kadan ile Gibb, Afganistan tizerinden Hindistan, a uzanmak isteyen ingiliz yayrlma politikasrnrn kargrsrnda, bu co$r afyada bir Tiirk uarlt{tnt tehlikeli gcirmekte ve bunu esasta kabul etmemektedir. Difrer tarihci Barthold ise; gimdi goktan tarihe karrgmrg olan Sooyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli{inin, orta Asya Tiirklii$iinii inkar ve buralann bir nevi milletler
  • 68. 65 . ZEKERIYA KITAPCI mozeyigi gdsterme politikasrna, tarihi bir zemin hazrrlarnakhr. Meselenin ozti budur. Mamafih bu ktigtik de$erlendirmemiz bile merhum Prof. Dr. F. Siimer Hocamtz'tn bu hususlardaki endige ve srl.:rntrlannda ne kadar hakh oldu$unu gostermektedir' Ne yazrkki, konuyu daha etraflr bir gekilde burada miinakaga etmemize. imkan yoktur. Biz; getek Battholil ae getekse Gibb hakknda bu ae buna benzer daha bit gok tesbitlerlmizi ilefide genig ae miistakil bir arcgtrma halinde yaymlamayt ae itim aleminin de$etlendirmesine sunmayt iimid etmekteyiz.
  • 69. cinig Tiirk Tafih G elene$inile Horas an Ve Do$uTfrranYurdu Nigin Horasan Deiil de, Doiu Tfnan Yurdu: Gergekte Horasan; kelime yap$l itibarr ile "Hfit" gilneg ve "6s6ry dodan" kelimelerinden olugmakta, "Giinegin Do{ilu$u iilkeo, anlamrna gelmektedir. Eski Fars dilinde "Do{u iilkeleri" anlamrna kullamlmrg olup, islAm tarihgileri ve co$rafyacrlarr da genellikle bu manada kullanmrglardrr(1). Bizim bu kitabrrnnda Horasan'rn Tiirklilk dokusu ve Tiirk co[rafyastfltn bir pargasr olmasr itibarr ile arzetti$i ozellikler g<izdnrine ahnmrg ve bu bdlge iqin DOGU TORAN YURDU tabiri kullamlmqtr. Bundan maksadrmrz; bugrinkti "Tiirkmenistdn" srntrlan iginde kalan Meto, Hesa, Serahs, aynca Belh, ve Badgis, gibi Orta Ceyhun yataklanna kadar yayrlan cografi bolgelerdir. Igte bu genig cografi bdlge ve buralar da cereyan eden sosyal dini ve siyAsi olaylar bu galqmamuda Ttirklerin mrishimanh$r agrsrndan ele ahnm6, ayrrce "Horasan" kelimesine yeni bir mana ve mefhum zenginli$i kazandrrrlmryhr. Zirh; biilgenin co{raft iizelli$i, Tilrklilk dokusu, Arilerle-Tfrrhniler arastnda bir gegig biilgesi olmasr islfrm iincesi deairlerde buralarda birgok Tiirk ileoletinin kurulmasr, onlartn devlet gelene{inin ishmt devirlerde de I el-Makdisi, Ahsenii't-Tekdsdm, Beyrut, 1987, s. 394, el-Hamevl, II, s. 350, [r Strange, G., a.g.e., s.423, Huart, C., Horasan, ie, Vlt, s. 560, Qetin, O., Horaran, DIA, XVul, s.234.