ธรรมะเสวนา
หลวงปูมั่น ภูริทัตโต

หลวงปูมั่น มูลฐานสําหรับทําการปฏิบัติ
“มโน” คือ “ใจ” นี้เปนดั้งเดิม เปนมหาฐานใหญ
จะทําจะพูดอะไรก็ยอมเปนไปจาก “ใจ” นี้ทั้งหมด
“มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา มโนเสฏฐา มโนมยา”
“ธรรมทั้งหลายมีใจถึงกอน มีใจเปนใหญ สําเร็จแลวดวยใจ”
พระบรมศาสดาจะทรงบัญญัติพระธรรมวินัย
ก็ทรงบัญญัติออกไปจาก “ใจ” คือมหาฐาน นี้ทั้งสิ้น
เมื่อพระสาวกผูไดมาพิจารณาตามจนถึงรูจัก “มโน” แจมแจงแลว
“มโน” ก็สุดบัญญัติ คือ พนจากบัญญัติทั้งสิ้น
สมมติทั้งหลายในโลกนี้ตองออกไปจาก “มโน” ทั้งสิ้น

หลวงปูมน มูลเหตุแหงสิ่งทั้งหลายในสากลโลกธาตุ
ั่
เหตุซึ่งเปนปจจัยดั้งเดิมของสิ่งทั้งหลายในสากลโลกธาตุนั้นไดแก “มโน” นั่นเอง
มโน เปนตัวมหาเหตุเปนตัวเดิม เปนสิงสําคัญ นอกนั้นเปนแตอาการเทานั้น
่
ฉะนั้น มโน ก็ดี ฐีติ ภูตํ ก็ดี และมหาธาตุ ก็ดี ยอมมีเนือความเปนอันเดียวกัน
้
ดวยเหตุนี้แล พระอัสสชิเถระ จึงแสดงธรรมแก อุปติสฺส (พระสารีบตร) วาุ
เย ธมฺมา เหตุปภวา เตสํ เหตุ ตถาคโต เตสฺจ โย นิโรโธ จ เอวํ วาที มหาสมโณ
ความวา ธรรมทังหลายเกิดแตเหตุ...เพราะวามหาเหตุนี้เปนตัวสําคัญ เปน ตัวเดิม
้
เมื่อทานพระอัสสชิเถระกลาวถึงมหาเหตุ พระสารีบุตรจึงหยังจิตลงถึงกระแสธรรม
่
ทุกสิ่งในโลกก็ตองเปนไปแตมหาเหตุ ถึงโลกุตตรธรรม ก็ คือมหาเหตุ
ผูมาปฏิบัติ “ใจ” คือ ตัวมหาเหตุจนแจมกระจางสวางโรแลว
ยอมสามารถรูอะไรๆ ทั้งภายในและภายนอกทุกสิ่งทุกประการ

สุดจะนับจะประมาณไดดวยประการฉะนี้

หลวงปูมั่น มูลการของสังสารวัฏฏ
“ฐีติภูตํ” เปนพอแมของอวิชชา “ฐีติภูตํ” ไดแก จิตดั้งเดิม
เมื่อ “ฐีติภูตํ” ประกอบไปดวยความหลง อาการของอวิชชาเกิดขึ้น
เมื่อมีอวิชชา จึงเปนปจจัยใหปรุงแตงเปนสังขาร พรอมกับความเขาไปยึดถือ
จึงเปนภพชาติคือตองเกิดกอตอกันไป เรียกวา ปจจยาการ เพราะเปนอาการสืบตอกัน
วิชชาและอวิชชาก็ตองมาจาก “ฐีติภูตํ” เชนเดียวกัน
เมื่อ “ฐีติภูตํ” กอปรดวยวิชชา จึงรูเทาอาการทั้งหลายตามความเปนจริง
รวมใจความวา “ฐีติภูตํ” เปนตัวการดั้งเดิมของสังสารวัฏฏ (การเวียนวายตายเกิด)
เพราะฉะนั้นเมือจะตัดสังสารวัฏฏใหขาดสูญ จึงตองอบรมบมตัวการดั้งเดิม
่
ใหมีวิชชารูเทาทันอาการทั้งหลายตามความเปนจริง ก็จะหายหลง
แลวไมกออาการทั้งหลายใดๆ อีก “ฐีติภูตํ” อันเปนมูลการ ก็หยุดหมุน
หมดการเวียนวายตายเกิดในสังสารวัฏฏดวยประการฉะนี้

