TƏLƏBƏ:Ağayeva Sevinc
FAKULTE:Neft-Mexanika
FƏNN:Kimya
MÜƏLLİM:G.N.Abdullayeva
MÖVZU:Atom nüvələrinin radioaktiv
çevrilmələri (Çernobıl faciəsi)
AZƏRBAYCAN DOVLƏT NEFT
VƏ SƏNAYE UNIVERSITETI
qrup:463.6

RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULUŞUNUN
MÜRƏKKƏBIYINI TƏSDIQ EDƏN
HADISƏLƏRDƏN BIRI KIMI
 2500 il əvvəl-Demokrit:
atomlar bölünməz, əbədi və
dəyişməz, daima hərəkətdə
olan, forma və ölçülərinə görə
fərqlənən kiçik maddi
zərrəciklərdir.
 XIX əsrin ortaları- atom
mürəkkəb quruluşa malikdir və
onların tərkibinə elektrik yüklü
zərrəciklər daxildir.

RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULUŞUNUN
MÜRƏKKƏBIYINI TƏSDIQ EDƏN
HADISƏLƏRDƏN BIRI KIMI
1896-Pyer Küri və Mariya Küri: urandan əlavə bir
sıra başqa elementlər (polonium, radium, torium
və s.) də güclü şüalanmaya malikdir.
Atomların xarici təsir olmadan özbaşına
şüalanması hadisəsi radioaktivlik, baş
verən şüalanma isə radioaktiv şüalanma
adlanır.
Radioaktivlik xassəsi atom nüvələrinin
quruluşu və tərkibi ilə bağlıdır.
Xarici amillər
(mexaniki təsir,
temperatur, elektrik və
maqnit sahəsi və s.) bu
xassəyə təsir
göstərmir.

 1899-Rezerford:
radiumun radioaktiv
şüalanması bircins
olmayıb mürəkkəb
quruluşa malikdir.
RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULUŞUNUN
MÜRƏKKƏBIYINI TƏSDIQ EDƏN
HADISƏLƏRDƏN BIRI KIMI
Radioaktiv şüalar yüklü
zərrəciklərdən ibarətdirsə,
maqnit sahəsində meyl
etməlidir.

RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULUŞUNUN
MÜRƏKKƏBIYINI TƏSDIQ EDƏN
HADISƏLƏRDƏN BIRI KIMI
Alfa zərrəciklər
ikiqat ionlaşmış
helium
nüvəsindən
ibarətdir
Beta zərrəciklər
çox böyük sürətə
malik elektronlar
selidir.
Qamma şüalanma
çox kiçik dalğa
uzunluğuna malik
elektromaqnit
şüalanmasıdır.

ATOM NÜVƏLƏRININ RADIOAKTIV
ÇEVRILMƏLƏRI
Bəzi radioaktiv kimyəvi elementlər şüalanma xassələrini uzun müddət
saxlaya bilir. Onlarda şüalanma intensivliyi illər ərzində hiss olunacaq
dərəcədə dəyişmir.
1
Kimyəvi element alfa və ya beta şüalanmaya məruz qaldıqda başqa kimyəvi
elementə çevrilir.
2
Kimyəvi elementlərin radioaktiv çevrilməsi zamanı enerji ayrılır. Enerji
ayrılması isə bir neçə il davam edə bilər.
Radioaktiv çevrilmələrin gedişinə kənardan edilən müdaxilələr ( temperatur
və təzyiqin dəyişməsi, kimyəvi reaksiyalar, elektrik və maqnit təsirləri və s. )
heç bir təsir göstərmir
3
4

ATOM NÜVƏLƏRININ RADIOAKTIV
ÇEVRILMƏLƏRI
 Nüvənin a – zərrəcik şüalamdırmaqla özbaşına başqa nüvəyə
çevrilməsi radioaktiv a- çevrilmə adlanır.
E
Y
X A
Z
A
Z 

 -
- a
4
2
4
2
 Sıra nömrəsi olan bütün ağır nüvələr,
demək olar ki, a – radioaktivdir.
82

Z

Nüvənin b – zərrəcik şüalamdırmaqla özbaşına başqa
nüvəyə çevrilməsi radioaktiv b - çevrilmə adlanır.
İki b çevrilmə növü vardır:
pozitron şüalanması. Pozitron - elektronun əksidir.
elektron şüalanması. Bu çevrilmədə nüvədəki
neytrondan biri protona çevrilir.

b
-
b

0
0
0
1
1 

 -
 e
Y
X A
Z
A
Z
g - çevrilməsi zamanı nüvənin yük və kütlə ədədi dəyişməz qalır.

