edere ondernemer zal zich díe dag nog herinneren. De dag dat hij of zij naar de Kamer van Koophandel toog om zich in te schrijven als zelfstandig ondernemer. Met visioenen van vrijheid, zelfstandigheid, geld verdienen… Van Engelen-oprichter Chris van Engelen liet zich op 2 maart 1962 inschrijven en hij stond ieder jaar opnieuw stil bij die voor hem heel bijzondere dag. De meeste ondernemingen worden niet erg oud. De gemiddelde levensverwachting van een bedrijf, onafhankelijk van grootte, is slechts 12,5 jaar. Zelfs grote, multinationale ondernemingen kennen een hoog sterfte-cijfer en gaan na gemiddeld 40 tot 50 jaar ter ziele. Het is dan ook met trots dat Van Engelen ter ere van hun 50-jarig bestaan een jubileumboek ontwikkelde. Een boek dat alleen maar heeft kunnen ontstaan door de vele mensen die met liefde en plezier mét en vóór Van Engelen hebben gewerkt. Zo trots als we zijn op onze lange en rijke geschiedenis, zo vol vertrouwen en nieuwsgierig kijken we uit naar de toekomst. In 2012 waren we dan ook niet 50 jaar oud, maar 50 jaar JONG.

1. 1

2. Inhoud
Voorwoord 4
De beginjaren Deel 1: 1959 - 1962 5
Hulp Berry van Cromvoirt 10
Inschrijving en de bouw van een echte drukkerij Deel 2: 1962 - 1966 13
Jacques Pepping 21
Uitgave Gerda de Negro 27
‘Van Engelen 50’ is een uitgave van Van Engelen communicatie - ontwerp - druk - internet in Waalwijk Eigen baas! Deel 3: 1966 - 1969 29
ter gelegenheid van het 50 jarig bestaan in 2012. Drukker/binder Pieter van Dijk 37
Een prachtige tijd in de Antoniusstraat Deel 4: 1969 - 1974 38
Realisatie Boekhouder Henk van Oosten 47
Fusie met drukkerij WIKO Deel 5: 1974 - 1978 54
Van Engelen communicatie - ontwerp - druk - internet
Compagnon Joop Wilke 63
In een stroomversnelling met de Snelkopie Deel 6: 1979 - 1985 64
Teksten
Bekende Waalwijkse figuren 74
Marlie Michels, Janneke van Engelen-Renders, Madeleine Coomans-Dusée
Naar de Grotestraat Deel 7: 1985 - 1986 76
25-jarig bestaan Deel 8: 1987 - 1988 88
Fotografie In rustiger vaarwater Deel 10: 1988 - 1995 102
Cees Verduin Geen ambitie om de zaak van zijn ouders over te nemen Deel 9: tot 1995 109
Harald in de zaak Deel 11: 1995 - 1999 115
Vormgeving en opmaak Hans van der Marel 124
Kees Hamers Overname door Harald Deel 12: 1999 - 2007 126
Een nieuwe koers: internet en reclame Deel 13: 2007 - 2012 132
Coördinatie Bedrijfsvoetbaltoernooi in samenwerking met Businessclub RKC 140
Bernadette de Bie-Trommelen, Marcel Linnenbank, Stefan Verreijt 1962 -2012 Logo’s 142
Hans Beekwilder 144
Impositie Eigen reclame 146
Henk Maas Een bedrijf bouw je niet alléén op maar ook met het juiste personeel 154
Harald van Engelen 157
Drukken Bernadette de Bie - Trommelen 158
Huub van Hooft en Peter de Weijer Stefan Verreijt 159
Huub van Hooft 160
Eindredactie Madeleine Coomans - Dusée 161
Harald van Engelen Henk Maas 162
Cees Verduin 163
Marcel Linnenbank 164
Peter de Weijer 165
© Van Engelen Waalwijk, 2012
Kees Hamers 166
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke
In Memoriam Chris van Engelen 168
wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van uitgever Van Engelen, communicatie - ontwerp - druk - internet.
2 3

3. Voorwoord
Iedere ondernemer zal zich díe dag nog herinneren. De dag dat hij of zij naar de Kamer van
Koophandel toog om zich in te schrijven als zelfstandig ondernemer. Met visioenen van vrij-
heid, zelfstandigheid, geld verdienen… Mijn vader, Chris van Engelen liet zich op 2 maart 1962
inschrijven en hij stond ieder jaar opnieuw stil bij die voor hem heel bijzondere dag.
De beginjaren
De meeste ondernemingen worden niet erg oud. De Het hele team van Van Engelen heeft zijn bijdrage aan
gemiddelde levensverwachting van een bedrijf, onaf- het boek geleverd. Teksten, fotografie, ontwerp,
hankelijk van grootte, is slechts 12,5 jaar. Zelfs grote, opmaak, drukken en inbinden. Maar het was onmoge-
multinationale ondernemingen kennen een hoog sterfte- lijk geweest zonder de verhalen die mijn moeder kon
cijfer en gaan na gemiddeld 40 tot 50 jaar ter ziele. vertellen en het fantastische archief dat ze in al die jaren Deel 1: 1959 - 1962
heeft opgebouwd. Helaas wel zonder de steun van mijn
Het is dan ook met trots dat ik dit boek over Van vader, die in 2010 is overleden.
Engelen 50 jaar aan u laat zien. Een boek dat alleen
maar heeft kunnen ontstaan door de vele mensen die We wensen u veel lees- en kijkplezier en horen ook
met liefde en plezier mét en vóór Van Engelen hebben graag úw verhalen en ervaringen met Van Engelen in
gewerkt. die lange tijd van 1962 tot 2012.
Harald van Engelen
4 5

