1. IPE
““Цогтын хадныЦогтын хадны
бичиг” шүлэгтбичиг” шүлэгт
хэл - уранхэл - уран
сайхны задлалсайхны задлал
хийххийх

2. Зохиолын утга санааг мэдэрч ойлгож унших1
Зохиолыг задлан шинжлэх үйлийн баримжааг
дээшлүүлэх
2
Найруулан ярих, бичих чадвараа дээшлүүлэх3
Зохиолд үнэлэлт дүгнэлт өгөх4
Ээлжит хичээлийн зорилго

3. Сэдэлжүүлэх үе шат
Халхын Цогт тайжийн тухайХалхын Цогт тайжийн тухай

4. Цогт тайж XVII зууны vеийн Монголын нэрт яруу
найрагч, төр, шашны зvтгэлтэн, орчуулагч, соён
гэгээрvvлэгч
Халхын хунтайж нь 1581 онд Автай сайн ханы ач
Бахарай хошуучийн гэрт төржээ. Бага насандаа монгол
бичиг сурсан. Тэрээр улааны шашны томоохон
төлөөлөгч төдийгүй Манжийн түрэмгийллийн эсрэг
хийж байсан Лигдэн хааны үйл хэргийг дэмжин,
залгамжилж, Манж нарын Монголыг эзэрхэн боолчлох
хорон бодлого,халхын феодал ноёдын урвагч хувиа
хичээсэн харалган бодлогод ундууцан, Монгол эх
орныхоо тусгаар тогтнол эрх чөлөөний төлөө үйл
хэрэгт халуун амь бүлээн цусаа хайрлалгүй
баатарлагаар тэмцэж явсан эх оронч хүн байжээ.
Цогт хунтайж 1637 оны 2-р сард Хөх нуурт болсон
тулалдаанд амь эрсэдсэн байна.

5. “Цогтын хадны бичээс”

6. “Дуутын хар чулуу хэмээх их бага бичээс
б хий хад”ү

7. “Дуутын хар чулуу хэмээх их бага бичээс
б хий хад”ү

8. “Дуутын хар чулуу хэмээх их бага бичээс
б хий хад”ү

9. “Цогтын цагаан байшин”

10. Цогтын хадны бичээсийн тухай
Цогт тайж 1624 оны намар ан хийж яваад авга эгчийгээ санан бичсэн
гэж түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ.Цогтын хадны бичээс нь Төв аймгийн
Дэлгэрхаан сумын нутагт байдаг.Тус сумын төвөөс урагш 20-иод
километр зайд орших Тарамцагийн уулсын шувтарга Хутаг хэмээх
уулын өвөрт байдаг тэр хадыг нутгийн ард түмэн “Дуут” хад гэж
нэрлэдэг. Ийнхүү нэрийдэх болсон нь түүнээс ширмэн тогоо шиг
дуу авиа гардаг байна. Мөн гаднаа хар боловч дотроос нь цагаан
саарал өнгө гарч ирдэг байгалийн нэгэн гайхамшигт тогтоц юм.
Тиймээс Халхын тайж Цогтын бичээс нь хар самбар дээр цагаан
шохойгоор бичсэн юм шиг тод харагддаг юм. Энэхүү бичээс нь хоёр
хадан дээр байдаг ажээ.
Нэгдүгээр бичээс: Цагаан тахиа жилийн намрын эхэн сарын хорин
нэгнээ Цогт тайж Хангай ханы цэцэрлэгийн хойд ууланд авлан, хуягт
халтараа унаад, өндөр дээр гарч байхдаа зүүн зүг харан сэтгэлээр
маш уярч халагуут авга эгч юүгээн санаж ийн өгүүлээд уйллаа.