NÜVƏ QÜVVƏLƏRI
Bu qüvvələr
nüvədə nuklonlar
arasındakı rabitəni
təmin edir. Nüvə
qüvvələri təbiətdə
ən güclü və cazibə
xarakterli qarşılıqlı
təsir qüvvəsidir.
Bu qüvvələr
elektromaqnit və
qravitasiya
qüvvələrindən
fərqli olaraq yaxina
təsir qüvvələridir.
Nüvə qüvvələri nuklonun elektrik
qüvvələrindən asılı deyil, yəni
nüvədə proton–proton (p-p),
neytron-neytron (n-n) və neytron-
proton (p-n) cütləri arasındakı
nüvə qüvvələri qiymətcə eynidir.
Nüvə qüvvələri doyma xassəsinə
mallikdir. Nüvədə hər bir nuklon
nüvənin bütün nuklonları ilə deyil,
ancaq onu bilavasitə əhatə edən
müəyyən sayda qonşy nuklonlarla
qarşılıqlı təsirdə ola bilər.

NÜVƏ REAKSIYALARI.
 1919- Rezerford ilk nüvə reaksiyaları: Enerjisi 7,58 MeV
olan alfa zərrəciklərlə azot nüvələri atəşə tutulmuş və
nəticədə oksigen nüvəsi və proton almışdır.
1932-Nils Bor fərziyyəsi: Nüvə reaksiyaları iki mərhələdə
baş verir:- zərrəcik nüvə tərəfindən tutulur və çox kiçik
zaman müddətində yeni dayanıqsız nüvə yaranır. -
Dayanıqsız nüvə spontan parçalanaraq, yeni nüvə və yeni
zərrəcik əmələ gətirir.
H
O
He
N 1
1
17
8
4
2
14
7 


H
O
F
He
N 1
1
17
8
18
9
4
2
14
7 



 Nüvə reaksiyaları yeni atom nüvələri sintez etmək
(birləşdirmək) üçündə istifadə olunur.(1932)
 Enriko Fermi- neytronların yaratdığı ilk nüvə reaksiyaları:
He
He
Li
H 4
2
4
2
7
3
1
1 


He
Na
Al
n 4
2
24
11
27
13
1
0 



URAN NÜVƏLƏRININ BÖÜNMƏSI
 1938- Otto Han və Friş Strasman- Uran nüvələrinin
neytronlarla bölünməsi müəyyən olundu.
 1939- O.Friş və L.Maytner – bölünmə prosesi ağır nüvənin
kütləsi bölünmə zamanı meydana çıxan qəlpələrin kütlələri
cəmindən böyük olduqda mümkündür.
 .
n
Cs
Rb 1
0
143
55
90
37 3


(Rubidium vəSeziium)
n
Te
Zr 1
0
137
52
97
40 2


(Sirkonium və Tellur)
n
Xe
Sr 1
0
139
54
95
38 2


(Stronsium və Ksenon)
n
Ba
Kr 1
0
142
56
91
36 3


( Kripton və Barium)

Nils Bor- Nüvənin bıünmə nəzəriyyəsini damla modelinə əsaslanaraq
vermişdir: nuklonlar toplusu elektrik yükü ilə yüklənmiş maye damlasını
xatırladan maye damlasını xatırladır. Nüvədə nuklonlar arasındakı nüvə
qüvvələri nüvəni parçalanmaqdan qoruyur. Protonlar arasndakı elektrik
itələmə qüvvələri onları parçalamağa cəhd edir. Neytronu udduqda uran
nüvəsi əlavə enerji aldığına görə həyacanlaşır və deformasiya edərək
uzunsov şəkil alır. Kulon qüvvələri üstünlük təşkil edir və nüvənin
böündüyü qəlpələr böyük sürətlə bir-birindən uzaqlaşır.
URAN NÜVƏLƏRININ BÖLÜNMƏSI