หลวงปูมั่น จิตเดิมเปนธรรมชาติใสสวาง
จิตนี้เลื่อมปภัสสรแจงสวางมาเดิม
แตอาศัยอุปกิเลสเครื่องเศราหมองเปนอาคันตุกะสัญจร มาปกคลุมหุมหอ
จึงทําใหจิตมิสองแสงสวางได ดุจพระอาทิตยเมื่อเมฆบดบัง
อยาพึงเขาใจวาพระอาทิตยเขาไปหาเมฆ
เมฆไหลมาบดบังพระอาทิตยตางหาก
ฉะนั้น ผูบําเพ็ญเพียรทั้งหลายเมื่อรูโดยปริยายนี้แลว
พึงกําจัดของปลอมดวยการพิจารณาโดยแยบคาย
เมื่อทําใหถึงขั้นฐีติจิตแลว ชื่อวายอมทําลายของปลอมไดหมดสิ้น
หรือวาของปลอมยอมเขาไมถึงฐีติจิต
เพราะสะพานเชือมตอถูกทําลายขาดสะบั้นลงแลว
่
แมยังตองเกี่ยวของกับอารมณของโลกอยู
ก็ยอมเปนดุจ น้ํากลิ้งบนใบบัว ฉะนั้น

หลวงปูมน สติปฏฐาน เปน ชัยภูมิ คือสนามฝกฝนตน
ั่
พระบรมศาสดาจารยเจา ทรงตั้งชัยภูมิไวในธรรมขอไหน ?
เมื่อพิจารณาปญหานีไดความขึ้นวา
้
พระองคทรงตั้ง มหาสติปฏฐานเปนชัยภูมิ
อุปมาในทางโลก การรบทัพชิงชัย มุงหมายชัยชนะจําตองหา ชัยภูมิ
ถาไดชัยภูมิทดีแลว ยอมสามารถปองกันอาวุธของขาศึกไดดี ณ ที่นน
ี่ ั้
สามารถรวบรวมกําลังใหญ เขาฆาฟนขาศึกใหปราชัยพายแพไปได
ที่เชนนันทานจึงเรียกวา ชัยภูมิ
้
คือที่ที่ประกอบไปดวยคายคูประตูและหอรบอันมันคง
่
อุปไมยในทางธรรม ที่เอามหาสติปฏฐานเปนชัยภูมิ
ก็โดยผูที่จะเขาสูสงครามรบขาศึก คือ กิเลส
ตองพิจารณากายานุปสสนาสติปฏฐาน เปนตนกอน

หลวงปูมน อุบายแหงวิปสสนา อันเปนเครื่องถายถอนกิเลส
ั่
ธรรมชาติของดีทั้งหลาย ยอมเกิดมาแตของไมดี
อุปมาดังดอกปทุมชาติอันสวยงาม ก็เกิดขึ้นมาจากโคลนตมอันเปนของสกปรก
่
แตวาดอกบัวนั้น เมื่อขึนพนโคลนตมแลวยอมเปนสิ่งทีสะอาด นํามาทัดทรง
้ ่
และดอกบัวนั้นก็มิไดกลับคืนไปยังโคลนตมนันอีกเลย
้
พระโยคาวจรเจาผูประพฤติพากเพียร ยอมพิจารณาซึ่งสิ่งสกปรกนาเกลียด
ก็คือตัวเรานี้เอง รางกายนี้เปนทีประชุมแหงของโสโครก
่
พิจารณารางกายอันนี้ใหชํานิชานาญดวย โยนิโสมนสิการ
ํ
เมื่อยังเห็นไมทนชัดเจน ก็พิจารณาสวนใดสวนหนึ่งแหงกาย
ั
อันเปนที่สบายแกจริต
จนกระทั่งปรากฏเปนอุคคหนิมิต คือ ปรากฏสวนแหงรางกายสวนใดสวนหนึ่ง
แลวก็กําหนดสวนนั้นใหมาก เจริญใหมาก