4. Deel 1 [1959-1962]
Chris van Engelen, oprichter van Drukkerij van Engelen, werd in 1935 geboren aan de Burge-
meester van der Klokkenlaan in Waalwijk. Zijn ouders Jan van Engelen en Mina van Balkom
kregen vier kinderen: Pieter, Chris, Ria en Leny. Chris was een intelligente jongen, maar was als
kind vaak ziek. Hij had regelmatig aanvallen van benauwdheid, waardoor hij noodgedwongen
thuis moest blijven van school. Toch ging hij elk jaar over en haalde hij mooie punten. Ook de
Grafische School in Roosendaal wist hij met goed gevolg af te leggen.
Handzetter bij Drukkerij Tielen Allergie
Als kind al raakte Chris gefascineerd door de druktech- In 1959, toen Chris weer eens ziek thuis was van zijn
niek. En dat is niet verwonderlijk, want een groot deel werk, kreeg hij een tip van controlearts Van Daal om een
van zijn familie werkte in de drukkerswereld: zijn vader, bezoek te brengen aan de doktoren Van der Werff en Bijl
oom, broer en neven. Na zijn vakopleiding kon Chris in Amsterdam. Deze heren hadden als promovendi aan
als handzetter aan de slag bij Drukkerij Tielen in Waal- de universiteit de relatie ontdekt tussen benauwdheid en
wijk, waar ook zijn vader werkte. Het was destijds de allergie, en hadden als eersten in Nederland een kliniek
enige grote drukkerij in de omgeving. Behalve drukwerk geopend speciaal voor allergische ziekten. De huisarts
verzorgden ze daar ook de uitgave van weekkrant ‘De van Chris geloofde er niet in; het zou allemaal tussen
Echo van het Zuiden’. Dit alles onder aanvoering van de de oren zitten. Maar Chris wilde er per se naar toe en
maatschappelijk betrokken en invloedrijke Jan Tielen. had de lange reis met bus en trein er graag voor over.
Hij regelde een afspraak en onderging een uitgebreid
Chris liet al snel zijn stem horen binnen het bedrijf. Hij be- onderzoek met talloze injecties. Hij bleek overgevoelig
geleidde leerlingen en schroomde niet om aan te geven voor heel veel voedingsmiddelen. Dokter Van der Werff
wat er anders kon of beter. Zijn baas wist het te waar- beloofde hem ‘Jongetje, ik maak jou beter, als je pre-
deren. Chris was amper twintig jaar oud toen hij al naar cies doet wat ik zeg!’ en zette hem op een streng dieet
grote klanten mocht, zoals het Waalwijkse levensmid- van eieren, zuiver sap van Hero en rijst, aangevuld met
delenbedrijf André van Hilst (Aveha), destijds de grootste vitamines. Vanaf de eerste dag al merkte Chris het ef-
supermarktketen in de regio. Om drukwerk op te halen fect. Zijn gewicht nam toe, hij kreeg meer weerstand en
Het boekje over letterzetten, van de
en de PR door te nemen. voelde aan alles: dit is het begin van mijn beter worden.
Grafische School te Roosendaal. Een van de
onderdelen waar Chris les in kreeg.
6 7

5. Ondernemend als hij was, zag Chris ook
al snel een toepassing voor slagers, die
begin jaren zestig de opkomst van de
supermarkten met enige angst
tegemoet zagen. Hij bedacht voor
hen een nieuw product:
verwisselbare plastic reclameplaten.
Experimenteren op de vliering werd er als een held ontvangen. Ook toneelverenigingen
als OOG, Ernst en Luim en DVSV wisten hem snel te
De eerste ‘werkplaats’ was de vliering, twee Chris woonde in 1959 inmiddels met zijn ouders aan de vinden. De opvallende, kleurige posters betekenden voor
Folder voor de slagers om verwisselbare
trappen hoog, een schuin dak en één klein
Tweede Zeine 6a in Waalwijk en werkte toen nog bij Druk- plastic reclameplaten te promoten. Chris zijn doorbraak naar bekendheid.
dakraampje.
kerij Tielen. Hij liep al vele jaren rond met de gedachte
om zelf drukwerk te gaan vervaardigen, maar kon zich Ondernemend als hij was, zag Chris ook al snel een
financieel niet veroorloven om meteen ontslag te nemen. toepassing voor slagers, die begin jaren zestig de op-
Het werd een mijlpaal, die hem zoveel kracht gaf, dat hij Daarom besloot hij zich in zijn vrije tijd te bekwamen in een De eerste klanten komst van de supermarkten met enige angst tegemoet
al snel, om precies te zijn op 19 juni 1959, een belangrijke techniek waarvan de rechten in 1959 werden vrijgegeven: zagen. Hij bedacht voor hen een nieuw product: verwis-
beslissing nam: ik ga voor mezelf beginnen. Iets wat hij screendruk ofwel zeefdruk. Deze techniek vormde geen Chris werkte secuur, had een vaste hand en kon goed selbare plastic reclameplaten. Witte, afwasbare borden
door zijn ziekte eerder niet voor mogelijk had gehouden. concurrentie voor zijn baas. Bovendien kostte het wei- tekenen. Ook cijfers en letters. Met zeefdruk kon je op die aan elkaar gekoppeld konden worden, met een
nig investering; voor een vel snijfilm, een bus inkt en een een eenvoudige manier een aantal afdrukken maken van opdruk in twee kleuren. Opschriften als pekelvlees,
Chris is geleidelijk aan beter geworden. Zijn vrouw Jan- drukraam betaalde Chris slechts ƒ 22,05. De rest maakte een illustratie of een tekst, niet alleen in zwart-wit maar tongenworst, preskop en leverkaas werden los bijgele-
neke heeft hem in 1968 leren kennen, en heeft hem bijna hij zelf van allerhande materialen. ook kleur op kleur. Je kon werken met volkomen dek- verd, evenals de cijfers 0 tot en met 9. Daarmee konden
nooit meer zwaar benauwd of ziek meegemaakt. De Met toestemming van Jan Tielen, die vond dat hij er kijk op kende inkten in felle kleuren, lichtgevende tinten en zelfs ze voortaan zelf eenvoudig hun aanbieding van
genezing had veel impact op Chris en hij is er zijn leven had, heeft Chris zich het zeefdrukken eigen gemaakt. Zon- witte letters op zwart papier, iets wat tot dan toe niet de week presenteren. Hij ontwikkelde enkele proef-
lang dankbaar voor geweest. Janneke kan zich nog der scholing. Enkel door het lezen van boeken en artikelen mogelijk was. Deze aparte effecten maakten zeefdruk modellen, nam ze onder de arm en ging er op zijn fiets
goed herinneren dat hij ooit aan tafel zei: “Ik ga bloemen en door eindeloos te experimenten, thuis op de vliering. bijzonder geschikt voor reclamedoeleinden, mede omdat mee de boer op. De slagers in Waalwijk vonden het een
bestellen voor dokter Van der Werff, want het is vandaag Met materiaal van Loreti uit Tilburg. Moeder Van Engelen het in kleine oplagen én in groot formaat (70 x 100) uitkomst en de platen waren een succes.
precies 25 jaar geleden dat hij beloofde om me van mijn zag het met lede ogen aan: de vlizotrap die altijd in de weg betaalbaar was. Zo maakte Chris jarenlang affiches voor
benauwdheid af te helpen.” stond en de constante stroom papier met natte inkt die danszalen, bijvoorbeeld voor Hotel Smit uit Kaatsheuvel,
van boven naar buiten werd gesleept om te drogen. de Ster uit Nieuwkuijk en Romantica uit Waalwijk. Hij
8 9