NÜVƏ REAKTORU
Neytron yavaşıdıcılarından istifadə etməklə uranın böhran
kütləsini dəfələrlə azaltmaq və qiymətli xammala qənaət etmək
mümkündür. Yavaş neytronların uran nüvələri tərəfindən udulma
ehtimalı sürətli neytronlata nisbətən yüz dəfələrlə böyükdür.
Ən yaxşı neytron yavaşıdıcıları ağır su və qrafitdir. Onların
nüvələri ilə elastiki qarşılıqlı təsirdən sonra neytronların sürətləri
istilik sürətlərinə qədər azalır.
Yavaşıdıcıların və neytron qaytarıcısı olan berillium örtüyünün
tətbiqi zamanı uranın böhran kütləsini 250 q kimi azaltmaq
mümkündür.

Müasir problemlərdən biri – enerji ehtiyacının ödənilməsidir.
İlk Atom elektrik stansiyası (AES) 1954-cü ildə Rusiyanin
Obninsk şəhərində istifadəyə verilmişdir. Gücü 5000 kVt
olmuşdur.
ATOM ENERJISI

AES – in üstünlükləri
1-AES-in işləməsi üçün çox az
miqdarda yanacaq tələb olunur. ( 1 q
uranda toplanan daxili enerji 2,5 ton
neftin yanması zamanı ayrəlan
enerjiyə ekvivalentdir.)
2-İstilik elektrik
stansiyaları ilə
müqayisədəAES düzgün
istismar olunarsa, ekoloji
cəhətdən daha təmizdir.
Nüvə yanacağından istifadə insanlar üçün ciddi problemlər də yaradır
Reaksiyada alınan
yeni maddələrdə
radioaktivdir. Nüvə
yanacağı tullantıları
xüsusi təhcizatlı
kameralarda ciddi
nəzarətdə
saxlanmalıdır.
Müasir dövrdə AES
hər cür
təxribatlaran ciddi
mühafizə
olunmalıdır.
Uran izotopu
radioaktivdir.İşçiləri və
ətraf əhalini mühafizə
etmək üçün nüvə
reaktorunu çox qalın
dəmir-beton örtüklə
əhatə etmək lazımdır.

ŞÜALANMANIN BIOLOJI TƏSIRI
 Radioaktiv maddələrin
şüalanması müəyyən şəraitdə
bütün canlı orqanizmlərin
sağlamlığı üçün təhlükə törədir:
canlı orqanizmlərdə ionlaşma
təsiri yaradır, hüceyrədə baş
verən dəyişiliklər onun məhvinə
gətirir.
Radioaktiv şüalanmanın canlı orqanizmlərə mənfi təsirinin xarakteri iki
mühüm amildən asılıdır:
2- orqanizmin kütləsindən
1- orqanizmə ionlaşdırıcı
zərrəciklərin verdiyi enerjinin
miqdarından

ZƏRRƏCIKLƏRIN NÜFUZETMƏ
QABILIYYƏTI
Alfa zərrəciklər
Ən zəif nüfuzetmə
qabilliyyətinə
malikdir: adi kağız
parçası, paltar. Qida
ilə daxil olduqda
təhlükəlidir
Beta zərrrəciklər Qamma şüalanma
Çox böyük
nüfuzetmə
qabilliyyətinə
malikdir: Havada 5
m, orqanizmdə 1-2
sm dərinliyə nüfuz
edə bilir. Ondan bir
neçə millimetr
qalınlıqda alüminium
örtük qoruyur.
Ən böyük
nüfuzetmə
qabilliyyətinə
malikdir: Qarşısını
bir neçə metr
qalınlıqda qurğuşun
və ya beton örtük
ala bilir.

26 aprel 1986-cı il
Ukraynanın paytaxtı Kiyev
şəhəri yaxınlığında yerləşən
Çernobıl AES-də güclü nüvə
partlayışı baş verdi.
Stansiya partlayandan sonra
yaranmış radioaktiv buludun
böyük bir hissəsi Şərqi
Avropaya doğru hərəkət
etmişdirsə də,belə
«ÖLÜM BULUDU»nun yerdə
qalan hissəsini küləklər
cənuba
sürümüşdü.Nəticədə,Azərbay
can da bu faciəyə görə
radioaktiv şüalanmaya məruz
qalanlar olmuşdu.
ÇERNOBIL FACIƏSI

ÇERNOBIL FACIƏSI
Bundan başqa,AES-in partlamiş 4-cü
enerji blokunun təhlükəsiz hala
salınmaı üçün keçirilən «Sarkofaq»
əməliyyatında 129 Azərbaycan
vətəndaşı da iştirak edib ki,onların
hamısı müxtəlif səviyyəli radioktiv
şüalanmaya məruz qalıblar.

