Εισαγωγή και σχόλια στον Επιτάφιο του Θουκυδίδη.

1. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ
ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ
ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 1

2. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Α . Θ Ο Υ Κ Υ Δ Ι Δ Η Σ Ο Λ Ο Ρ Ο Υ Α Λ Ι Μ Ο Υ Σ Ι Ο Σ
( π ε ρ . 4 6 0 - 4 0 0 π . Χ . )
 Βιογραφικά στοιχεία
 Αθηναίος από τον δήμο Αλιμούντα
 Ανατράφηκε την εποχή της ακμής της αθηναϊκής δημοκρατίας
 Εξορίστηκε στα 424 π.Χ. (γιατί ως στρατηγός, απέτυχε να αντιμετωπίσει το εκστρατευτικό σώμα του
Λακεδαιμόνιου Βρασίδα στις ακτές της Θράκης)
 Αποσύρθηκε στην Σκαπτή Ύλη του Παγγαίου, όπου άρχισε τη συγγραφή της ιστορίας του
 Επέστρεψε στην Αθήνα μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου (404 π. Χ. )
 Πέθανε ανάμεσα στα 400 – 396 π. Χ.
 Ο πνευματικός κόσμος της εποχής του
 Μεγάλη ανάπτυξη Αθήνας (οικονομικό – κοινωνικό – πολιτικό – πολιτιστικό επίπεδο)
 Πολιτιστική έκρηξη εποχής Περικλή (αττική τραγωδία, ηροδότεια ιστοριογραφία, αρχαιοελληνικός διαφωτισμός)
 Αφομοίωση πνευματικής κληρονομιάς από Θουκυδίδη
 Το ιστορικό έργο του Θουκυδίδη :
 Αποτελείται από 8 βιβλία
 Πραγματεύεται τον Πελοποννησιακό πόλεμο (431 – 404 π. Χ.)
 Καλύπτει και την προηγούμενη πεντηκονταετία (περιλαμβάνει την αλματώδη ανάπτυξη της Αθήνας και την
ανάδειξή της σε ηγετική δύναμη του ελληνικού κόσμου, στοιχεία απαραίτητα για να ερμηνευθεί η σύγκρουση Αθήνας
-Σπάρτης)
 Η εξιστόρηση αρχίζει από 479 π. Χ. (εκδίωξη Περσών από τη Σηστό) και φτάνει μέχρι το 411 π. Χ. (ο θάνατός
του δεν του επέτρεψε την ολοκλήρωση του έργου του)
 Τα μετά το 411 γεγονότα τα δίνει ο Ξενοφών στα Ελληνικά
 Σκοποθεσία
Η δημιουργία και κληροδότηση στην ανθρωπότητα ενός έργου με διαχρονική αξία -κτ μα ς α είῆ ἐ ἰ - και όχι μόνο η
αντικειμενική και ολοκληρωμένη αφήγηση γεγονότων ενός μεγάλου πολέμου
Διότι :
Η μελέτη του έργου μπορεί να διδάξει τα αποτελέσματα που έχουν οι συγκεκριμένες αντιδράσεις που εκδηλώνει ο
άνθρωπος εξαιτίας των μεταβολών των καταστάσεων  επομένως θα καταστεί ικανός να αντιμετωπίσει με μεγαλύτερη
επιτυχία ανάλογες καταστάσεις στο μέλλον (:πίστη στο ότι η ανθρώπινη φύση δεν μεταβάλλεται ουσιαστικά)
 Χαρακτηριστικές αρετές Θουκυδίδη
 αυστηρή επιστημονική μέθοδος
 αμεροληψία
 αίσθηση σχέσεων ανάμεσα σε αιτίες και αποτελέσματα των γεγονότων
 ικανότητα διείσδυσης στη βαθύτερη έννοια θεμάτων πολιτικής
 πυκνό, άμεσο,γραφικό ύφος
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 2

3. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
Β . Ο Ε Π Ι Τ Α Φ Ι Ο Σ Λ Ο Γ Ο Σ Τ Ο Υ 4 3 1 π . Χ .
Β1. Ένταξη του Επιταφίου στην αρχαία ρητορική
Παιδευτική σημασία - μνημειακή λογοτεχνική μορφή → θαυμασμός
 Η ρητορική στην αρχαία Ελλάδα
 Γένεση - εξέλιξη ρητορικής στην Ελλάδα : απαραίτητη η αναφορά αυτή για την κατανόηση της θέσης και της
λειτουργίας του Επιταφίου στην Ιστορία του Θουκυδίδη
 Ρητορικός λόγος : αποτέλεσμα τεχνικής επεξεργασίας έμφυτης ικανότητας , την οποία άσκησε ο άνθρωπος
από τη στιγμή που παρουσιάστηκε η ανάγκη να πείσει.
 Είδη ρητορικών λόγων : δικανικοί – συμβουλευτικοί ή πολιτικοί ή παραινετικοί – επιδεικτικοί ή εγκωμιαστικοί
ή πανηγυρικοί
 Παράγοντες που ευνόησαν την ανάπτυξη της ρητορικής στην Αθήνα του 5ου
π. Χ. αι.
 δημοκρατικό πολίτευμα
 πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές δραστηριότητες Αθηναίων
 γενικότερη πνευματική ακμή
 ακτινοβολία Αθήνας τον 5ο
π.Χ. αι.
 Δημιουργοί : κυρίως οι σοφιστές (διαμόρφωση κύριων χαρακτηριστικών, εμπλουτισμός περιεχομένου του)
 Ο ρητορικός λόγος στο έργο του Θουκυδίδη
 αποτέλεσμα σοφιστικής επίδρασης
 μέσο πλήρωσης λειτουργικής ανάγκης έργου : να φωτίσει ολόπλευρα τα πολιτικά γεγονότα και τις αιτίες
των πολεμικών επιχειρήσεων)
 Γενική δομή του έργου του Θουκυδίδη
 αφηγηματικά μέρη (εξιστόρηση γεγονότων – διατύπωση κρίσεων)
 δημηγορίες
1.1. Ορισμός : λόγοι βασιλιάδων, στρατηγών, πολιτικών ηγετών, πριν από σημαντικά γεγονότα στα οποία
παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο
2.2. Λειτουργία :
 φωτίζουν ολόπλευρα τα γεγονότα, δείχνουν την εσωτερική τους σύνδεση, ανιχνεύουν τα βαθύτερα
αίτιά τους που οδήγησαν σε μια συγκεκριμένη πολιτική επιλογή
 περιλαμβάνουν τα σπουδαιότερα επιχειρήματα, κίνητρα, συναισθηματικές παρορμήσεις που
δικαιολογούν την απόφαση που κάθε φορά πάρθηκε καθώς και την προσπάθεια να προβλεφθούν τα
αναμενόμενα αποτελέσματα
 εκφράζουν την ιστορική και πολιτική σκέψη του έργου και το καθιστούν εγχειρίδιο πολιτικής
θεωρίας (κτ μα ς α είῆ ἐ ἰ )
3.3. Μορφή : δόθηκε από τον ίδιο τον Θουκυδίδη
4.4. Περιεχόμενο :
 είναι ανάλογο προς τη φύση του ζητήματος, το χαρακτήρα του ομιλητή τις συνθήκες εκφώνησης, το
συνολικό νόημά τους
 δεν περιλαμβάνει τα μερικά και περιστασιακά, αλλά τονίζει τα γενικά και μονιμότερα
 ενισχύεται με επιχειρήματα διασαφητικά των θεμελιωδών απόψεων (ο Θ. κρατήθηκε όσο πιο κοντά
μπορούσε στο συνολικό νόημα των πραγματικά ειπωμένων, συμπληρώνοντάς τα)
5.5. Εκφωνητές : θυμίζουν ήρωες τραγωδίας.
6.6. Τρόπος παράθεσης : κατά αντιθετικά ζεύγη (αγώνες λόγου  αντικειμενικότερη κρίση)
7.7. Απευθύνονται στους αναγνώστες για να τους κατατοπίσουν, ώστε να κρίνουν αντικειμενικά, και όχι σε
πραγματικούς ακροατές για να τους πείσουν.
 Διαφορές Επιταφίου από τις άλλες δημηγορίες
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 3

4. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
 Είναι λόγος επιδεικτικός – οι άλλες δημηγορίες ανήκουν στο συμβουλευτικό είδος.
 Δεν αποτελεί εισαγωγή ή συμπλήρωμα της αφήγησης των ιστορικών γεγονότων που τον πλαισιώνουν, όπως
οι άλλες δημηγορίες.
 Δεν έχει αντίλογο, έχει όμως εσωτερική αντίθεση με τη νοητή αντιπαράθεση Αθήνας – Σπάρτης.
Β2. Οι επιτάφιοι λόγοι στην αρχαία Αθήνα
1. Ο θεσμός
 Παλιά παράδοση να τιμώνται οι νεκροί των μαχών όχι μόνο «έργω», αλλά και «λόγω» (Ιλιάδα) –
θρηνητικά εγκώμια.
 Σεβαστή παράδοση η τελετή της δημόσιας ταφής των νεκρών πολεμιστών τον 6ο
π.Χ. αι. – πιθανή
καθιέρωση εκφώνησης λόγων σ’ αυτές τις τελετές από το Σόλωνα ή θεσμοθέτηση από τον Θεμιστοκλή κατά
την εποχή των μηδικών πολέμων.
 Εκφώνηση επιτάφιων λόγων και για σημαντικές προσωπικότητες, των οποίων η ταφή έπαιρνε επίσημο
(δημόσιο) χαρακτήρα.
2. Η μορφή
 Προοίμιο : σπουδαιότητα θέματος – δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο ρήτορας.
 Κύριο μέρος (πρόθεση) :
i) καταγωγή και πρόγονοι
• εγκώμιο αττικής γης και αυτοχθονίας Αθηναίων
• ανατροφή και αγωγή του αθηναϊκού λαού
• φιλοπατρία προγόνων (όπως εκδηλώθηκε στα πολεμικά κατορθώματα του αθηναϊκού παρελθόντος)
ii) εγκώμιο των προκείμενων νεκρών ( αρετές – κατορθώματα)
iii) προτροπή προς επιζώντες (κυρίως στα παιδιά των νεκρών πολεμιστών) να μιμηθούν τους τιμώμενους
νεκρούς και παρηγοριά προς τους γονείς και τις χήρες των νεκρών
 Επίλογος : δείγματα ηθικής ανταμοιβής των νεκρών
Σημαντικότερο σε έκταση : εκείνο που αναφερόταν στους προγόνους και ιδιαίτερα στη φιλοπατρία και τα
πολεμικά τους έργα.
Η εξήγηση :
 Ο θαυμασμός των προγόνων (που θεωρούνταν αξεπέραστα πρότυπα αρετής)
 Η σύνδεση της θυσίας των νεότερων με το παρελθόν – αντάξια συνέχεια του έργου των προγόνων
Σημαντικό επίσης : το εγκώμιο των τιμώμενων νεκρών .
Β3. Δομή – περιεχόμενο του Επιταφίου του Περικλή
 Διάρθρωση
Α) Προοίμιο (35) – στάση Περικλή απέναντι στο θεσμό – κρίση του για την αξιοπιστία του επαίνου των νεκρών .
Β) Πρόθεση (36-45)
1ο
μέρος (36 - 42) :
έπαινος προγόνων, σύγχρονης γενιάς (36)
έπαινος αθηναϊκού πολιτεύματος – τρόπων ζωής Αθηναίων (37 – 41)
2ο
μέρος (42- 43) : έπαινος νεκρών , προτροπή προς επιζώντες
3ο
μέρος (44 – 45) : παραμυθία, συμβουλές στους γονείς, παιδιά, αδερφούς, συζύγους των νεκρών
Γ) Επίλογος (46) : η πόλη τίμησε τους νεκρούς όπως έπρεπε. Οι συγγενείς τώρα μπορούν να τους τιμήσουν ιδιωτικά.
 Περιεχόμενο
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 4

5. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
Α. Διαφορές από τους άλλους επιταφίους
1. Προσπερνά σύντομα το αθηναϊκό παρελθόν.
2. Αναφέρεται συνοπτικά, γενικά και αόριστα στα πολεμικά έργα των νεκρών της χρονιάς.
3. Αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος στο εγκώμιο του αθηναϊκού πολιτεύματος και στην ανάλυση των λόγων
που οδήγησαν την πόλη στο μεγαλείο.
Β. Κεντρική ιδέα
«ποιες αρχές συμπεριφοράς μας οδήγησαν σ’ αυτά τα πολεμικά κατορθώματα, με ποιο πολίτευμα και χάρη
σε ποια στοιχεία του χαρακτήρα μας έγιναν αυτά τόσο μεγάλα – αυτά θα αναπτύξω»
→ ύμνος στα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά πολεμικά και πνευματικά επιτεύγματα της αθηναϊκής
πολιτείας
→ ορισμός του βαθύτερου πνεύματος της αθηναϊκής Δημοκρατίας , όπως την ήθελε ο Περικλής
→ ιδανική εικόνα του αθηναϊκού Πολιτεύματος, εικόνα πόλης γεμάτης από μετρημένη ελευθερία και
εσωτερική αξιοπρέπεια.
Γ. Κυριότεροι τρόποι έκφρασης
 Αντίθεση : αντιπαράθεση (φανερή ή με υπονοούμενα) Αθήνας – Σπάρτης ως το σημείο που η Αθήνα
υψώθηκε σε ένα αξεπέραστο μεγαλείο.
 Μεγαλοπρέπεια στο ρυθμό του λόγου – εναρμόνιση ορμητικής κίνησης ρητορικού λόγου με το σεμνό
μεγαλείο της επιτάφιας ομιλίας.
 Ο λόγος του απευθύνεται όχι μόνο στο μυαλό, αλλά και στην καρδιά.
 Ύφος : δουλεμένο, κατάσπαρτο από τόνους ποιητικούς και εκπληκτικές σε δραστικότητα εκφράσεις.
 Γλώσσα : η λογοτεχνική αττική διάλεκτος , με ορισμένες ιδιομορφίες
Β4. Η θέση του επιταφίου μέσα στην ιστορία του Θουκυδίδη
 Δικαιολόγηση παρουσίας Επιταφίου στο έργο του Θουκυδίδη.
1. Φωτίζει καλύτερα ορισμένες ιδέες που αποτελούσαν την πολιτική φιλοσοφία του Περικλή – συμπληρώνει
την απεικόνιση της προσωπικότητάς του .
2. Δίνει την ιδανική εικόνα της Αθήνας πριν αυτή αμαυρωθεί από τις αποτυχίες - στον πιο κατάλληλο χρόνο
(τέλος του 1ου
χρόνου του πολέμου), από το πιο κατάλληλο πρόσωπο (Περικλής – δημιουργός του
μεγαλείου)
3. Συμπέρασμα
Επιτάφιος :
 εξωτερικά : επιτάφιος των νεκρών του 431 π.Χ.
 στην πραγματικότητα : επιτάφιος μιας μεγάλης πολιτείας στην πιο κλασική της μορφή.
 Καταλληλότερος για την εκφώνηση του εγκωμίου της αθηναϊκής πολιτείας ήταν προφανώς ο
δημιουργός της, ο Περικλής – ο πρώτος ανήρ.
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 5

6. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
Γ . Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ
(500 π. Χ. – 429 π. Χ.)
 Βιογραφικά στοιχεία
 Κλεισθένης τύραννος Σικυώνας  Αγαρίστη  Κλεισθένης θεμελιωτής αθηναϊκής
δημοκρατίας  Αγαρίστη + Ξάνθιππος (Αθηναίος)  Περικλής
 Σύμφωνα με το μύθο, η Αγαρίστη «ενώ ήταν έγκυος, είδε όνειρο στον ύπνο της· της φάνηκε δηλαδή πως
γέννησε λιοντάρι· κι ύστερ' από λίγες μέρες χάρισε στον Ξάνθιππο αγόρι, τον Περικλή».
 Πολιτική σταδιοδρομία
 Πρωταγωνιστής στην πολιτική σκηνή της Αθήνας από το 460 π. Χ. ως το 429 π. Χ.
 Συνεχής επανεκλογή ως στρατηγού της αθηναϊκής Δημοκρατίας για 15 χρόνια
 Έργο
 Εδραίωση Αθηναϊκής Συμμαχίας – αύξηση συμμαχικών εισφορών – επέκταση επιρροή Αθήνας – ίδρυση νέων
αποικιών
 Μεταρρυθμίσεις σε θεσμούς → δημοκρατικότερος χαρακτήρας πολιτεύματος
 Αξιοποίηση οικονομικής ευρωστίας Αθήνας → περίλαμπρα οικοδομήματα
 Συμβολή στην πνευματική άνθηση Αθήνας
 Προσπάθεια πραγματοποίησης «πανελλήνιας ιδέας» - ίδρυση «πανελλήνιας «αποικίας στους Θουρίους της
Κάτω Ιταλίας
 Διαμόρφωση πνευματικής προσωπικότητας
 Παράγοντες που συνέβαλαν :
 Το ανώτερο πνευματικό επίπεδο της κλασικής Αθήνας
 Η μαθητεία του κοντά σε φημισμένους δασκάλους (Αναξαγόρας, Δάμων)
 Οι φιλικές του σχέσεις με μεγάλες προσωπικότητες (Πρωταγόρας, Φειδίας, Σοφοκλής, Ηρόδοτος)
 Η συμβίωσή του με την Ασπασία από τη Μίλητο
 Προσόντα Περικλή :
 Σταθερός – ακέραιος – ευθύς χαρακτήρας
 Πολιτική διαίσθηση
 Τόλμη να παίρνει κρίσιμες αποφάσεις και την ευθύνη τους
 Ρητορική δεινότητα
 Ρητορική δεινότητα
 «Ολύμπιος» - Δίας στον κόσμο των ανθρώπων
 αποτέλεσμα της ενίσχυσης των φυσικών του χαρακτηριστικών από τη διδασκαλία των σοφιστών
 Πορτρέτο Περικλή (βλ. σχ. Βιβ. Σελ. 21)
Δ . Η ΠΑΤΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ
 1η
άποψη : ο Επιτάφιος γράφτηκε από το Θουκυδίδη – το όνομα του Περικλή είναι συγγραφικό τέχνασμα του
ιστορικού.
 2η
άποψη : ο Επιτάφιος εκφωνήθηκε από τον Περικλή έτσι ακριβώς όπως τον διέσωσε ο Θουκυδίδης.
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 6

7. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
 Συμβιβαστική άποψη : το περιεχόμενο των λόγων είναι πολύ κοντά στο νόημα και στο πνεύμα που τους
έδωσαν οι ομιλητές (Θουκ. Ι 22) .
→ έχουμε τη σύμπτωση δύο μεγάλων προσωπικοτήτων με κοινά στοιχεία: βαθιά πνευματική καλλιέργεια,
οξύτατη πολιτική κρίση, μεγάλη αγάπη για Αθήνα και κοινό σκοπό τη διάσωση του ιδανικού της αθηναϊκής
δημοκρατίας.
→ Περικλής: περιεχόμενο – γενικό διάγραμμα λόγου / Θουκυδίδης: γλωσσική μορφή
→ Επιτάφιος –αντάξιος της προσωπικότητας και του Περικλή και του Θουκυδίδη –συμβάλλει στη θετική
αποτίμηση και των δύο
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 7

8. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 34
Α. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
 Τίτλος: Περιγραφή της ταφής των πρώτων νεκρών του πολέμου – επιλογή του Περικλή
 Θέση κεφαλαίου :
 αφηγηματικό μέρος
 πληροφορεί για τη δημόσια ταφή των πρώτων νεκρών
 προεισαγωγή στον επιτάφιο λόγο του Περικλή
 Κεντρική ιδέα: Στην Αθήνα η απόδοση τιμής προς τους νεκρούς του πολέμου, τόσο αυτή που γίνεται με έργα, όσο
και αυτή που γίνεται με λόγια, είναι εξαιρετική και εκδηλώνεται με επιβλητικό τρόπο.
 Δομή :
 Το γεγονός της δημόσιας ταφής των πρώτων νεκρών του πολέμου1
.
 Ο τρόπος των δημόσιων ταφών (βλ. στάδια ταφής)
 Ο ρήτορας που ορίστηκε για να εκφωνήσει τον επιτάφιο λόγο προς τιμή των νεκρών του 431 π.Χ. και η
ανάβασή του στο βήμα
Β. ΣΧΟΛΙΑ
 «στη διάρκεια του ίδιου χρόνου» : το χρονικό πλαίσιο στο οποίο αναφέρεται ο Θ. είναι το τέλος του 1ου
έτους του
πολέμου (431 π.Χ.)
 Δημόσια ταφή νεκρών του πολέμου
 Πάτριος νόμος η απόδοση τιμών (ταφή νεκρών με δημόσια δαπάνη και καθιερωμένες τελετές) σε όσους
φονεύονταν στο πεδίο της μάχης.
Καθιερώθηκε από τους Αθηναίους και απέβλεπε στην τόνωση της συλλογικής συνείδησης. Έπρεπε να ενισχυθεί το
αίσθημα της πολιτικής κοινότητας και γι’ αυτό καλλιεργήθηκε η αντίληψη, σύμφωνα με την οποία οι νεκροί των πολέμων
δεν ανήκαν μόνο στην οικογένειά τους, αλλά και στην πατρίδα. Γι’ αυτό εξάλλου η πολιτεία μεριμνούσε για τα παιδιά των
νεκρών μέχρι την ενηλικίωσή τους.
 Πού απέβλεπε η πολιτεία :