6. Hulp Berry van Cromvoirt
“Veel drukkers waren in die tijd
vastgeroest, maar Chris was
vernieuwend en profileerde zich
‘We hadden dezelfde drive om er iets moois van te maken’ daar mee.”
Berry van Cromvoirt (1947) was van 1963 drie enorme bergen gekleurd papier en een stapel ten. “Veel drukkers waren in die tijd vastgeroest, maar
tot 1968 kind aan huis bij Van Engelen. Chris carbonpapier die ik moest verwerken tot orderblocs. Chris was vernieuwend en profileerde zich daar mee.”
In mei ‘67 ging Chris met Berry naar de Drupa
had hem gevraagd om te komen helpen, met Vergaren, snijden, nieten, lijmen en keurig verpakken in Dusseldorf waar ze zochten naar een nieuwe
Zo weet Berry nog goed dat tegen de feestdagen re-
name voor vergaarwerk. Berry: “Ik was 15 in stapels van tien. Het zag er perfect uit. Toen we de blok- en brochurehechter. clame werd gemaakt voor visitekaartjes. “Dat was iets
of 16 jaar, had een baan bij schoenfabriek bestelling afleverde, was ik net zo trots als Chris.” in die tijd. De gemiddelde schoenmaker had ze niet in
Schuwer in Waalwijk en zat ook nog op de Berry was geen drukker, maar hielp waar hij kon. Als de kast liggen. Ze werden zelfs aan een bloemstuk ge-
handelsavondschool. Maar ik was jong, kon het nodig was, typte hij ook facturen en maakte hij hangen of verstuurd als felicitatiekaart of kerstwens.“
alles aan en wilde graag wat bijverdienen.” inktrollen schoon. De machines kon hij alleen maar nooit in, alleen naar het voetballen. Ik was zowat zijn
Zeker vier avonden per week en de hele za- aan en uit zetten. “Chris en zijn vader leerden mij waar privéchauffeur; bracht bestellingen weg en reed Chris De aanbieding was een doosje met vijftig visitekaartjes
terdag was hij bij Chris te vinden. “Er werden ik op moest letten, bijvoorbeeld dat de degel niet te naar zijn afspraken, zelfs naar de grafische vakbeurs en bijpassende enveloppen voor 10 gulden. Daarbij
nooit uren geteld. Ik was nog een kwajongen; hard doordrukte. Ook werd ik geacht in de buurt te Drupa in Düsseldorf. Ik vond het geweldig. En op za- kon je kiezen uit verschillende soorten papier en let-
als ik aan het eind van de week 20 gulden blijven van de pers. Als er iets mis ging, moest ik zo terdagmorgen om 10.00 uur steevast boodschappen tertypen. Berry: “Het werd een regelrechte hype. Ik zie
had verdiend, was ik weer een dikke burger.” vlug mogelijk Chris roepen, anders liepen er tientallen doen met zijn moeder. Mina trots voorin. Mijn vader mezelf nog wegrijden, iedere zaterdagochtend van half
vellen fout.” kon zijn ogen niet geloven dat ik als snotneus in zo’n november tot Kerst, samen met vader Van Engelen.
Berry voelde zich al snel betrokken bij het bedrijf. “Als wagen mocht rijden.”
jonge jongen keek ik enorm op tegen Chris. Die had De hele achterbank van de Kever vol visitekaartjes,
wat in zijn mars. Hij was een geroutineerd zetter; een Zwarte Kever netjes in dozen verpakt met een kaartje bovenop. We
vakman pur sang die de lat hoog legde. Er was direct Hype rond visitekaartjes stippelden samen een route uit langs vijftig klanten.
een klik. We hadden veel lol samen, maar hielden ook Berry koestert mooie herinneringen aan de zwarte Afleveren, 10 gulden innen en weer verder rijden.
allebei van aanpakken en hadden dezelfde drive om Volkswagen Kever die Chris in 1966 aanschafte. “Ik Volgens Berry heeft drukkerij Van Engelen zijn bestaans- ’s Avonds hadden we 500 gulden contant in de zak.
er iets moois van te maken.” Zo herinnert Berry zich was 18 en had net mijn rijbewijs. Een auto was in die recht niet alleen te danken aan de kwaliteit, maar ook Het was een prachtige periode, die ik nooit had willen
nog een grote klus voor schoenfabriek Anita. “Er lagen tijd nog sensationeel. Chris reed er zelf bijna aan het feit dat ze op tijd de bakens durven te verzet- missen.”
10 11