11. Цогтын хадны бичээсийн тухай
Хоёрдугаар бичээс: Саманда бадари хийгээд
Аминдиваа ба Шигмунь бурханаа мөргөмүй.Хий
очир хийгээд Варагай эх ба Базарвааньд
мөргөмүү …
Чингис хааны үр Очир хааны ач Халхын цогт
тайжийн зарлигаар дайчин хиа, Гүен баатар хоёр
Монголын хутагт хааны учираа Чингис хааны
төрсөн усан морин жилээс инагш дөрвөн зуун
жаран дөрвөн жил болсноо, жилийн эх хулгана
жил, сарын эх гал барс сарын арван таван, их
цагаан өдрөө хаш эрдэнэ мэт хаданд бичив.

12. “Цогтын хадны шүлэг”
1. Дээд тэнгэр ханы аху хийгээд
Дэлхий дахь хан богдусун аху газар
Дээр дорын ялгал болбоос бээр
Жаргал хайрлал хоёрын агаар нэгэн буй.
2.Агнистайн агуй дахь бодисадва нар хийгээд
Алтан дэлхий дэх бодь сэтгэлтэн хоёрын
Аху газар ангид болбоос
Асрах ниг лсэх йн агаар нэгэн буйүү ү .
3.Энд хан богдусун сайн т шмэд хийгээдү
Эрг лэгчүү Эрлэг хааны их ноёд хоёрын
Ёс нг р болбоос ө ө өө
З в бурууг ялгахуйн агаар нэгэн буйө .
4.Олз идэш олон ядагч х м н хийгээдү ү
Уул модонд явагч араатан хоёрын
Аху бие ангид боловч
Алан идэх йн агаар нэгэн буйү

13. Утга санааг ойлгох үе шат
5.Хол ойроос хулгай хийгч х м н хийгээдү ү
Хотыг эргэн гэтэгч чоно хоёрын
Илт бие р боловчөө
Идэх й х сэх сэтгэлийн агаар нэгэн буйү ү .
6.Онон м р нд ахуө ө халагуут эгч минь хийгээд
Орхон туулд агч эвчит бидэн хоёр
Халх Oннигуудын газар хол болбоос бээр
Хайрлан саналцахын агаар нэгэн буй.
7.Энэ биедээн эс золголцвоос
нээс хойш т р л тутамдааҮү ө ө
Эх нь ганц х хнээ хайрлах мэтүү
Элдэв йлээр туслалцах болтугай …ү

14. Үгийн утга тайлбарлахуй
Аху - оршин буйг заах гү
Богдусун – богд
агаар нэгэн буй – утга чанар нэг
Агнистайн – тэнгэрийн жаргалант орон
Бодисадва- бурхны шажны дээд т рлийн нэрө
бодь сэтгэлтэн- чин ариун сэтгэл
Эрг лэгчүү - эр ш лт тулгахүү үү
Халагуут- халуун хайрт
Эвчит- эвтэй
Оннигууд - 17-р зууны ед Ар Монголын Ононү
Хэрлэнгээр нутаглаж хожим в р Монгол урууӨ ө
н сэн овогүү

15. Утга санааг ойлгох үе шат

16. 17-р зууны еийн нийгэм цаг еийн байдалү ү

17. Үнэлгээний шалгуур
3.
1.
2.
Зохиолын агуулга утга санааг өөрийн үгээр ярьж
байгаа эсэх
Өгөгдсөн санааны дагуу утга санааг
хадгалсан шүлэг дуурайн зохион
бичих,найруулан бичих
Бадгуудыг хооронд нь харьцуулан, ялгааг нь
гаргаж тайлбарлаж байгаа эсэх

18. Хийж бүтээх үе шат
Зохиолыг задлан шинжлэх
I. 1-5-р бадгийн дүрийг сайтар ажиглан харьцуулж
хүснэгтэд нөхөж бичээд, бадгийн утга санааг
нийгмийн байдал,өөрийн үзэл бодолтой нь холбон
тайлбарлан ярих, яруу хэрэглүүр дүрслэх
хэрэглүүрийг ялган, тодорхойлох тайлбарлах
Дүр Утга санаа Дүрслэх хэр-лүүр Яруу хэр-лүүр
1-р бадаг
2-р бадаг
3-р бадаг
4-р бадаг
5-р бадаг