หลวงปูมน อุบายแหงวิปสสนา อันเปนเครื่องถายถอนกิเลส
ั่
ใหมีสติหรือพิจารณาในที่ทุกสถานในกาลทุก
เมื่อ ยืน เดิน นั่ง นอน กิน ดืม ทํา คิด พูด
่
ก็ใหมีสติรอบคอบในกายอยูเสมอ จึงจะชื่อวา ทําใหมาก
เมื่อพิจารณาในรางกายนั้นจนชัดเจนแลว
ใหพิจารณาแบงสวนแยกสวนออกเปนสวนๆ ตามโยนิโสมนสิการ
ตลอดจนกระจายออกเปนธาตุดิน ธาตุน้ํา ธาตุไฟ ธาตุลม
และพิจารณาใหเห็นไปตามนั้นจริงๆ
อุบายตอนนี้ตามแตตนจะใครครวญออกอุบาย
ตามที่ถกจริตนิสัยของตน
ู
แตอยาละทิ้งหลักเดิมที่ตนไดรูครั้งแรกนั่นเทียว

หลวงปูมน อุบายแหงวิปสสนา อันเปนเครื่องถายถอนกิเลส
ั่
พระโยคาวจรเจา พึงเจริญใหมาก ทําใหมาก
อยาพิจารณาครั้งเดียว แลวปลอยทิ้งตั้งครึ่งเดือน ตั้งเดือน
ใหพิจารณากาวเขาไป ถอยออกมา เปนอนุโลม ปฏิโลม
พระโยคาวจรเจาพิจารณาอยางนี้ชํานาญแลว หรือชํานาญอยางยิ่งแลว
คราวนี้แลเปนสวนที่จะเปนเอง คือ จิต ยอมจะรวมใหญ
เมื่อรวมพึ่บลง ยอมปรากฏวาทุกสิ่งรวมลงเปนอันเดียวกัน
คือหมดทั้งโลก ยอมเปนธาตุทั้งสิ้น
นิมิตจะปรากฏขึ้นพรอมกันวา โลกนี้ราบเหมือนหนากลอง
เพราะมีสภาพเปนอันเดียวกัน ไมวา ปาไม ภูเขา มนุษย สัตว
แมที่สุดตัวของเรา ก็ตองลบราบเปนทีสุดอยางเดียวกัน
่
พรอมกับ ญาณสัมปยุตต คือรูขึ้นมาพรอมกัน ตัดความสนเทหในใจไดเลย
จึงชื่อวา ยถาภูตญาณทัสสนวิปสสนา คือทั้งเห็นทั้งรูตามความเปนจริง


หลวงปูมน อุบายแหงวิปสสนา อันเปนเครื่องถายถอนกิเลส
ั่
พระโยคาวจรเจาพึงเจริญใหมาก ทําใหมาก จนชํานาญเห็นแจงชัดวา
สังขารความปรุงแตง อันเปนความสมมติวาโนนเปนของของเรา โนนเปนเรา
เปนความไมเที่ยง อาศัยอุปาทานความยึดถือ จึงเปนทุกข
ก็แลธาตุทั้งหลาย เขาหากมีหากเปนอยูอยางนี้ตั้งแตไหนแตไรมา
เกิด แก เจ็บ ตาย เกิดขึ้น เสื่อมไป อยูอยางนี้มากอนเราเกิด ตั้งแตดึกดําบรรพ

อาศัยอาการของจิต ของขันธ ๕ ไดแก รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ
ไปปรุงแตงสําคัญมั่นหมายทุกภพทุกชาติ เปนอเนกชาติมาจนถึงปจจุบันชาติ
จึงทําใหจิตหลงอยูตามสมมติ ไมใชสมมติมาติดเอาเรา
เพราะธรรมชาติทั้งหลายทั้งหมดในโลกนี้ จะเปนของมีวิญญาณหรือไมก็ตาม
เมื่อวาตามความจริงแลว เขาหากมีหากเปน เกิดขึ้นเสื่อมไป มีอยูอยางนั้นทีเดียว
จึงรูขึ้นวา ปุพฺเพสุ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ ธรรมดาเหลานี้ หากมีมาแตกอน
ถึงวาจะไมไดยนไดฟงมาจากใครก็มีอยูอยางนั้นทีเดียว
ิ