7. Inschrijving en
de bouw van een
echte drukkerij
Deel 2: 1962 - 1966
De affiches, op zolder gemaakt werden
tentoongesteld.
12 13

8. Deel 2 [1962-1966]
Op 2 maart 1962 schreef Chris zich officieel in bij de Kamer van Koophandel als
‘Screendrukkerij van Engelen’. Tegelijkertijd liet hij zich ook al registreren als ‘Drukkerij van
Engelen’. Zijn plan was helder, maar het mocht voor de buitenwereld voorlopig nog niet
zichtbaar zijn.
Schuur achter ouderlijk huis werd op 19 juni 1964, precies vijf jaar na de gedenk-
waardige start, de eerste originele drukpers geleverd,
In de zomer van 1962 ontgroeide Chris zijn werkplaats een Heidelberger degelautomaat (HDA). Broer Pieter
op de vliering en bouwde hij met hulp van familie en die drukker was ging mee naar Rotterdam en keurde
vrienden een ‘echte’ drukkerij in de tuin achter het de aanschaf goed. De HDA was de trots van de druk-
ouderlijk huis; een schuurtje van 3.60 bij 7.20 meter, kerij, waarmee voortaan ook familiedrukwerk sneller
gemaakt van houten schotten. Een oude kachel en kon worden vervaardigd.
gebloemde gordijntjes voor de ramen maakten het
bedrijfspand compleet. In de balans van 1 januari 1963
staat het gebouw opgenomen voor een bedrag van Groeiend aantal orders
ƒ500,-. De voorraad materialen, waaronder inkt, rekken,
tafels, papier en rakels, bedroeg op dat moment ƒ384,-. Chris verzorgde in die tijd zelf zijn administratie en hield
die nauwkeurig bij. Vanaf 1964 is duidelijk een groei te
In 1962 en 1963 legde Chris zich nog voornamelijk toe zien in het aantal orders: van 164 in 1964, naar 325
op affiches en prijskaartjes in zeefdruk, maar de markt orders in 1965 en 431 in 1966. Het eerste orderboek
was klein, het was een arbeidsintensief proces en geeft een fraai overzicht van de uiteenlopende produc-
leverde maar weinig op. Bovendien kwam Chris uit het ten die hij in die periode verzorgde voor talloze klanten
lood en zijn hart ging al die tijd al uit naar boekdruk. In uit de regio. Ondertrouwbrieven, dankbetuigingen en
1963 investeerde hij in een snijmachine en een kleine bidprentjes voor families, loonzakjes voor de firma
drukpers voor visitekaartjes. Janneke: “Dat was des- Vloemans, convocatiekaarten voor het gemengd koor
tijds nog puur handwerk. Kaartje erin, drukken, kaartje uit Haarsteeg, dekseletiketten voor schoenfbriek Anton
In de vakantie van 1962 werd een ‘echte drukkerij’ ge- eruit.” Met een lening van ƒ3.000,- van zijn ouders, van Bladel, consumptiebonnen voor café Trompen,
bouwd. Afmeting 3.60 x 7.20 m. Uitvoerder: F. Smolders.
14 15

9. Vader in zijn element:
Op 19 juni 1964 werd de eerste drukpers De drukkerij werd te klein dus werd er weer gebouwd.
Het eerste orderboek waarin overzichtelijk 10 inktbussen, 5 inktspatels + schroeven-
geleverd, een Heidelberger degelautomaat Vader begon direct weer aan de nieuwe werkzaamheden.
het groeiende aantal orders. draaiers + oude lijnen én toch de goede
(HDA). Binnen enkele dagen was er weer 2.40 m. bijgekomen.
kleur!
dossiermappen voor de Boerenleenbank, donateurkaar- maandelijks een clubblad uit te geven. Het werd een
ten voor RKC, factuurblocs in viervoud gelijmd en genum- intensieve samenwerking die maar liefst 25 jaar zou Hulp van familie en vrienden
merd voor de firma Louis Aarts, meterkaarten voor het duren. In de beginjaren was Van Engelen nog niet
licht- en waterbedrijf van de gemeente Waalwijk. Mensen toegerust om het clubblad zelf te drukken en werd De periode van 1962 tot en met 1966 was rommelig Het huis van de familie Van Engelen aan de Tweede
uit de Langstraat wisten hem overal voor te vinden. het uitbesteed aan de drukkerij van de St. Paulus- en druk. Chris werkte in die tijd nog bij Drukkerij Tielen Zeine in Waalwijk vormde een tweekapper met het
abdij. Janneke: “Het was voor Chris op dat moment en was voor zijn eigen zaak aangewezen op de avond- huis van tante Jo Kraneveld, de zus van moeder van
wel een belangrijke klant, omdat hij continuïteit bood. uren en het weekend. In de opstartfase heeft hij veel Engelen. Ook van haar gezin kreeg Chris veel hulp.
Clubblad VV NEO’25 Elke maand zes vellen in een oplage van honderden hulp gehad van familie en vrienden. Hij leerde het Janneke: “Officieel stond er niemand op de loon-
exemplaren. drukkersvak onder andere van zijn broer Pieter, die als lijst, maar er was altijd volk over de vloer.” Overdag
Opdrachten die hij zelf (nog) niet kon vervaardigen De eerste order met een jaarcontract! Hij was er zo drukker elders werkzaam was. Maar vooral van zijn fungeerde de moeder van Chris als receptioniste en
nam Chris wel aan, maar besteedde hij uit aan derden, trots op, dat hij aan het eind van elk seizoen een inge- vader Jan, die in 1962 ernstig ziek werd en met een secretaresse, alsof zij nooit anders gedaan had.
bijvoorbeeld als het ging om grotere oplagen of afwij- bonden jaargang cadeau gaf aan de club.” stoma afgekeurd thuis kwam te zitten van zijn werk
kende formaten. Daarvoor werkte hij onder meer Een jaarcontract was in die tijd in de grafische indus- Vanaf het moment dat hij weer wat opknapte, hielp
samen met de drukkerij van de St. Paulusabdij uit trie beschermd. Een andere drukkerij mocht het jaar hij Chris mee. Jan was zo’n vijftig jaar boekdrukker
Oosterhout, op veilige afstand van zijn directe daarop niet zomaar een offerte uitbrengen onder de- geweest en kon zijn zoon dus veel bijbrengen.
concurrenten. Zo nam hij in 1963 de opdracht aan van huidige prijs. Deze regeling was in het leven geroepen Janneke: “Er ging wel een grote schuif op de deur,
voetbal-vereniging NEO uit Sprang-Capelle om om investeringen aan te durven. zodat niemand hem kon betrappen.”
16 17