QƏZA
Keçmiş SSRİ-ni təşkil edən 15
respublikadan biri olan Uraynanın
paytaxtı Kiyev şəhəri yaxınlığında
yerləşən Çernobıl Atom Elektrik
Stansiyasının 4 nömrəli reaktorunda
növbəti yoxlama işləri aparılırdı.Məqsəd
elektrik cərəyanını dövrərədən ayırandan
sonra turbinlərin nə qədər dövr edəcəyini
və bu yolla onun növbəti iş gününə hansı
səviyyədə hazır olacağını müəyyən
etmək idi.Bu olduqca təhlükəli sınaq
idi.Lakin əvəllər də belə bir sinağa əl
atılmışdı və ortaya hər hansı bir problem
çıxmamışdı.Nəhayət ,texniki personal
nəzərdə tutulanları həyata keçirməyə
başladı.

Elektrik cərəyanı dövrədən çıxarıldı,26 aprel saat 01.00- da
turbinlərə gedən soyuducu su tədricən azalmağa başladı.01.23-
də operator aztəzyiqli reaktoru bağlamaq istədi.Amma artıq gec
idi.Sınaq zamanı ilk anlardan özünün göstərən və olduqca cüzi
bir təsir bağışlayan nasazlıq zəncirvari prosesə çevrilərək
reaktorun sürətinin kəskin şəkildə artmasına gətirib çıxardı.Bu
isə,öz növbəsində,reaktorun daxilinde güclü buxarlanma və
ardınca da dəhşətli partlayışlarla müşaiyət olundu.Partlayışlar
reaktorun xarici aləmlə əlaqəsinə imkan verməyən və onu əhatə
eden 1000 tonluq qoruyucu çəmbəri yerlə yeksan etdi.Bir
andaca dəhşətli buxar və şüalanma,toz qatıonlarla kilometr
məsafəni bürüdü.Partlayışla eyni zamanda yanğın da
başladı.Yanğını onlarla kilometr məsafədən izləmək mümkün
idi.İlk anlarda nələrin baş verdiyini heç kim anlaya
bilmədi.Çünki,bu AES tarixində bu günə kimi rast gəlinməmiş
hadisə idi və onunla necə mübarizə aparılacağını heç kim
bilmirdi.Hamı çaşqın bir vəziyyətə düşmüşdü.
QƏZA

QƏZA
Yanğını söndürmək və şüalanmanın
qarşısını almaq məqsədi ilə dərhal
vertolyotlar çağırıldı.9 gün ara
vermədən onlarla vertolyot partlayış
baş verən 4-cü blokun üzərinə
qum,çınqıl və digər maddələr
tökdülər.Qisa müddətdə 4-cü
reaktorun üzərində 5 min tondan
ibarət qum ve çınqıl dağı əmələ
gəldi. Amma yenə də təhlükəli
şüalanma davam edirdi.Partlayış
baş verən ilk anlarda heç bir sərhəd
tanımayan radioaktiv şüalanma
minlərlə kilometr məsafəni öz təsiri
altına aldı və ətrafı radiokativ
tullantılarla çirkləndirdi.

QƏZA
Qəzanin aradan qaldırılmasına
SSRİ-nin hər yerindən «könüllüler»
cəlb edilmişdi və onlara bu işin
təhlükəli olmadığı barədə dönə-
dönə izahat verilmişdi.Qəzanın
aradan qaldırılmasında iştirak
edən yüzlərlə insan ilk günlərdən
güclü şüalanmaya məruz
qaldılar.Amma düşünülmüş
şəkildə şüalanmanın gücü aşağı
göstərilir və onun insan həyatı
üçün bir o qədər də təhlükəli
olmadığı vurğulanırdı.