Ε
νίσχυση του αισθήματος της πολιτικής κοινότητας

Ε
κδήλωση ευγνωμοσύνης

Π
αραδειγματισμός για τους ζώντες
Με την επικράτηση της δημοκρατίας αναπτύχθηκε η συνείδηση της πολιτικής κοινότητας και θεωρήθηκε υποχρέωση της
πόλης – κράτους να προσφέρει τιμές σε όσους σκοτώνονταν στον πόλεμο. Κατανοήθηκε ότι η ανδρεία δεν επιβάλλεται
από τους νόμους, αλλά είναι πράξη ελεύθερης επιλογής και η θυσία χρέος προς την πατρίδα. Η διαπαιδαγώγηση του
πολίτη αποβλέπει τώρα στην προετοιμασία του να θυσιαστεί για την πατρίδα, όταν οι περιστάσεις το απαιτήσουν. Οι
επιτάφιες τελετές και η απόδοση τιμών στους νεκρούς των πολέμων αποτελούν από τη μια οφειλόμενο χρέος της
πολιτείας προς αυτούς και από την άλλη ευκαιρία να προβάλει την ανδρεία τους ως πρότυπο το οποίο πρέπει να
μιμηθούν οι μεταγενέστεροι.
1
Οι πρώτοι νεκροί των Αθηναίων έπεσαν κατά την επίθεση του Αρχίδαμου στην Αττική και σε άλλες συγκρούσεις έξω από την Αθήνα. Συγκεκριμένα στους Ρείτους
(μικρή λίμνη στο Θριάσιο πεδίο), στα Φρύγια (μεταξύ Αχαρνών & Αθήνας), στην Ποτίδαια και σε ναυτικές συγκρούσεις στα παράλια της Πελ/σου και της Λοκρίδας.
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 8

9. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
 Διαφορά από την ιδιωτική ταφή
Στην ιδιωτική ταφή έπαιρναν μέρος μόνο οι συγγενείς του νεκρού, ενώ στη δημόσια δεν υπήρχε κανένας
αποκλεισμός, αλλά «ξυνεκφέρει ο βουλόμενος». Εκτός τούτου οι δημόσιες ταφές δεν είχαν μόνο θρησκευτικό
αλλά και πολιτικό χαρακτήρα.
 Ο χρόνος της καθιέρωσης του επιτάφιου επαίνου ως μέρους του «πατρίου νόμου» : οι πληροφορίες επ’ αυτού
δεν είναι ακριβείς. Πιθανόν ο επιτάφιος έπαινος να προστέθηκε από το Σόλωνα. Ίσως όμως να έγινε σε νεότερη
εποχή, κατά τους μηδικούς πολέμους.
 Η ταφή - τα στάδιά της
 Η τελετή της ταφής γινόταν όχι κατ’ έθιμο κάθε χρόνο, αλλά μόνο όταν υπήρχαν νεκροί που έπεσαν στις
διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις.
 Οι φάσεις της ταφής ήταν η πρόθεση, η προσφορά δώρων, η εκφορά και απόθεση στον Κεραμεικό, ο
ενταφιασμός και η εκφώνηση επιτάφιου λόγου.
 Τα σώματα των νεκρών καίγονταν στα πολυάνδρια και θάβονταν στους χώρους των μαχών. Αργότερα η
τέφρα και τα υπολείμματα των οστών μεταφέρονταν στην Αθήνα και τοποθετούνταν σε 10 φέρετρα που
ήταν κατασκευασμένα από ξύλο κυπαρισσιού, όχι «διά το άσηπτον είναι», όπως αναφέρει ο αρχαίος
Σχολιαστής, αλλά γιατί το κυπαρίσσι « ν δένδρον πένθιμον καί νεκρικόν».ἦ
 Ακολουθούσε η πρόθεση των νεκρών στην Αγορά επί 2 μέρες.
 Κατά τη διάρκεια των ημερών αυτών οι οικείοι προσφέρουν δώρα στους νεκρούς, λουλούδια, αρώματα,
ενδύματα, κ.α. Αυτή ήταν η προσφορά.
 Η εκφορά γινόταν την τρίτη μέρα. Εκτός από τα 10 φέρετρα, υπήρχε και ένα άδειο φέρετρο που το
μετέφεραν με τα χέρια και συμβόλιζε την κηδεία «τ ν φαν ν», εκείνων δηλ. που δεν βρέθηκαν, τωνῶ ἀ ῶ
αγνοουμένων1
.
 Η εκφορά κατέληγε στο νεκροταφείο του Κεραμεικού, όπου γινόταν ο ενταφιασμός σε κοινό τάφο.
 Αμέσως μετά την ταφή κάποιος άνδρας που οριζόταν από την πολιτεία εκφωνούσε το λόγο.
 Ρόλος γυναικών
 Θρηνούν τον νεκρό. Ο θρήνος2
αποσκοπούσε στην ανακούφιση των ψυχών ⇛ οι «ολοφυρμοί» αναπόσπαστο
μέρος του τελετουργικού της ταφής.
 Παρευρίσκονται μόνο στην ταφή ( κατώτερη η κοινωνική τους θέση – περιορισμένος ο κοινωνικός τους ρόλος )
 Η αναφορά στην ταφή των Μαραθωνομάχων
 Μαραθωνομάχοι : ενταφιασμός στο πεδίο της μάχης κατ’ εξαίρεση λόγω της μεγάλης τους προσφοράς –
μεγάλης σημασίας της νίκης
 Εξωτερικά ανύποπτος, αλλά στο βάθος σκόπιμος ο συσχετισμός των νεκρών με τους Μαραθωνομάχους. Η
αναφορά αυτή , ακόμη και με την υπόμνηση ότι η ανδρεία των Μ. κρίθηκε «διαπρεπής» ,συνιστά ξεχωριστό
έπαινο. Έτσι ο συσχετισμός με τους Μ. δίνει τιμητική αίγλη στους νεκρούς του 1ου
χρόνου του Πελ/κού
πολέμου
 «άνδρας που είχε οριστεί από την πόλη»
Το δικαίωμα εκλογής του ρήτορα το είχε η βουλή. Φαίνεται όμως ότι την ευθύνη την είχε γενικότερα η πόλη.
Ενδεικτικά στοιχεία για τα πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα της Αθήνας (δημοκρατία, συλλογικές διαδικασίες).
 «μίλησε περίπου ως εξής» : Απόδοση κατά προσέγγιση των λόγων
 Λιτός ο τρόπος παρουσίασης του Περικλή
Δε χρειαζόταν ιδιαίτερους προσδιορισμούς, γιατί και για τον Θουκυδίδη και για τους Αθηναίους ο Περικλής ήταν
ο ένας.
1
Για να μη βασανίζονται στη μεταθανάτια ζωή οι ψυχές των νεκρών, έπρεπε να γίνει ταφή έστω και εικονική, που ήταν και η σπουδαιότερη από
τις τιμές που τους αποδίδονταν.
2
Ο θρήνος θεωρείται απαραίτητο στοιχείο των επικήδειων τιμών. Παραδείγματα : Ιλιάδα : ο θρήνος της Εκάβης και γενικότερα των γυναικών της
Τροίας που θρηνούν για τον Έκτορα, ο θρήνος της Θέτιδας για τον Αχιλλέα, ο οποίος είναι ακόμα ζωντανός. Στη δημοτική ποίηση υπάρχει ο
κύκλος των τραγουδιών που αναφέρονται στον κάτω κόσμο, τα μοιρολόγια, τα εγκώμια προς τους νεκρούς κ. λ. π.
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 9

10. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
 Γιατί οι Αθηναίοι παρά τη δυσφορία τους εναντίον του Περικλή, εξαιτίας των δεινών από το 1ο
ήδη έτος του
πολέμου, του ανέθεσαν να εκφωνήσει τον επικήδειο;
Οι Αθηναίοι αναγνώριζαν στον Περικλή τις μεγάλες πολιτικές του ικανότητες και τη συμβολή του στην ανάδειξη
της Αθήνας σε ηγεμονία.
Αυτά ακριβώς τα στοιχεία εκτιμούσαν, όταν του ανέθεταν την εκφώνηση του επιταφίου λόγου προς τιμήν των
νεκρών του 1ου
έτους του πολέμου. Ενός πολέμου τον οποίο ο Περικλής έκρινε ότι έπρεπε να αναλάβουν οι
Αθηναίοι.
Γι’ αυτό λίγο καιρό προηγουμένως τους συμβούλευε «μή ε κειν Πελοποννησίοις».ἴ
Τώρα που οι Αθηναίοι βρίσκονται σε δύσκολη θέση θεωρούν υπεύθυνο τον Περικλή, αλλά ωστόσο στο πρόσωπό
του βλέπουν τον κατάλληλο πολιτικό άνδρα που θα μπορούσε να τους βγάλει από το αδιέξοδο.
 Δικαιολόγηση της έκτασης που έδωσε ο Θ. στην περιγραφή της ταφής και της εμμονής του στις λεπτομερείς
πληροφορίες
 Παρουσιάζει το μεγαλείο της Αθήνας στους ανθρώπους του μεταπολέμου όσο γίνεται πιο παραστατικά. Και
επειδή τα λίγα χρόνια που έζησε μετά τον πόλεμο , ήταν περίοδος αμφισβήτησης και αναταραχής και πολλοί
δεν είχαν ζήσει παρόμοιες καταστάσεις, ο Θ. έκρινε σκόπιμο να προτάξει την περιγραφή της ταφής για να
δείξει και με τις αξιολογικές εκτιμήσεις του το πολιτικοκοινωνικό κλίμα που επικρατούσε στην προπολεμική
Αθήνα. Μας δείχνει την ξεχωριστή θέση που κατείχαν σ’ αυτήν αξίες όπως η ανδρεία, η γενναιότητα, η
φιλοπατρία και η αυταπάρνηση, προκειμένου να διατηρηθεί αλώβητη η πόλη από κινδύνους που θα
απειλούσαν την εδαφική της ακεραιότητα και την κατάλυση των θεσμών του δημοκρατικού της πολιτεύματος.
 Επιδιώκει να διευρύνει τη διάσταση αυτού του επιμνημόσυνου περιστατικού με μια επίφαση διαχρονικότητας
και έτσι να εξαρθεί το μεγάλο νόημα των θυσιών που ζήτησε η Αθήνα από τους πολίτες της
 Εμφανής η πρόθεση του ιστορικού να κατατοπίσει τους αναγνώστες για τον ακριβή χρόνο κατά τον οποίο
συνέβησαν τα γεγονότα που θα αναφέρει στη συνέχεια, να ερμηνεύσει ή να δώσει πληροφορίες, όταν το
κρίνει απαραίτητο, αλλά και να εξηγήσει τη συμπεριφορά των ανθρώπων.
 Η αρχή του κεφαλαίου και το τέλος του
Στην αρχή του κεφαλαίου παρουσιάζεται ο λαός – αρχή και τέλος της εξουσίας στα δημοκρατικά πολιτεύματα – με
το ισχυρότατο όπλο του, την πράξη.
Στο τέλος παρουσιάζεται ο ηγέτης των Αθηναίων, που αναδεικνύεται με την πολιτική πράξη του λαού (ηρέθη) και
που έχει ως ισχυρότατο όπλο του το λόγο.
Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι ο συνδυασμός του λόγου και της πράξης σηματοδοτεί τη σωστή πορεία σε
όλους τους τομείς της ζωής μέσα σε μια γνήσια δημοκρατική κοινωνία.
 Απουσία θρησκευτικού στοιχείου
 Η αντίληψη του Θουκυδίδη για το θείο
 Ο στόχος του δεν είναι να περιγράψει μία ταφή, αλλά μία ταφή με πολιτικές προεκτάσεις
 Χαρακτήρας Αθηναίων πολιτών
Σέβονται και τηρούν τις παραδόσεις, τιμούν μεγαλόπρεπα τους συμπολίτες τους που θυσιάζονται για την πατρίδα
και εκτιμούν ιδιαίτερα τις διανοητικές και ηθικές αρετές του ανθρώπου.
 Προσωπικότητα ρήτορα
 Υψηλές νοητικές ικανότητες – ηθικό κύρος – σύνεση ( κριτήρια επιλογής ρήτορα)
 Οι αρετές αυτές συνιστούσαν τιμή για τους νεκρούς και εξασφάλιζαν την αξιοπιστία του εγκωμίου
 Χαρακτήρας Περικλή
 Ηγέτης ικανότατος με διανοητικές και ηθικές αρετές.
 Το ότι ορίστηκε ως ομιλητής δείχνει ότι ήταν ο πρώτος και καλύτερος ανάμεσα στους συμπολίτες του.
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 10

11. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 35
Α. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
 Τίτλος : η εκφώνηση επιταφίου λόγου ως θεσμός
 Δομή :
 Επιδοκιμασία του θεσμού από τους περισσότερους κατά καιρούς ομιλητές
 Διαφωνία του Περικλή
 Θεμελίωση της άποψης του Περικλή
 Αποδοχή του ρόλου του για χάρη της παράδοσης
 Θέση του κεφαλαίου: προοίμιο
Β. ΣΧΟΛΙΑ
 Η στάση των άλλων ρητόρων απέναντι στους επιταφίους λόγους : Επιδοκιμάζουν το θεσμό
 Η στάση του Περικλή
 Διαφωνεί με την καθιερωμένη συνήθεια να επαινείται αυτός που καθιέρωσε την εκφώνηση των επιταφίων
λόγων
 Τρόπος έκφρασης της διαφωνίας : χρήση δυνητικής οριστικής
 Εκφράζεται ευγενέστερα και με περισσότερη μετριοφροσύνη ⇛ αποφεύγει έτσι να προκαλέσει την
εσωτερική διαμαρτυρία των ακροατών του, συντηρητικών από τη φύση τους και από την παράδοσή τους.
 Οι αμφιβολίες του ρήτορα για τη σημασία του λόγου δεν έχουν τόση δύναμη, ώστε να ματαιώσουν ό,τι οι
παλιότερες γενιές έφτασαν να παραδεχτούν για σωστό. Γι’ αυτό και η επιφύλαξη διατυπώνεται με
μετριοπάθεια, εκεί που η γνώμη των άλλων παίρνει κατηγορηματική μορφή.
 Η έκφραση αμφιβολίας για τη δυνατότητα που παρέχει η εκφώνηση του λόγου στο ρήτορα να εξυμνήσει
επάξια τους νεκρούς θα πρέπει να εκληφθεί ως ρητορικό τέχνασμα. Με αυτόν τον τρόπο ο Περικλής
έμμεσα επαινεί την ανδρεία των νεκρών και παράλληλα κερδίζει τη συμπάθεια των ακροατών.
 Επιχειρήματα1
Περικλή
Τα έργα πρέπει να τιμώνται με έργα2
και όχι με λόγια, γιατί:
 Είναι αμφίβολη η δυνατότητα του λόγου ενός ρήτορα να αποδώσει την ουσία των σπουδαίων πράξεων πολλών
ανδρών
 Επιστρατεύεται ο λόγος του ενός, για να αποδώσει έργα πολλών
 Εξαρτάται η πειστικότητα του λόγου από την ικανότητα του ρήτορα, με οποιοδήποτε τρόπο και αν τα πει
1
χαρακτηρίζονται από διαχρονικότητα και καθολικό κύρος
2
ταφή με δημόσια δαπάνη, οργανωμένη τελετή, προσφορά δώρων, τέλεση γυμνικών αγώνων, ανάληψη της προστασίας και εκπαίδευσης των
μελών της οικογένειας των νεκρών
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 11

12. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
 Είναι δύσκολη η θέση του ρήτορα απέναντι στο ακροατήριό του, όταν μιλά για γεγονότα πολύ μεγάλης
σημασίας
 Αν δεν τα πει καλά, θα αντιμετωπίσει τη δυσφορία των ε νων ξυνειδότωνὔ
 Αν τα πει καλά, θα αντιμετωπίσει τη δυσπιστία των φθονερ ν πείρωνῶ ἀ , γιατί οι άνθρωποι δεν ανέχονται να
ακούν επαίνους για έργα άλλων, τα οποία ξεπερνούν τις δικές τους δυνάμεις
 Κατηγορίες ακροατών – προσδοκίες της καθεμιάς
 Ξυνειδότες - αυτόπτες μάρτυρες :
Έχουν σχηματισμένη αμετάθετη γνώμη και επιθυμούν να εκθέσει τα γεγονότα ο ρήτορας σύμφωνα με αυτήν.
Δεν ικανοποιούνται από το «μετρίως ε πε ν»ἰ ῖ , αλλά επιθυμούν να παρουσιαστεί η ανδρεία τους με τρόπο που
θα εξυψωθούν οι ίδιοι όσο γίνεται περισσότερο.
Επομένως παρασύρονται από το συναίσθημα και επιδεικνύουν μεροληπτική στάση
 Άπειροι - δεν έζησαν τα γεγονότα :
Είναι επιφυλακτικοί σε ό,τι ακούσουν. Δεν θέλουν να ακούν επαίνους για έργα που ξεπερνούν τις δυνατότητές
τους και είναι διατεθειμένοι να αποδεχθούν μόνο εκείνα τα γεγονότα που ανταποκρίνονται στις δικές τους
δυνατότητες, ενώ αμφισβητούν όσα οι ίδιοι δεν μπορούν να κατορθώσουν
Τα συναισθήματα φθόνου δεν επιτρέπουν στην ανθρώπινη ψυχή να αποδεχτεί την ανωτερότητα των άλλων,
αλλά και υπονομεύει την πειστικότητα του εγκωμίου, γιατί ο ακροατής διατίθεται απέναντι στο ρήτορα
δυσμενώς, με την υποψία ότι τα παραλέει.
 Άπειροι ακροατές:
Ανήκουν στην παρακμασμένη μεταπολεμική γενιά της Αθήνας, μετά το 404, στην οποία κυρίως θέλει να
απευθυνθεί ο Θ., για να τους αφυπνίσει από την παρακμή και την αδράνεια, θυμίζοντας το ένδοξο παρελθόν.
 Δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο Περικλής
 Ισοστάθμιση σημαντικών έργων με λόγια μόνο
 Διαφορετικές προσδοκίες ακροατών
 Απόφαση Περικλή
 Παρ’ όλο το δισταγμό του θα μιλήσει
 Συμμόρφωση προς την κατοχυρωμένη με νόμο συνήθεια
 Ικανοποίηση επιθυμίας και προσδοκίας καθενός (στόχος )
 Χαρακτηριστικά Περικλή
 Κριτική στάση απέναντι στην παράδοση
 Διακριτικότητα στον τρόπο έκφρασης της αντίθεσής του προς την παράδοση
 Δημοκρατικές ιδέες
 Σεβασμός στην παράδοση, τους άγραφους νόμους και τις συνήθειες που καθιέρωσε η μακροχρόνια χρήση.
 Η προβολή των έργων και η άρνηση των λόγων δείχνει φανερά το πρακτικό πνεύμα που τον διέκρινε, ενώ,
παράλληλα, η καταδίκη ενός τομέα όπου θα μπορούσε ν’ αναπτύξει τις ρητορικές του ικανότητες και να
διακριθεί, μαρτυρεί κάποια ειλικρίνεια και παρρησία, ένα χαρακτήρα απαλλαγμένο από την ιδιοτέλεια και τη
σκοπιμότητα του δημαγωγού.
 Μεγάλη ρητορική ικανότητα (επιχειρηματολογία – καλλιέπεια – οργάνωση προοιμίου – γνώση ανθρώπινης ψυχής).
 Αντιθέσεις : (πολλοί – ένας, έργα – λόγια, πίστη – απιστία, ευνοϊκή διάθεση – φθόνος) : τονίζουν ακόμη
περισσότερο την αντίθεση του Περικλή προς τα καθιερωμένα και συγκεντρώνουν την προσοχή των ακροατών
στην απροσδόκητη γι’ αυτούς αμφισβήτηση του θεσμού από τον άντρα που ανάμεσα στους ρόλους του ήταν και η
αυστηρότερη από κάθε άλλον τήρηση των θεσμών.
 Καινοτομία που εισάγει ο Περικλής στο προοίμιο του Επιταφίου :
Αντιπαραθέτοντας ο Περικλής στη θέση των πολλών τη γνώμη τη δική του, δίνει μιαν απροσδόκητη κατεύθυνση
και πορεία στο λόγο. Δεν είναι πια οι νεκροί και τα έργα τους που κάνουν το ρήτορα να δειλιάζει, αλλά η δυσκολία
του μετρίως ε πε νἰ ῖ , δηλ. του να τοποθετήσει τα ανδραγαθήματα στα ορθά μέτρα τους, χωρίς ούτε να τα
εξογκώσει ούτε να τα υποβιβάσει.
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 12

13. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
 Το προοίμιο ενός επιδεικτικού λόγου περιλαμβάνει έπαινο, ψόγο, προτροπή ή αποτροπή . Ο Επιτάφιος του
Περικλή αρχίζει με αποτροπή (ο ρήτορας αρχίζει το λόγο του αποτρέποντας τους ακροατές από έναν τρόπο
συμπεριφοράς , ενώ, παράλληλα τους στρέφει προς κάποια άλλη κατεύθυνση).
 Στόχοι προοιμίου
 Πρόσεξις : πετυχαίνεται με την έκφραση της διαφωνίας του προς την παράδοση (προς τους καθιερωμένους
επιτάφιους λόγους σε παρόμοιες τελετές)
 Εύνοια (captatio benevolentiae ) : αναφορά δυσκολιών που αντιμετωπίζει
 Ευμάθεια :
 Με άμεσο τρόπο : δηλώνεται η πρόθεση να εγκωμιάσει τους νεκρούς
 Με έμμεσο τρόπο: λογική δομή προοιμίου, που είναι ενδεικτική της λειτουργίας του δημοκρατικού
πολιτεύματος (γνώμη των πολλών – γνώμη του ενός και επιχειρηματολογία του – υπερίσχυση της γνώμης
της πλειοψηφίας), με τον οποίο τρόπο υποδηλώνεται η πρόθεση του ρήτορα να μιλήσει για το Αθηναϊκό
πολίτευμα.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 36
Α. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
 Τίτλος : έπαινος προγόνων – πατέρων – ιδιαίτερα έπαινος συγχρόνων
 Θέση κεφαλαίου:
 πρόθεση
 εισαγωγική πρόθεση (προεξαγγέλλει την περίληψη της κύριας πρόθεσης)
 συμπληρώνει το προοίμιο, ως προς την ευμάθεια και την εύνοια (έπαινος σύγχρονης γενιάς)
 προκαθορίζει το κύριο θέμα του λόγου ( ο ας τε πιτηδεύσεωςἵ ἐ ……)
 Δομή
 Έπαινος προγόνων – πατέρων – συγχρόνων ( ρξομαι…… α ταρκεστάτηνἄ ὐ )
 Καθορισμός πορείας – κύριου θέματος λόγου ( ν γώ…… πακο σαι α τ νὧ ἐ ἐ ῦ ὐ ῶ )
 Τι θα παραλείψει
 Με τι θα ασχοληθεί
Β. ΣΧΟΛΙΑ
 Περίοδοι αθηναϊκού παρελθόντος – έργο που επιτελέστηκε κατά τη διάρκειά τους :
 Πρόγονοι : από μυθικά χρόνια – 479 π.Χ. (τέλος Μηδικών πολέμων) αυτοχθονία – ελευθερία
 Πατέρες : 479π.Χ – 446 π.Χ.: δεν αρκέστηκαν σε όσα κληρονόμησαν, αλλά
 δημιούργησαν ισχυρή συμμαχία – ηγεμονία
 κληροδότησαν στα παιδιά τους ό,τι παρέλαβαν και ό,τι απόκτησαν1
 Γενιά Περικλή : επαύξηση πόλης  αυτάρκεια
 Επαύξηση: όχι εδαφική, γιατί αυτή έγινε με την ίδρυση της Δηλιακής συμμαχίας (477 π.Χ.) και τη μετατροπή
της σε ηγεμονία (454 π.Χ.). Πρέπει λοιπόν να εννοήσουμε την εσωτερική οργάνωση και ανύψωση της
ηγεμονίας με τη μετατροπή των συμμάχων σε υπηκόους, με την αύξηση του φόρου. Με τη χρησιμοποίηση
των πόρων της συμμαχίας, η Αθήνα αναδείχθηκε στη μεγαλύτερη εμπορική και ναυτική δύναμη της Ελλάδας.
1
Η υπεροχή που αναγνωρίζει ο ρήτορας στους πατέρες σε σύγκριση με τους προγόνους είναι απροσδόκητη. Γιατί αφενός η γενιά των πατέρων
καλύπτει μια μικρή χρονική περίοδο (479- 445 π.Χ.), αφετέρου δεν έχει να επιδείξει τόσο αξιόλογο έργο όσο οι πρόγονοι. Ο Περικλής όμως
εκτιμά ότι η ίδρυση της ηγεμονίας της Αθήνας από τους πατέρες έχει ιδιαίτερη σημασία.
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 13

14. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
Παράλληλα με την οικονομική της ανάπτυξη, ολοκλήρωσε τους δημοκρατικούς θεσμούς, αναδεικνύοντας το
δήμο σε κύριο ρυθμιστικό παράγοντα της πολιτικής ζωής, και παρουσίασε το πολιτιστικό θαύμα του χρυσού
αιώνα.
 Εξαίρεται η συμβολή της σύγχρονης γενιάς
 Για ποιο λόγο : η γενιά αυτή συνεχίζοντας το έργο των προγόνων κατέστησε την Αθήνα τόσο ισχυρή, ώστε και
πολέμους νικηφόρους να διεξάγει και να απολαμβάνει του σεβασμού εχθρών και φίλων και να διαθέτει
αυτάρκεια αγαθών σε όλες τις καταστάσεις.
 Σκοπός του Θουκυδίδη : να ανυψώσει το έργο της γενιάς του Περικλή στα μάτια των ολιγόψυχων νικημένων.
 Με ποιον τρόπο :
Οι φράσεις που χρησιμοποιεί ο ρήτορας για τις γενιές είναι ανάλογες του έργου που πρόσφερε η καθεμιά. Έτσι
οι πρόγονοι αναφέρονται μονολεκτικά, οι πατέρες με επίδοση και οι σύγχρονοι με πολλές εμφατικές
εκφράσεις.
 Υποδηλώνει την προσφορά των προγόνων – με ιστορία αιώνων - με μια μοναδική φράση (τήν χώραν οἱ
α τοί α εί ο κο ντες … λευθέραν δι’ ρετήν παρέδοσανὐ ἰ ἰ ῦ ἐ ἀ )
 Θεωρεί το έργο των πατέρων πιο σημαντικό από των προγόνων ( τι μ λλονἔ ᾶ )
 Η σημασία που κλείνει το έργο της κάθε εποχής παρουσιάζεται να μεγαλώνει σταθερά και με το
δυνάμωμα της λέξης στα κύρια στοιχεία της φράσης, στο υποκείμενο (ο πρόγονοι – ο πατέρες μ ν –ἱ ἱ ἡ ῶ
α τοί με ς ο δε ο ν ν τι ντες μάλιστα ν τ καθεστηκυία λικίαὐ ἡ ῖ ἵ ἱ ῦ ἔ ὄ ἐ ῇ ἡ ) και ακόμα πιο καθαρά στο ρήμα
(παρέδοσαν – κτησάμενοι προσκατέλιπον – πηυξήσαμεν και παρεσκευάσαμεν)ἐ . Στην αύξηση αυτή
βοηθούν και τα σύνθετα ρήματα, βαλμένα και εκεί όπου θα έφταναν τα απλά (προσκατέλιπον). Οι
προτάσεις τελειώνουν με το πολυσύλλαβο ρήμα, που όλο και δυναμώνει. Μόνο η τελευταία τελειώνει με
το κατηγορούμενο, που κλείνει το κύριο νόημα (: στην αυτάρκεια της πόλης αποκορυφώνεται η πρόοδος)
και είναι όχι λιγότερο δυνατό σαν λέξη και σαν έννοια.
 Το υπερθετικό α ταρκεστάτηνὐ
 Σχολιασμός της αξιολογικής διαβάθμισης των γενεών από τον Περικλή :
 Τηρεί την παράδοση στον επιτάφιο λόγο του και επαινεί τους προγόνους
 Παρουσιάζει τη γενιά της πεντηκονταετίας 479-431 π.Χ. ως δημιουργό μιας λαμπρής πόλης, χωρίς να αρνείται
πως το μεγαλείο της Αθήνας είναι αποτέλεσμα συνεισφοράς όλων των γενεών. Οι ακροατές του Περικλή είναι
ανάγκη να θυμούνται το μεγαλείο της Αθήνας.
 Λόγοι για τους οποίους δεν αναφέρεται στους αμυντικούς και κατακτητικούς πολέμους
 Φαινομενικοί: τους γνωρίζουν οι ακροατές και δεν επιθυμεί να τους κουράσει με αναφορά σε γνωστά
γεγονότα
 Πραγματικοί:
 κρίνει πιο ουσιαστική την ανάλυση των παραγόντων του αθηναϊκού μεγαλείου
 να μην αναγκαστεί να μιλήσει για το πολεμικό έργο των τιμώμενων νεκρών, που δεν ήταν αξιόλογο
 να αποφύγει την απαρίθμηση και κάποιων μυθικών γεγονότων, στων οποίων την ιστορικότητα δεν
πιστεύει απόλυτα
 τα πολεμικά γεγονότα ήταν γνωστά και από τον Ηρόδοτο
 Διαφορές από τους άλλους επιταφίους ( βλ. εισαγωγή )
Η καινοτομία σε σύγκριση με τους άλλους επιταφίους : ο ρ. προσπερνά με συντομία τον έπαινο των προγόνων,
χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποβαθμίζει την προσφορά τους, εξαίρει το έργο των πατέρων και θα επικεντρώσει το
κύριο μέρος του λόγου του στο έργο των συγχρόνων.
 Κεντρική ιδέα Επιταφίου
 Παράγοντες Αθηναϊκού μεγαλείου (επιμέρους στοιχεία αθηναϊκού μεγαλείου)
 Επιτήδευσις : το γενικό πνεύμα που διαμορφώνει τη ζωή – η πορεία που ακολουθήθηκε, για να φθάσει η πόλη
στην ακμή.
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 14

15. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
 Πολιτεία : η δημόσια ζωή σε κάθε της έκφραση
 Τρόποι : το πώς σκέφτεται και ενεργεί ο άνθρωπος σαν ιδιώτης
 Η επιτήδευσις ανοίγει το δρόμο για την ακμή, ενώ η πολιτεία και οι τρόποι κάνουν την ακμή αυτή μεγάλη.
 Ο Περικλής δεν αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη γενιά. Η μεγάλη ακμή της Αθήνας και η αναγωγή της σε
ηγεμονίδα πόλη οφείλεται τόσο στους πατέρες όσο και στους συγχρόνους.
 Η σύνδεση των στοιχείων αυτών με τον έπαινο των νεκρών : Τα επιμέρους αυτά στοιχεία αποτελούν το
κεντρικό θέμα του Επιταφίου. Πρόθεση του ρήτορα ήταν να παρουσιάσει τον ηρωισμό των νεκρών ως
αποτέλεσμα όλων αυτών των στοιχείων που συνθέτουν το μεγαλείο της Αθήνας. Οι αρχές και τα ιδεώδη
της αθηναϊκής δημοκρατίας διαμορφώθηκαν με βάση το πλαίσιο της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής στο
οποίο ανήκουν και οι προκείμενοι νεκροί.
 Γιατί θα αναφέρει πρώτα τους παράγοντες του αθηναϊκού μεγαλείου και μετά θα επαινέσει τους νεκρούς;
Γιατί η τόλμη και ο ένδοξος θάνατός τους υπαγορεύτηκε από τον χαρακτήρα τους που σφυρηλατήθηκε από το
δημοκρατικό τους πολίτευμα
 Η διάρθρωση του λόγου :
 Αναφορά στην πολιτεία και τους τρόπους
 Έπαινος νεκρών
 Πώς ο Περικλής δικαιολογεί τη διάρθρωση του λόγου του; (νομίζων …. πακο σαι α τ ν)ἐ ῦ ὐ ῶ
 Δε θα ήταν ανάρμοστο να αναφερθούν οι αρχές στη συγκεκριμένη περίπτωση
 Είναι συμφέρον και στους αστούς και στους ξένους να τις παρακολουθήσουν
 Θα ωφεληθούν, επειδή θα παρουσιασθεί μπροστά τους ένας κανόνας ατομικής και δημόσιας ζωής, ένα
σύστημα πολιτειακής συγκρότησης ως προτύπου και ένας τρόπος εφαρμογής της τέλειος.
 Οι Αθηναίοι θα συνειδητοποιήσουν τα πλεονεκτήματα της δικής τους ζωής σε σχέση με των αντιπάλων.
Θα νιώσουν, επίσης, την ψυχή τους να γεμίζει από το συναίσθημα της εθνικής υπερηφάνειας και να
γαληνεύει ο πόνος τους για το θάνατο των δικών τους.
 Οι ξένοι θα αποκομίσουν ένα πρότυπο και για την ατομική και για τη δημόσια ζωή τους. Θα διδαχθούν
πώς και αυτοί μπορούν να φθάσουν σε «μεγάλα» και να οδηγήσουν την πατρίδα τους σε ανάλογο
μεγαλείο.
 Θεμελίωση του εγκωμίου των νεκρών
 Άλλα σχόλια:
 « ρξομαι πό τ ν προγόνων»ἄ ἀ ῶ : από τους σταθερότερους κανόνες του επιταφίου είναι ο έπαινος να μην
αρχίζει από τους νεκρούς της χρονιάς, αλλά με τον μυθικό Αθηναίο. Γιατί τα μεγάλα κατορθώματα των παλιών
ηρώων ρίχνουν τη λάμψη τους και στα κατορθώματα των θνητών απογόνων. Ένα έργο της ιστορικής Αθήνας
παίρνει αξία μόνο όταν έχει τη δύναμη να αναμετρηθεί με το μύθο της ηρωικής Αθήνας.
 Δίκαιον – πρέπον
 Δίκαιον : σημαίνει την υποχρέωση, την ιδέα της δικαιοσύνης που πηγάζει από το λαμπρό έργο των
προγόνων, γιατί χωρίς αυτό δεν θα είχαν οι τωρινοί την ευκαιρία να αναφέρονται στο παρελθόν τους.
 Πρέπον : σημαίνει την ιδέα του αρμόζοντος, την υποχρέωση που πηγάζει από τον εσωτερικό κόσμο των
τωρινών, το χρέος που νιώθουν αυτοί να τιμούν τους προγόνους τους μνημονεύοντας τους πρώτους σε
τέτοιες περιστάσεις σαν την τωρινή.
 «τήν χώραν ο α τοί ο κο ντες»:ἰ ὐ ἰ ῦ αυτοχθονία Αθηναίων – εθνική υπερηφάνεια – προβολή της από ρήτορες.
Ο Π. προσπαθεί να τονώσει το πατριωτικό αίσθημα των ακροατών του και να βοηθήσει τους Αθηναίους ώστε
να κατανοήσουν το χρέος τους προς την πατρίδα κατά τη διάρκεια εκείνης της δύσκολης περιόδου.
Υπενθυμίζει λοιπόν σ’ αυτούς ότι κατοικούν σε μια πατρίδα που τους κληροδοτήθηκε από τους προγόνους
τους. Σε μια πατρίδα στην οποία δεν υπήρξε επιμειξία με άλλους πληθυσμούς, αλλά οι κάτοικοί της ήταν
αυτόχθονες.
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 15

16. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
 « ν τά μέν κατά πολέμους»ὧ : είναι δύσκολο να κατανοήσουμε σε ποιους ακριβώς αναφέρεται εδώ ο
Περικλής. Οι μελετητές του Θουκυδίδη έχουν διατυπώσει για το συγκεκριμένο θέμα απόψεις που
συγκρούονται μεταξύ τους. Αρκετοί πιστεύουν ότι με το νὧ δηλώνονται οι πατέρες και οι σύγχρονοι μαζί.
Ο Κακριδής υποστηρίζει ότι «αν από την αρχή της φράσης ο Περικλής είχε στο νου του τη δεύτερη και τρίτη
μαζί ομάδα, όχι την τελευταία μόνο ή και τις τρεις, η διατύπωσή του θα ήταν εντελώς διαφορετική.
Κατακτητικούς όμως πολέμους πριν από το 480 δεν έχουν να παρουσιάσουν οι Αθηναίοι. Μόνη λοιπόν
δυνατότητα θα έλεγε κανείς, πως έμεινε, το νὧ να αναφέρεται στην τωρινή αποκλειστικά γενιά. Κι όμως,
πρέπει, νομίζω, να ν’ αποδοθεί και στις τρεις ομάδες. Αν το περιορίζαμε στο τελευταίο μέλος, θα έμειναν
έξω οι επιθετικοί αγώνες των Αθηναίων από το τέλος των μηδικών ως τη συνθήκη του 445.»
 « λθομεν π’ α τά» :ἤ ἐ ὐ η φράση παραπέμπει στη διαμόρφωση της αθηναϊκής ηγεμονίας, στην επιτυχή
αντιμετώπιση των εχθρών, στην αυτάρκεια της πόλης και σε περίοδο πολέμου και σε περίοδο ειρήνης.
 Σχήματα λόγου :
 Ομοιοτέλευτο : δίκαιον – πρέπον / πηυξήσαμεν - παρεσκευάσαμενἐ
 Σχήμα λιτότητας : ο κ πόνως – ο κ πρεπή : μετριάζουν την κατηγορηματικότητα του ρήτορα.ὐ ἀ ὐ ἀ
 Επανάληψη : πό ο ας … μεθ’ ο ας… ξ ο ων : έμφαση – προσοχήἀ ἵ ἵ ἐ ἵ
 Παρήχηση του ν
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 37
Α. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
 Τίτλος: το αθηναϊκό πολίτευμα και οι βασικές αρχές λειτουργίας του
 Κύριο θέμα: σχέση πολίτη με πόλη – νόμους – άλλους πολίτες
 Θέση κεφαλαίου: Λογική ακολουθία της προηγούμενης δήλωσης ( πό δέ ο ας πιτηδεύσεως …)ἀ ἵ ἐ
 Δομή:
Η υποδειγματικότητα του αθηναϊκού πολιτεύματος - το όνομά του – οι βάσεις λειτουργίες του
Ο συνδυασμός της ελευθερίας με την πειθαρχία
Πολιτική ελευθερία – ιδιωτική αυτοδιάθεση πολίτη
Συνδυασμός ιδιωτικής ανεξαρτησίας με εκούσια υποταγή στους άρχοντες και τους νόμους
 Βασικές δομικές φράσεις:
 Χρώμεθα πολιτεία  υφή πολιτεύματος
 λευθέρως πολιτεύομενἘ  σχέσεις πολιτών μεταξύ τους και με την πολιτεία
Β. ΣΧΟΛΙΑ
 Χρώμεθα … νόμους :
 Έπαινος γνησιότητας – σταθερότητας πολιτείας – νομοθεσίας ( κοινός τόπος στους Επιτάφιους )
 Η αυτοχθονία του πολιτεύματος ανάλογη με τη φυλετική αυτοχθονία
 Προβολή της αυτάρκειας σχετικά με την αθηναϊκή νομοθεσία
 Χρώμεθα  δηλώνει : πράξη που πραγματώνεται συνέχεια, προσωπική, ενεργητική συμμετοχή
 Παράδειγμά ….. τισί:
 Θετική συμπλήρωση του χαρακτηρισμού (ο ζηλούσ ) → υψώνει την πόλη με τους πρότυπους νόμους καιὐ ῃ
αναγνωρίζει την ανωτερότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας , που οφείλεται, κατά τη γνώμη
του, στο γεγονός ότι οι νόμοι και οι θεσμοί του δεν αποτελούν προϊόν αντιγραφής νομοθεσιών άλλων
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 16

17. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
πόλεων. Είναι νόμοι που δημιουργήθηκαν στην Αθήνα από γνήσιους Αθηναίους και σ’ αυτούς οφείλει την
υπεροχή της έναντι των άλλων πόλεων για τις περισσότερες από τις οποίες αποτελεί πρότυπο.
 Με το « τέρους»ἐ εννοεί τις ελληνικές πόλεις που αντέγραφαν το πολίτευμα της Αθήνας
 Με το «τισίν» εννοεί τους Ηλείους, τους Συρακοσίους και τις ιωνικές πόλεις της Μ. Ασίας
 Δεν εννοεί επίσης τους Σπαρτιάτες οι οποίοι και αυτοί υπερηφανεύονταν για την αυτοχθονία των νόμων
τους και για το νομοθέτη Λυκούργο.
 νομα …… κέκληται:Ὄ
 Η αθηναϊκή δημοκρατία στηρίζεται στους πλείονας (είναι ο δήμος, από τον οποίο όχι όλοι αλλά οι άριστοι
πολίτες εκλέγονταν με ορισμένη ανανεωτική διαδικασία για τη διακυβέρνηση της πόλης – κράτους, σε
αντίθεση προς το ολιγαρχικό πολίτευμα της Σπάρτης, που υπαινίσσεται ο ρήτορας με το « ς λίγουςἐ ὀ
ο κε ν»)ἰ ῖ
 Η απόλυτη ισότητα ανάμεσα στους πολίτες δεν είναι το πρόγραμμά της
 Μέτεστι δέ κατά τούς νόμους … σον:ἴ
 Ισονομία σε όλους – ο έπαινός της συχνός στους συγγραφείς του 5ου
αι. → συνειδητοποίηση της αξίας της
 Η ισότητα στα πλαίσια του δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας έχει ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο.
Δεν είναι έννοια που ίσχυε σε όλες γενικώς τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής. Αντίθετα, στην Αθήνα
υπήρχαν μεγάλες κοινωνικές ανισότητες. Ίσχυε μόνο στα πολιτικά δικαιώματα και στη συμμετοχή στις
δημόσιες συζητήσεις. Στον Επιτάφιο η επίκληση στην ισότητα γίνεται, για να φανεί η μη διάκριση σε
πλούσιους και φτωχούς, κατά την άσκηση των πολιτικών λειτουργημάτων και τη διεκδίκηση των δημοσίων
αξιωμάτων.
 Κατά δέ τήν ξίωσιν ….ἀ « π’ ρετ »ἐ ἀ ῇ :
 Η αρετή εδώ δεν έχει τη σημασία της γενναιότητας, της ανδρείας, αλλά υποδηλώνει την ικανότητα για
άσκηση της πολιτικής εξουσίας.
 Όσοι πραγματώνουν την αρετή, αυτοί ξεχωρίζουν και κυβερνούν την πολιτεία. Στην Αθήνα παράλληλα
με την ισονομία ισχύει το αξίωμα των ολίγων. Την πολιτεία δεν την κυβερνά οποιοσδήποτε, αλλά μόνο
όποιος συγκεντρώνει τις ικανότητες που απαιτεί και προϋποθέτει μια τέτοια λειτουργία. Κατ’ αυτόν τον
τρόπο η Αθήνα συνθέτει τις αντιθέσεις των δύο μεγάλων πολιτικών παρατάξεων, της αριστοκρατίας και
της δημοκρατίας. (Ένωση αριστοκρατικών και δημοκρατικών αρχών σε μία γόνιμη σύνθεση.)
 Η καθιέρωση της αξιοκρατίας στην αθηναϊκή πολιτεία, ενός αριστοκρατικού στοιχείου, αρχικά φαίνεται να
συρρικνώνει τη δημοκρατική αρχή της ισονομίας. Ωστόσο ο εγκιβωτισμός της αξιοκρατίας στο
δημοκρατικό πολίτευμα το οδηγούσε σε ανώτερη μορφή. Άρα, με τον εγκιβωτισμό της αξιοκρατίας δεν
επανέρχεται το ολιγαρχικό πολίτευμα, αλλά στις αρχές και τα αξιώματα η από καταγωγή αριστοκρατία
αντικαθίσταται με την ηθική αξιοκρατία, χωρίς να κινδυνεύει η δημοκρατική ισονομία των πολιτών.
 Ο Θουκυδίδης εξιδανικεύει το δημοκρατικό πολίτευμα του 5ου
αι. με τη διαπίστωση ότι αποτελούσε ένα
τέλειο συγκερασμό δημοκρατίας και πραγματικής αριστοκρατίας και έτσι γεφυρώνει το χάσμα που χωρίζει
τις δύο πολιτικές μερίδες στην Ελλάδα του Πελοποννησιακού πολέμου
 Καί νομα …. σονὄ ἴ
 10 εμπρόθετοι προσδιορισμοί  πυκνότητα στο λόγο
 αύξηση : ς λίγους – ς πλείονας – π σιἐ ὀ ἐ ᾶ  σταδιακές κατακτήσεις Αθηναίων
 αντιθετική σύνδεση προτάσεων  αντινομίες αθηναϊκής Πολιτείας
 Ο δ’ α κατά πενίαν ….. κεκώλυται:ὐ ὖ
 Η οικονομική κατάσταση και η κοινωνική θέση δεν αποτελούν κριτήρια για την άσκηση εξουσίας
 Η «αρετή» δεν είναι προνόμιο των ευγενών – αποδίδεται και σε ένα φτωχό άνθρωπο – είναι ιδιότητα που
μπορεί να αποκτήσει κάθε άνθρωπος
 λευθέρως … πολιτεύομενἘ :
 Ελευθερία και στη δημόσια και στην ιδιωτική ζωή του Αθηναίου
 Με το λευθέρωςἐ και με όσα ακολουθούν ως το τέλος του κεφαλαίου, η διαφορά ανάμεσα στην Αθήνα και
τη Σπάρτη γίνεται ουσιαστική σε ό,τι αφορά το θέμα της ελευθερίας : στην Αθήνα υπάρχει ελευθερία και
στην ιδιωτική συμπεριφορά, μια απελευθέρωση από «τήν καθ’ μέραν ποψίανἡ ὑ », άγνωστη στη Σπάρτη.
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 17

18. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
 Ο παρανομο μεν διά δέος:ὐ ῦ
 Φραγμός στη συμπεριφορά : ο εσωτερικός σεβασμός
 Ηθική αυτονομία Αθηναίων  αποτέλεσμα υψηλής ηθικής παιδείας
 Δέος : εσωτερική επιταγή, εσωτερικός σεβασμός, ευλάβεια, που συνεπάγεται την πειθαρχία στις
υπαγορεύσεις των νόμων, όχι από εξωτερικό καταναγκασμό ούτε από παρακέλευση των άλλων.
 π’ φελεί τ ν δικουμένων:Ἐ ὠ ᾳ ῶ ἀ Αναφορά στη νομοθεσία του Σόλωνα, κατά την οποία όχι μόνο ο αδικημένος
ή ο συγγενής, αλλά και οποιοσδήποτε πολίτης μπορούσε να εναγάγει εκείνον που παρανομούσε. Ίσως και
υπαινιγμός στη βοήθεια που έδινε η Αθήνα στους ξένους που κατέφευγαν σ’ αυτήν.
 Άγραφοι νόμοι:
 Δεν έρχονται σε αντίθεση με την εξουσία της πόλης, αλλά συνυπάρχουν με τους θετούς νόμους
 Οι άγραφοι νόμοι που επικαλείται ο Περικλής δεν ενέχουν το στοιχείο της θρησκευτικότητας, όπως στο
Σοφοκλή, αλλά αποτελούν ανθρώπινο έθιμο.
 Ο σεβασμός ιδίως των άγραφων νόμων που προστατεύουν τους αδικούμενους και η τήρηση των άγραφων
νόμων (χαρακτηριστικά της πολιτικής αγωγής των Αθηναίων). Οι άγραφοι νόμοι αποτελούσαν αντικείμενο
σεβασμού από όλους και όριζαν ευλάβεια προς τους θεούς, συμπεριφορά που θα αποδίδει τον προσήκοντα
σεβασμό στους γονείς , ανταπόδοση της ευεργεσίας και παροχή φιλοξενίας στους ξένους
 Η παραβίασή τους φέρνει μεγάλη ντροπή , όχι όμως και τιμωρία
 Το δέος απέναντι στους άγραφους νόμους απομάκρυνε το φάσμα της αναρχίας και ταυτόχρονα έσωζε την
αυτονομία του ατόμου. Ο τραυματισμός του οδήγησε σε περιπέτειες πολιτικές με πολύ πικρά
αποτελέσματα.
 Επιχειρήματα για την ελευθερία που απολαμβάνουν οι Αθηναίοι στις διαπροσωπικές τους σχέσεις
 Είναι απαλλαγμένοι από την αμοιβαία καχυποψία στις καθημερινές τους ασχολίες
 Δεν οργίζεται ο ένας εναντίον του άλλου, όταν κάνει κάτι που τον ευχαριστεί
 Δεν υιοθετούν ύφος που είναι ενοχλητικό για τους άλλους κι ας μην επιφέρει καμιά τιμωρία
 Η ανεκτικότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις ενισχύει τους δεσμούς των πολιτών, τη διάθεση
αλληλοβοήθειας και την ανοχή στα ατομικά παραπτώματα
 Οι Αθηναίοι πολίτες αποφεύγουν την παρανομία με το συνδυασμό ελευθερίας – πειθαρχίας.
Η πειθαρχία εκδηλώνεται με:
 α) την υπακοή στους εκάστοτε άρχοντες ( κροάσει τ ν α εί ν ρχ ντων) σαν φυσικό επακόλουθο τουἀ ῶ ἰ ἐ ἀ ῇ ὄ
τρόπου εκλογής τους
 β) το σεβασμό στους νόμους (άκροάσει τ ν νόμων) που πηγάζει από την ευαισθησία των Αθηναίων και τηῶ
συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας των νόμων
 με την αναγνώριση του γεγονότος ότι αυτοί θεσπίστηκαν « π’ φελεί τ ν δικουμένων»ἐ ὠ ᾳ ῶ ἀ
 με την επίδειξη του προσήκοντος σεβασμού προς τους άγραφους νόμους
 Υπαινιγμοί εναντίον της Σπάρτης
 ως προς το σεβασμό προς τους νόμους
 η πειθαρχία ήταν καθαρά σπαρτιατική αρετή – ο νόμος στη Σπάρτη υπηρετούσε το κοινωνικό ιδεώδες,
όμως περιόριζε την ελευθερία (ο νόμος κύριος και δεσπότης)
 οι Αθηναίοι υπερέχουν επειδή :
o υπακούουν στο νόμο θεληματικά, ενώ οι Σπαρτιάτες από εξωτερική πίεση και βία
o σέβονται τους νόμους που έχουν θεσπιστεί για την υπεράσπιση των αδικουμένων
o υπακούν στους άγραφους νόμους
 Ως προς το ολιγαρχικό πολίτευμα της Σπάρτης
 Η Αθήνα δεν αρνείται όπως η Σπάρτη στο φτωχό, που του λείπει η κοινωνική επιβολή, να βοηθήσει την
πατρίδα του, αρκεί να το μπορεί
 Δεν υπάρχει η καχυποψία όπως στη Σπάρτη (η Σπάρτη είχε επιβάλλει σύστημα αστυνόμευσης, με τους
εφόρους, που έκανε τους πολίτες της καχύποπτους προς τους συμπολίτες και προς τους άρχοντές τους)
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 18

19. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
 Η ελευθερία των Αθηναίων στην ιδιωτική και δημόσια ζωή (στη Σπάρτη επιβάλλονταν φραγμοί από την
πολιτεία, αλλά και σε ατομικό επίπεδο, ανάλογα με την εμφάνιση, την περιουσία κ.λ.)
 Χαρακτηριστικά στοιχεία – γνωρίσματα Αθηναϊκού πολιτεύματος, όπως προσδιορίζονται από τον Περικλή
 Εξωτερικά γνωρίσματα
 Δημιούργημα Αθηναίων
 Πρωτότυπο γιατί στηρίζεται σε θεσμούς και νόμους που δεν αποτελούν μίμηση άλλων
 Αποτελεί πρότυπο για τους άλλους
 Αρχές λειτουργίας της αθηναϊκής δημοκρατίας
 αρχή πλειοψηφίας ( ς πλείονας ο κε ν)ἐ ἰ ῖ
 αρχή ισονομίας στις ιδιωτικές τους σχέσεις (μέτεστι κατά τους νόμους … το ίσον)
 αρχή αξιοκρατίας στη δημόσια ζωή (κατά την αξίωσιν … απ’ αρετης)
 αρχή πολιτικής ελευθερίας
 αρχή προσωπικής ελευθερίας του κάθε πολίτη στην ιδιωτική του ζωή (ελευθέρως πολιτεύομεν)
 αρχή εκούσιας πειθαρχίας του πολίτη στους άρχοντες και νόμους
Οι αρχές της πλειοψηφίας, αξιοκρατίας, πολιτικής ελευθερίας εξασφαλίζουν τη διαδοχή των
αρχόντων → απαραίτητο στοιχείο για την αποτροπή αυθαιρεσιών και της αλαζονείας της εξουσίας
 Αντιφατικές ιδιότητες : αποτελούν τα άκρα (υπερβολή ≠ έλλειψη) ενός άξονα, στο κέντρο του οποίου
βρίσκεται η μεσότης, με την αρμονική σύνθεση των άκρων1
. Η σειρά των αντιφατικών ιδιοτήτων έχει ως εξής :
o Δημοκρατία (απόλυτη επικράτηση δήμου) ≠ ολιγαρχία
o Ισονομία (π σι τό σον) ≠ αξιοκρατία ( π’ ρετ ς)ᾶ ἴ ἀ ἀ ῆ
o Ελευθερία ≠ δέος
o Προσωπική ευχαρίστηση ≠ υποταγή στους νόμους
o Αξιοκρατία ≠ συμμετοχή των πενήτων
 Χαρακτήρας αθηναϊκής δημοκρατίας
Οι αρχές ελευθερίας, ισονομίας, εκούσιας πειθαρχίας, αξιοκρατίας
 διασφαλίζουν την άψογη λειτουργία του πολιτεύματος
 φανερώνουν το βαθμό πνευματικής καλλιέργειας του Αθηναίου πολίτη που ήξερε να τιμά και να προωθεί
στα δημόσια αξιώματα τους αρίστους στο νου και το ήθος
 διαμορφώνουν μια δημοκρατία αριστοκρατική / δεν έχει θέση η κομματική ευνοιοκρατία που διαλύει το
διοικητικό μηχανισμό, που οξύνει τις αντιθέσεις, γεννά τη δυσαρέσκεια των σώφρονων πολιτών και την
πικρία των παραγκωνισμένων αξίων και προκαλεί βίαιες αντιδράσεις με φοβερές συνέπειες για την
πολιτική και πολιτισμική ζωή του τόπου / αποκλείει τους δημαγωγούς, αφού κυβερνούν οι καλύτεροι
πολίτες
 Χαρακτήρας του πολίτη της Αθηναϊκής δημοκρατίας
Ενσαρκώνουν παράλληλα με την πολιτεία τους τις αντινομίες:
 Ελεύθερη δημόσια δράση – απεριόριστη ιδιωτική δραστηριότητα
 Ιδιωτική δραστηριότητα απεριόριστη – αποφυγή σκανδαλισμού των άλλων
 Αποφυγή σκανδαλισμού των άλλων – άνεση στο ξεδίπλωμα της ιδιωτικής τους ζωή
 Υποταγή και σεβασμός στους άρχοντες, γραπτούς και άγραφους νόμους αλλά και προστασία
 Χαρακτηρισμός του Περικλή ως ρήτορα
 Ικανός χειριστής λόγου,
 γνώστης ανθρώπινης ψυχής,
 αποφεύγει την πρόκληση δυσάρεστων αντιδράσεων,
 εκφράζει με μετριοπάθεια τη γνώμη του,
 εγκωμιάζει το πολίτευμα, αλλά προβάλλει τους πολίτες και τονίζει την ενεργό συμμετοχή τους,
 παραμερίζει την προσωπική του συμβολή (α΄ πληθ. προσ.),
 αποφεύγει τη ρητή αντιπαράθεση με τη Σπάρτη,
1
Οι Αθηναίοι, κατά τον Περικλή, πέτυχαν την άρση των αντιφάσεων και, με την απομάκρυνσή τους από τις ακραίες στάσεις, έφτασαν στη μεσότητα, στο
μέτρον, που χαρακτηρίζει τη δημόσια και την ιδιωτική ζωή τους.
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 19

20. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ
 Λόγοι για τους οποίους ο Θουκυδίδης υμνεί με τόση έμφαση το πολίτευμα της Αθήνας
 Θέτει ως στόχο του επαίνου του να εμφανίσει την Αθηναϊκή δημοκρατία σαν μοναδική εξισορρόπηση
δημοκρατικών και αριστοκρατικών στοιχείων διότι:
1. απευθύνεται προς τη γενιά της νικημένης Αθήνας, που δυσπιστεί για τη σκοπιμότητα του πολέμου.
Θέλει έτσι να ορθώσει το μεγαλείο της πόλης όπως ήταν πριν συντριβεί
2. απευθύνεται σε όλο τον ελληνικό κόσμο για να αποκαταστήσει την υπόληψη προς την πατρίδα, που την
κλόνιζε ανέκαθεν η προπαγάνδα της Σπάρτης.
3. Η δημοκρατία στην Αθήνα του Π. εναρμονίζει το σύνολο με το άτομο, την ισότητα με την αξιοκρατία και
τη δικαιοσύνη, την ελευθερία με τους περιορισμούς των αρχόντων και των νόμων
 Στόχος του Θ. είναι να παρουσιάσει την πολιτική του Περικλή της οποίας είναι ένθερμος υποστηρικτής. Η
πρόθεσή του αυτή συνοδεύεται ασφαλώς από μία τάση εξιδανίκευσης της πραγματικότητας1
, γιατί και επί
Περικλέους εκδηλώνονταν ταξικές συγκρούσεις που ως αφετηρία τους είχαν τα αντιτιθέμενα συμφέροντα.
 Το πολίτευμα της Αθήνας :
 Διαμόρφωση από : Σόλωνα, Κλεισθένη, Εφιάλτη
 Κύρια όργανα : Εκκλησία του δήμου, Βουλή των 500, 10 στρατηγοί, 9 άρχοντες, Άρειος Πάγος, Ηλιαία
 462 π.Χ. : Εφιάλτης : το αξίωμα του άρχοντα και στους φτωχούς
 Περικλής : μισθοφορά
 Μη συμμετοχή στα κοινά : ξένοι κάτοικοι, γυναίκες, δούλοι
Άσκηση
Να κρίνετε όσα λέει ο Περικλής για την αθηναϊκή δημοκρατία , αφού λάβετε υπόψη σας : α) τον περιορισμένο αριθμό
των πολιτών, β) την απουσία των γυναικών από την κοινωνική και πολιτική ζωή , γ) την ύπαρξη μεγάλου αριθμού
δούλων, δ) τον ιδιωτικό χαρακτήρα της Παιδείας και ε) τις οικονομικές ανισότητες που οδήγησαν στη διαμόρφωση
τάξεων με διαφορετικά συμφέροντα και προσδοκίες
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 38
Α. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
 Τίτλος : αφθονία πνευματικών – υλικών αγαθών
 Θέση κεφαλαίου : ανάπαυλα ανάμεσα στα κεφ. 37 και 39 , τα γεμάτα έντονες δραστηριότητες των Αθηναίων
πολιτών, ειρηνικές στο 37 πολεμικές στο 39 (Έπαινος των τρόπων)
Με το κεφ. Αυτό ο Περικλής θέλει να δώσει τον τρόπο με τον οποίο ψυχαγωγείται και ξεκουράζεται ο Αθηναίος
πολίτης. «Ανάμεσα στο κεφάλαιο αυτό της πολιτείας και των νόμων της (37) και στο κεφάλαιο των πολεμικών (39)
μεσολαβούν – αληθινή ανάπαυλα για τον αναγνώστη – οι λίγες γραμμές που ζητούν να δείξουν ποιο είναι το
ξεκούρασμα του Αθηναίου μέσα σ’ αυτήν την ένταση της ζωής , που ζει σε ώρες ειρήνης και σε ώρες πολέμου. Την
κρυμμένη αντίθεση με την Σπάρτη , που η συνοφρυωμένη της αυστηρότητα δεν θέλει να χαρίσει καμιά ξεκούραση
στους πολίτες της ποιος δεν τη νιώθει εδώ;» ( Κακριδής )
 Δομή:
• «και μην …. Εκπλήσσει» - πνευματικές απολαύσεις ( τρόποι ψυχαγωγίας)
• «επεσέρχεται … ανθρώπων» – υλικές απολαύσεις
Β. ΣΧΟΛΙΑ
1
Η τάση αυτή εξιδανίκευσης αφορά και τα σχετικά με την πειθαρχία – παρανομία – ελευθερία στις διαπροσωπικές σχέσεις
Ε.Σ.Ν. Σελίδα 20