10. Iedereen moest de pers eens af en aanzetten. Het was ongekend wat er in dat kleine
Zo ook moeder die hier haar best doet om de schuurtje stond, dus er was al snel be-
machine te laten draaien. hoefte aan meer ruimte in de drukkerij.
De kinderen van tante Jo verdienden destijds een zak- “Ze kletsten veel en gingen samen naar de beurs; het
centje met gaatjes boren, vouwen en nieten. (De oudste waren echte maatjes.”
dochter Ria paste nog een tijd op Harald. Gerda heeft
later vele jaren in de drukkerij gewerkt en de jongste
dochter Elly werkt er tot voor kort). Louis Kroot, een Schuur uitgebouwd
gepensioneerde collega van Jan, bood zijn diensten aan
als zetter. En vanaf 1963 versterkte Berry van Cromvoirt Door het groeiende aantal orders was er al snel behoefte
de gelederen van de drukkerij. Chris had hem leren ken- aan meer ruimte in de drukkerij. Janneke: “Het was
nen, toen hij kort verkering had met zijn zus. De ouders ongekend wat er in dat kleine schuurtje aan materiaal
van Berry hadden een café in Baardwijk, maar hij was stond opgesteld: een degelpers, zetbokken, typemachine,
liever in de drukkerij. Na zijn werk, als vertegenwoordiger boormachine, snijmachine en stapels papier.”
bij Jimmy Joy schoenen, was hij altijd te vinden bij Chris. In 1965 bouwde Chris met hulp van zijn vader en vrienden
Ontelbaar zijn de blocs die Berry vergaarde en inpakte en binnen enkele dagen 2.40 meter extra aan de schuur,
ook aan de pers maakte hij zich dienstbaar. “Berry was waardoor korte tijd later een grotere pers kon worden ge- “In de periode van opkomst heb ik vooral een geweldige steun
tien jaar jonger dan Chris, maar het klikte,” weet Janneke. ïnstalleerd, een Polygraph-Mercedes van de firma Ceelen. gehad aan vader en moeder. Overdag was moeder telefoniste,
secretaresse, receptioniste en bestelde papier of zij nooit anders
had gedaan.” (Chris)
18 19

11. Jacques Pepping
‘Uiteindelijk kies je voor een bedrijf waar je je het beste bij voelt, en dat was voor
mij Van Engelen. Niet per se vanwege de prijs, maar vooral om hun betrouwbaar-
heid en kwaliteit én omdat het persoonlijk klikte.’
Jacques Pepping (1948) heeft als directeur bracht bij Van Engelen. “Niet de miljoenenoplagen, eens meningsverschillen, maar dan gingen we om de
van reclamebureau Visucom uit Waalwijk daar was het machinepark van Chris niet op inge- tafel zitten en spraken erover. We kwamen er altijd uit,
bijna twintig jaar zaken gedaan met Van richt, maar vooral handelsdrukwerk, briefpapier, Jacques Pepping in zijn kantoor zonder hard feelings. Streep eronder en klaar.”
Engelen. Onder meer vanuit het pand aan de brochures en dat soort werk.” van reclamebureau Visucom.
Burgemeester van der Klokkenlaan, bekend Jacques schat in dat hij zo’n 80% zaken deed met
om het immense potlood in de voortuin. “Als Chris in de drukkerij en zo’n 20% met Janneke bij Bewondering
reclamebureau heb je veel te maken met de snelkopie. “Ik waardeerde Chris enorm om zijn
drukwerk. De eerste jaren heb ik verschil- kennis en om zijn manier van zakendoen. Afspraak is Ik fungeerde als een soort klankbord; zij stelden mijn Jacques heeft grote bewondering voor de manier
lende drukkerijen in de regio uitgeprobeerd. afspraak, of het nu ging om leverdatum of prijs. Geen mening zeer op prijs. Andersom leefden zij ook mee waarop Drukkerij van Engelen zich staande weet te
Uiteindelijk kies je voor een bedrijf waar je je flauwekul, maar fair play. Ik kan uit die wereld enkele met mijn bedrijf. houden, ook in deze tijd onder Harald. “De bedrijfs-
het beste bij voelt, en dat was voor mij Van staaltjes vertellen, maar bij hem zou je nooit belazerd Janneke heeft me zelfs eens gewaarschuwd voor een tak heeft het niet gemakkelijk; ontwikkelingen volgen
Engelen. Niet per se vanwege de prijs, maar worden. Hij was door en door betrouwbaar.” misstap, waar ze achteraf inderdaad gelijk in had.” elkaar in een razend tempo op. Van tekentafel naar
vooral om hun betrouwbaarheid en kwaliteit De zakelijke vriendschap leidde er onder meer toe dat computer, iedereen kan tegenwoordig thuis opmaken
én omdat het persoonlijk klikte.” Van Engelen speciale projecten, zoals de kalender ter en printen. Een vak als lithograaf is zelfs compleet
Klankbord gelegenheid van het 25-jarig bestaan en de nieuwe verdwenen. Veel drukkerijen hebben het loodje ge-
huisstijl eind jaren negentig, toevertrouwde aan Vi- legd, maar Van Engelen heeft zich altijd afgevraagd:
Betrouwbaar Wat Jacques als heel bijzonder heeft ervaren, is het sucom. Jacques: “Ik zie dat als een blijk van waar- hoe ontwikkelt de markt zich en hoe kunnen wij daar
persoonlijke vertrouwen dat in hem gesteld werd. dering, want Van Engelen werkte ook met andere op inspringen? Dat hebben ze heel verantwoord en
Van halverwege de jaren tachtig tot 2002, toen hij “Chris en Janneke deelden zaken met mij die je reclamebureaus. Het moet je toch gegund worden.” buitengewoon goed gedaan.
zijn succesvolle bureau door ziekte moest verkopen, normaal niet snel met een buitenstaander bespreekt,
heeft Jacques een deel van zijn drukwerk onderge- bijvoorbeeld over het personeel, over de aankoop van Natuurlijk verliep de samenwerking in die twintig jaar
nieuwe persen of plannen voor de toekomst. niet altijd vlekkeloos. “Chris en ik hadden ook wel
20 21