SSRİ-də hər vasitə ilə bu hadisənin
üstünü ört-basdır etməyə çalışırdılar.O
dövrdə SSRİ-yə rəhbərlik edən Mixail
Qorbaçov hadisənin dəhşəti barədə
mətbuata məlumat sızdırılmaması və
içtimaiyyətin bu fəlakətin
dəhşətlərindən daha ətraflı şəkildə
xəbər tutmaması barədə gizli göstəriş
vermişdi.Lakin,qəza zonasına yaxın
ərazilərdə yaşayan insanlar arasında
kütləvi şəkildə müxtəlif xəstəliklərin
yayılması əhalini təşvişə
salmışdı.Nəhayət,əhalinin müəyyən
hissəsi xarici radiostansiyalarin
vasitəsi ilə Çernobıl faciəsindən
xəbərdar oldular.
İKİ HƏFTƏLİK SİRR

Qorbaçov xalqin ayağa qalxa
biləcəyindən ehtiyat edərək
nəhayət ki,iki həftədən sonra
əsl həqiqətləri,üstüörtülü
şəkildə olsa da, etiraf etməyə
məcbur oldu.Onun bu
açıqlamasından sonra
Çernobıl ətrafında yaşayan
əhali kütləvi şəkildə ərazini
tərk etdi.Boş qalan evlər talan
edildi.Nəticədə,radioaktiv
şüalanmaya məruz qalan
əşyalar satışa çıxarıldı və bu
əhali arasında xəstəliyə
tutulanların sayının artmasına
səbəb oldu.
İKİ HƏFTƏLİK SİRR

QƏZANIN NƏTİCƏLƏRİ
Hadisə zamanı 7000-ə yaxın insan
həlak oldu,25000 insan güclü radiasiya
nəticəsində ömürlük şikəst oldu,on
minlərlə insan sonsuz qaldı.Bu faciədən
sonra Çernobılda doğulan uşaqların 90%-
ində əlillik yaranır.Hadisədən neçə illər
keçsə də,radiasiyanin fəsadları hələ də
Avropada dolanmaqdadır.
Qəzanın aradan qaldırılmasının ilk iki
ilində 650 min insan xilasetmə işlərinə
cəlb edildi.Rəsmi məlumatlara görə,
onların 15 mini bir neçə ildən sonra
dünyasını dəyişdi.
Qeyri-rəsmi məlumatlara görə, qəzanın
aradan qaldırılmasında iştirak edən
təxminən 95-100 min adam məruz qaldığı
şüalanma nəticəsində öldü.

Xilasetmə işlərində çalışan təxminən
500-550 min adam isə ağır xəstəliyə
tutuldu. Onların bir hissəsi artıq
dünyasını dəyişib, digər hissəsi isə
şüalanmanın fəsadlarını ağır şəkildə
yaşamaqda davam etməkdədir. Bu
insanlar əslində ömürlük əzab
çəkməyə məruz qoyulan faciə
qurbanlarına çevriliblər. Onlar həyatla
ölüm arasında can çəkməkdədirlər və
ətraflarındakı yaxınlarına da bu
dəhşəti yaşatmaqda davam edirlər. Bir
vaxtlar xilasetmə işlərində çalışan və
şüalanma zonasında yaşayan insanlar
üçün müəyyən pulsuz müalicələr
nəzərdə tutulmuşdu.
QƏZANIN NƏTİCƏLƏRİ

Onlara dövlət tərəfindən az da olsa
maliyyə yardımları göstərilirdi.
Lakin SSRİ-nin dağılmasından sonra
bu məsum insanlar unuduldular və
onların ağır günləri başladı. Qeyd
edək ki, qəza zonasında xilasetmə
işlərində çalışan 650 min adamdan
başqa, fəlakət bölgəsində və ona
qonşu ərazilərdə təxminən 6-8
milyon insan da şüalanmaya məruz
qalıb. Bu gün şüalanmaya məruz
qalan insanlardan dünyaya gələn
uşaqlar içərisində xərçəng və
müxtəlif xəstəliklər tüğyan
etməkdədir. Onların çoxunu labüd
ölüm gözləyir və bu, yüz illər boyu
zəncirvari şəkildə öz təsirini
göstərəcək.
QƏZANIN NƏTİCƏLƏRİ

QƏZANIN NƏTİCƏLƏRİ

DİQQƏTİNİZƏ GÖRƏ
TƏŞƏKKÜR EDİRƏM!