หลวงปูมน อุบายแหงวิปสสนา อันเปนเครื่องถายถอนกิเลส
ั่
พระพุทธเจาจึงทรงปฏิญาณพระองควา เราไมไดฟงมาแตใคร มิไดเรียนมาแตใคร
เพราะเหลานีมอยู มีมาแตกอนพระองคดังนี้
้ ี
ไดความวา ธรรมดาธาตุทั้งหลายยอมเปนยอมมีอยูอยางนั้น
อาศัยอาการของจิต เขาไปยึดถือเอาสิ่งทั้งปวงเหลานั้นมาหลายภพหลายชาติ
จึงเปนเหตุใหอนุสัยครอบงําจิตจนหลงเชื่อไปตาม
จึงเปนเหตุใหกอภพกอชาติ ดวยอาการของจิตเขาไปยึด
ฉะนั้นพระโยคาวจรเจามาพิจารณา โดยแยบคายลงไปตามสภาพวา
สพฺเพ สฺงขารา อนิจฺจา สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา
สังขารความเขาไปปรุงแตง คือ อาการของจิตนั่นแลไมเที่ยง
สัตวโลกเขาเที่ยง คือมีอยูเปนอยูอยางนั้น
ใหพิจารณาโดย อริยสัจจธรรมทั้ง ๔ เปนเครืองแกอาการของจิต
่
ใหเห็นแนแทวา ตัวอาการของจิตนี้เองมันไมเที่ยง เปนทุกข จึงหลงตามสังขาร

หลวงปูมน อุบายแหงวิปสสนา อันเปนเครื่องถายถอนกิเลส
ั่
เมื่อเห็นจริงลงไปแลว ก็เปนเครืองแกอาการของจิต
่
จึงปรากฏขึ้นวา สงฺขารา สสฺสตา นตฺถิ สังขารทั้งหลายที่เที่ยงแทไมมี
สังขารเปนอาการของจิตตางหาก เปรียบเหมือนพยับแดด
สวนสัตวเขาก็อยูประจําโลกแตไหนแตไรมา
เมื่อรูโดยเงื่อน ๒ ประการ คือ
รูวา สัตวก็มีอยูอยางนั้น สังขารก็เปนอาการของจิต เขาไปสมมติเขาเทานั้น
ฐีติภูตํ จิตตั้งอยูเดิม ไมมีอาการเปนผูหลุดพน
ไดความวา ธรรมดาหรือธรรมทั้งหลายไมใชตน
จะใชตนอยางไร ของเขาหากเกิดมีอยางนั้น
ทานจึงวา สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา ธรรมทั้งหลายไมใชตน

หลวงปูมน อุบายแหงวิปสสนา อันเปนเครื่องถายถอนกิเลส
ั่
ใหพระโยคาวจรเจาพึงพิจารณาใหเห็นแจงประจักษตามนี้
จนทําใหจิตรวมพึ่บลงไป ใหเห็นจริงแจงชัดตามนั้น
โดย ปจจักขสิทธิ พรอมกับ ญาณสัมปยุตต
รวมทวนกระแสแกอนุสัย สมมติเปนวิมุตติ
หรือรวมลงฐีติจิต อันเปนอยูมอยูอยางนั้น
 ี
จนแจงประจักษในที่นนดวยญาณสัมปยุตตวา ขีณา ชาติ ญาณํ โหติ
ั้
ดังนี้ ไมใชสมมติไมใชของแตงเอาเดาเอา ไมใชของอันบุคคลพึงปรารถนาเอาได
เปนของที่เกิดเอง เปนเอง รูเอง โดยสวนเดียวเทานั้น
เพราะดวยการปฏิบัติอันเขมแข็งไมทอถอย
พิจารณาโดยแยบคายดวยตนเอง จึงจะเปนขึนมาเอง ้
วิมฺตติธรรม มิใชสิ่งอันบุคคลจะพึงปรารถนาเอาได
ถาปฏิบัติไมถูกตองหรือเกียจคราน จนวันตาย จะประสบวิมุตติธรรมไมไดเลย