12. 1962 - 1966
Het ‘ruime’ interieur van de drukkerij, De drukkerij (schuur), een schilderij,
na 2 meter extra aanbouw. gemaakt door Chris zijn vader.
Er was behoefte aan een grotere pers, een
Februari 1966,
polygraph-Mercedes van de firma Ceelen.
aan het werk aan de nieuwe pers.
Deze kwam op 10 februari 1966.
22 23

13. Ook aan de pers was
Berry geen onbekende.
Vakantie 1964. Tante Jo, Kees
en Elly helpen die dag mee.
Chris is bezig met de administratie in zijn ‘ruime’ kantoor
Geboekt op 12 augustus 1966. annex drukkerij in de tuin achter het woonhuis van zijn
Een tweedehands VW ZG-79-00.
ouders; ‘t was zomer, dus de ramen open!
24 25

14. Gerda de Negro
‘Heel wat rondjes om de tafel gelopen’ Bij een grote oplage maakte de vouw-
machine zo’n kabaal dat oorbescherming
nodig was.
Gerda de Negro (1943), dochter van tante was alle vakanties vrij. In die tijd ideaal voor mij.” Later van Heusden, gaf dat zo’n kabaal dat we zelfs oorbe-
Jo en ome Henk Kraneveld, groeide op als werd het omgezet in een vast contract voor 7,5 uur schermers moesten dragen.”
buurmeisje van de familie Van Engelen aan per week, maar Gerda werkte er veel meer. “Ik heb tot
de Tweede Zeine. Uit haar jeugd kan ze de jaren negentig zelfs nog thuiswerk gedaan, bijvoor-
zich weinig meer herinneren van Chris zijn beeld stapels roze, witte en gele vellen vergaren, op Inktvlekjes weggummen
activiteiten. “Ik was nog jong en was daar nummer. Ik heb heel wat rondjes om de tafel gelopen,
helemaal niet mee bezig. Wel zie ik hem nog met glycerine kamferspiritus aan mijn vingers om de “Ik kan me nog goed de enorme stapels 23-rings Lange tijd werden alle producten uitgebreid gecontro-
zeeframen vol inkt schoonmaken in de keu- vellen beter te kunnen oppakken. Ik heb nog steeds vellen herinneren van het ziekenhuis. Het is nu bijna leerd, voordat ze geleverd werden. Bij visitekaartjes
ken aan het aanrecht.” zo’n flesje in de kast staan.” niet meer voor te stellen, maar die moesten allemaal gebeurt dat nu nog; kwaliteit staat immers voorop.
handmatig met een grote hendel geperforeerd wor- Gerda: “Een enkele keer ging er wel eens iets mis. Ik
den. Telkens twee gaatjes tegelijk met precies de juiste kan me nog herinneren dat we met een paar man een
Thuiswerk Handmatig tussenruimte. Omdat het grote pakketten waren, nam hele middag inktvlekjes hebben zitten weggummen
je zoveel mogelijk vellen tegelijk. Dat was zwaar werk; van een paar duizend vel gedrukt papier. Ook heb-
Gerda kwam in 1979 in dienst bij de drukkerij en heeft Gerda stroomde in op de Antoniusstraat en werd inge- aan het eind van de dag had ik wel eens pijn aan mijn ben we wel eens grote aantallen nietjes witgelakt met
er tot 2006 volop meegedraaid. Voordien werkte zij op zet op de afwerking, eerst bij de snelkopie, later ook in arm.” remover, omdat ze niet op de juiste plaats in het boek
kantoor bij diverse schoenfabrieken, maar na een aan- de drukkerij. “In het begin was dat vooral boekjes ver- Ook de vouwmachine staat Gerda nog goed bij. “Die zaten. Maar aan het eind van de rit, zag het drukwerk
tal jaren ertussenuit te zijn geweest voor de kinderen, garen, boren, vouwen en nieten. Gaandeweg kregen ging zo snel dat het apparaat regelmatig vastliep, er altijd keurig verzorgd uit.”
kon zij door een faillissement niet meer terug naar haar we er nieuwe technieken bij, onder meer ringbandjes, vooral bij de afwijkende kaartjes van Hoffmans. Dan Gerda heeft het al die jaren fijn gehad bij Van Engelen.
oude werkgever. “Van tante Mina hoorde ik dat Chris lijmruggen en geplastificeerde vellen. Pas veel later moest ik Cees weer om hulp vragen. Soms hadden “Er heerste een gemoedelijke sfeer en het was afwis-
het druk had. Ik heb hem meteen gebeld en kon veer- kwamen er machines die automatisch boekjes konden we er zoveel werk mee, dat er niets meer aan verdiend selend werk. Vooral het familiedrukwerk en de kerst-
tien dagen later al aan de slag. Ik kreeg een 0-uren vergaren, nieten en afsnijden.” was. Bovendien gaf iedere vouw een enorme klap. Bij kaarten, die vroeger nog met mooi papier werden
contract; hoefde alleen te werken onder schooltijd en Gaatjes boren gebeurde nog lang met de hand. een grote oplage, zoals bij de folders van de Heeren ingepakt, dat was echt gezellig werk.”
26 27