19. 1-5-р бадгийн зохиомжийн
задлал
Хахах
Шүлгийн 1-5-р бадагт аливаа юманд хэлбэрийн ялгаа байвч
агуулгаараа адил зүйл байдаг гэсэн ойлголтыг сайн муу юмын
мєн чанарыг дээрээс доош нь уруудуулан, далд утгатай бичсэн
учраас гүн ухааны шинжтэй гэж үзэж болно.
Дүр Утга санаа
1-р бадаг
Тэнгэр ханыг
Ханбогд- хүнтэй
тэнгэрийн хаан, газрын Богд хоёрыг дээд, дунд тивд
оршихоороо єєр боловч хайрлал хэмээх нэгэн
чанарыг агуулдгаараа адил хэмээжээ.
2-р бадаг
Бодисадыг
Бодь сэтгэлтэй хүнтэй
Хоёр єєр ертєнцєд суугч асрах сэтгэлтнийг энэ удаад
нигvvлсэл –ийн агаар нэгтгэж байна
3-р бадаг
Түшмэдийг
Эрлэг номун хантай
дунд тив дэх шударга тvшмэдийг доод тив дэх
эрлэгийн ноёдтой зvйрлэж, зєв бурууг ялгах буюу
шударгуу сэтгэлийн агаар нэгэн байгааг vзvvлжээ
4-р бадаг
Хүнийг
араатантай
Хүн алан идэх, олз хайх шунал, єлєн ховдог
сэтгэлээрээ адгуусан амьтан, чонотой ч агаар
нэгэн байдаг аж.
5-р бадаг Хулгайч хүнийг чонотой

20. Зохиолыг задлан шинжлэхүй
II. 6,7-р бадаг нь бусад бадгаас юугаараа ялгарч
байгааг дэлгэрүүлэн ярилцах, дүрслэх хэрэглүүр,
яруу хэрэглүүрийг тодорхойлох
Дэлгэрүүлэн тайлбарлах
1.Дүрээрээ ялгаатай
2.Утга санаагаараа
ялгаатай
3...............................

21. Шүлгийн хэлний задлал
Шүлгийг зүйрлэл, адилтгалын аргаар бичсэн.
Жишээ нь: Бадгийн 1,2-р мөрөнд бодитой хийгээд
хийсвэр юмс үзэгдлийг шинж чанараар нь адилтгаж
бичсэн байна. Түүнчлэн 7-р бадагт
......эх нь ганц хүүхнээ хайрлах мэт.. хэмээн бичсэн
байдаг.
Шүлгийг толгой холбох аргаар бичсэн ба төсөөт
байдлыг давтах үндэстэй учраас үгийн тоо нь
мөнхүү давтагдах, дараагийн бадгийнхаа үгийн
тоотой тэнцүү байна. Эн зэрэгцүүллийн аргыг
ашигласан нь уран сайхны хувьд ололттой.

22. Блүмийн таксономийн асуулт
Сэргээн санах: 17-р зууны нийгмийн байдлыг тодорхойлох
Ойлгох: шүлэгт гүн ухааны өнгө аяс бүхий үг хэллэгийг ялган,
тайлбарлах
Хэрэглэх: шүлгийн утга санааг хэрхэн ухаарч ойлгож байгаагаа
илэрхийлэн ярих, бичих
Задлан шинжлэх: Дүрүүдийн ижил ба ялгаатай талд
харьцуулалт хийх
Үнэлэх: Шүлгийн утга санааг өнөөгийн амьдралтай харьцуулах
Бүтээх: 1-5-р бадгийн утга санааг хадгалсан 4 мөрт шүлэг
дуурайн зохиож бичих
( Ингэхдээ хүний ёс зүй, зан суртахууны байдлыг зохиолч
бичсэн шиг араатан амьтны зарим нэг зан төрхтэй
харьцуулан утга санааг уламжлан авч бичээрэй

23. IPE