15. Eigen baas!
Deel 3: 1966 - 1969
2 augustus 1966 nam Chris ontslag
bij Drukkerij Tielen om zich volledig
te richten op zijn eigen zaak.
28 29

16. Deel 3 [1966-1969]
Na zijn vertrek bij Tielen, in augustus 1966, kon Chris zich volledig richten op zijn eigen bedrijf.
Er kwam een bordje op de hoek van het huis: ‘Drukkerij Van Engelen op werktijden achterom’.
Janneke: “Iedereen vroeg zich af wanneer die werktijden waren, want men kon er altijd terecht.”
Ontslag bij Drukkerij Tielen spreuken als ‘De tijd gaat vlugger dan u denkt’, ‘Papier
is niet altijd geduldig’ en ‘Wij roeren de grote trom…’ Vol-
De verstandhouding met Jan Tielen, inmiddels op- gens Janneke had het veel weg van de levenswijsheden
gevolgd door zijn zoon Anton, was al die jaren goed. van de Bond Zonder Naam. De folders werden huis-aan-
Chris was een gewaardeerde kracht en zijn nevenac- huis verspreid en waren populair. “Mensen lieten onze
tiviteiten vormden geen concurrentie. Inkoopfacturen spreuken gerust tien jaar aan de muur hangen.”
laten zien dat Chris zelfs papier en inkt bestelde bij
Tielen. Toch nam Chris in 1966, na lang wikken en
wegen, ontslag bij Drukkerij Tielen om zich volledig te Laagdrempelig
kunnen wijden aan zijn eigen bedrijf. Janneke: “Dat
was voor hem een hele stap. Zonder veel geld, erop Chris nam de eerste tijd alles aan wat hij kon en was
vertrouwen dat je het redt. Zijn baas nam het respect- breed georiënteerd; zijn klantenkring omvatte zowel
vol op; hij had het wel verwacht, maar niet zo vlug.” bedrijven, verenigingen als particulieren. Het aantal or-
ders steeg in 1967 met ruim 50% naar 675 en groeide
Er werd geïnvesteerd in een tweedehands Volkswagen na de verhuizing in 1969 door tot 1200. Met name het
Kever. De oude doordraaier werd vervangen door een familiedrukwerk nam een hoge vlucht met geboorte-
elektrisch aangedreven snijmachine. En er werd volop re- kaartjes, huwelijksaankondigingen, dankbetuigingen,
clame gemaakt voor de drie troeven van het bedrijf: keu- visitekaartjes en correspondentiepapier. Janneke: “In
rig drukwerk, spoedige levertijden en zeer billijke prijzen. het begin had Chris eenvoudige machines. Het was
Het familiearchief herbergt mappen vol met reclamema- een publieksdrukkerij, laagdrempelig. Er hoefde niet
Er kwam een bordje op de hoek van het huis
“op werktijden achterom”. teriaal uit die tijd, ontworpen door Harrie Rekkers, een meteen veel geld aan verdiend te worden, maar hij
Iedereen vroeg zich af wanneer die werktijden schoonzoon van tante Jo. Opvallend zijn de folders met kreeg er wel bekendheid door.”
waren, want men kon er altijd terecht.
30 31

17. Chris ging graag de uitdaging aan om voor een klant een afdruk erin, waardoor het net leek of het geëtst ging en naast familiedrukwerk en feestgidsen ook
De oude doordraaier (snijmachine)
een bijzonder product te maken. Voor een huwelijks- was of voor glanzende afdrukken die erg leken op zijn Het kleine degelpersje waarop nog heel lang
werd vervangen door een electrisch
vertegenwoordigerskaartjes werden gedrukt.
kaart in een afwijkende vorm of kleur bijvoorbeeld, liet manier van schetsen. Wij konden dat al vroeg.” aangedreven snijmachine.
hij gerust speciale stansmessen en kleuren maken. “In Janneke typeert Wim Suermondt als een duivels-
die tijd was dat prutswerk”, weet Janneke. “Grote druk- kunstenaar. “Hij kon werkelijk alles maken; schilderijen,
kerijen wilden dat soort opdrachten niet, maar Chris wandkleden, glas-in-lood, sieraden, ruimtelijke als relatiegeschenk”, weet Janneke. “Het was een groot handelsdrukwerk produceerde, kwam er verzet. An-
wel. Hij was creatief en wilde graag iets moois maken.” constructies in staal en koper. Het is zo jammer dat hij succes. Er zijn mensen die hem nu nog in huis hebben.” dere drukkerijen uit de regio zetten hun leveranciers
voor zijn dood nooit de brede erkenning heeft gekre- onder druk met een dreigende boycot: ‘Als jullie mate-
gen die hij verdiende.” riaal blijven leveren aan Van Engelen, dan kom je er bij
Kunstenaars Boycot leveranciers ons niet meer in.’ Veel bedrijven kozen eieren voor hun
Suermondt ontwierp later ook de geboortekaartjes geld en staakten hun leveringen aan Van Engelen.
Omdat Van Engelen veel technieken in huis had, kleine voor de kinderen van Chris en Janneke. En in 1974 Drukkerij van Engelen liep voorspoedig en Chris wist
oplages kon draaien en bereid was om specialistisch gaven ze samen een verjaardagskalender uit ter al snel een flinke klantenkring op te bouwen. Dat werd BührmannUbbens Papier uit Zutphen was één van de
werk te leveren, wisten ook veel artistieke klanten de gelegenheid van het 15-jarig bestaan van Drukkerij hem niet door iedereen in dank afgenomen. Hoewel bedrijven die het opnam voor Chris en voor hem papier
weg naar de drukkerij te vinden, onder andere kunste- van Engelen. (Chris ging toen nog uit van 1959, de Chris het diploma had van de Grafische School en het regelde uit België. Deze groothandel is tot op de dag
naar Jan Asselbergs en schoenontwerper Frans van dag dat hij zijn eerste bestelling deed.) De kalender Middenstandsdiploma was dat in die tijd niet voldoen- van vandaag een leverancier van Van Engelen. Jan-
Eeten. Dit soort mensen kon nergens anders terecht. bevatte portrettekeningen van bekende Waalwijkers de om voor zichzelf te beginnen. De grafische industrie neke: “Zo was Chris. Wie hem loyaal behandelde, bleef
Janneke: “Ook met de Waalwijkse kunstenaar Wim uit de jaren vijftig. Karakteristieke dorpsfiguren als Sjef was strikt gebonden aan het grafische patroonsdiploma hij zijn hele leven trouw.” Over de boycot heeft hij zich
Suermondt hadden wij veel contact; hij kwam weke- Bruurmijn, Janus van Meeuwen, Hannes van de Wiel, en vestigingspapieren, waar Chris niet over beschikte. nooit zo uitgelaten. Hij was vastberaden en had een
lijks bij ons langs. Voor afdrukken van een basisidee Gerritje Dielman en Dorus van Eggelen. Het zeefdrukken werd oogluikend toegestaan, sterk doorzettingsvermogen. Dit was wat hij wilde én
of kopieën van werken die hij verkocht. Maar ook voor “We drukten een oplage van paar duizend exemplaren, omdat het niet als bedreigend werd ervaren. Maar wat hij kon, dus hier ging hij, hoe dan ook, mee door.
speciale technieken, bijvoorbeeld een tekening met toen in 1966 duidelijk werd dat Chris zelfstandig verder Wel is Chris in die periode te rade gegaan bij het
32 33

18. Koninklijk Verbond van Grafische Ondernemingen, die
bereid was om hem vooruit te helpen. Hij werd lid en
kon de opleiding voor het patroonsdiploma volgen, wat Het magazijn van de voormalige leerhandel.
hem een vrijbrief gaf om zich zelfstandig te vestigen. In vòòr de verbouwing tot entree, 1e Zeine 23.
1968, toen hij het diploma eenmaal op zak had, is de
boycot geleidelijk aan weer opgeheven. “De concurren-
tie zag wel dat het menens was met Chris en dat ze er Zijn boekhouder Henk van Oosten, een dierbare steun
niets meer aan konden doen.” en toeverlaat, had echter vertrouwen in hem en gaf
hem net het zetje dat hij nodig had: “Doe maar gerust,
jij kunt dat wel.”
Aankoop woonhuis met magazijn
Eind december 1967 hakte Chris de knoop door
Op 23 december 1967 werd het woonhuis
Door de snelle ontwikkeling van het bedrijf in de jaren en kocht hij van Van Boekel een woonhuis met met magazijn van W. van Boekel gekocht,
zestig begon het ruimtegebrek in de schuur steeds va- opslagruimte van een voormalige leerhandel aan de Antoniusstraat 13.
ker parten te spelen. Dat er iets moest gebeuren was Antoniusstraat 13 in Waalwijk. Om de kosten te druk-
duidelijk, maar Chris heeft lang getwijfeld voordat hij ken, besloot hij voorlopig alleen het achterliggende
het besluit durfde te nemen om naar een nieuw pand magazijn, met de ingang aan de Eerste Zeine, in
uit te kijken. Hij was immers nog maar net een jaar gebruik te nemen als drukkerij en het woonhuis voor
zelfstandig bezig en was bang dat hij het financieel niet vijf jaar te verhuren. Hij kon nog wel een poosje bij zijn
zou redden. moeder wonen; hij was toch vrijgezel.
34 35

19. Drukker/binder Pieter van Dijk
‘Het voelde aan als een warm nest’
Pieter van Dijk (1953) heeft bijna zijn hele werkzame leven volbracht bij Drukkerij Van Engelen was voor mij veel meer dan
een werkgever. Het was één grote familie.
van Engelen. Van 1970 tot 1975 als leerling-boekdrukker en van 1980 tot 2008
eerst op de offset, later op de binderij.
Pieter: “Ik had het binnen de kortste keren zijn kop. “Tijdens mijn laatste jaren op de grafische school Kortere doorlooptijd
enorm naar mijn zin bij Van Engelen. Het geduld kwam de offset ineens opzetten, maar niemand kon er
en de rust die van Chris uitging. Janneke, die nog mee omgaan. Leerlingen moesten leraren vertellen Toen duidelijk werd dat Pieter aan OPS leed, hebben
door haar sociale achtergrond erg betrokken hoe de machines werkten.” Chris en Janneke hem in overleg weggehaald bij de offset
was bij het wel en wee van het personeel; alles Pieter deed na zijn opleiding ervaring op bij diverse andere en een functie aangeboden op de binderij. Ook daar had
was bespreekbaar. Als iemand in de familie ziek drukkerijen, maar werd in 1980 door Chris teruggehaald. oplosmiddelen. Via zijn huid en door inademing tastten de hij te maken met de gevolgen van de technische ontwik-
was, leefde de hele drukkerij mee. Vader Jan, “In die tijd was het moeilijk om aan goed geschoold chemicaliën zijn zenuwstelsel aan, wat leidde tot licha- kelingen. “Vroeger verliep alles redelijk rustig; een boek-
van wie ik veel geleerd heb, vooral als het ging personeel te komen. Vooral de oudere generatie drukkers melijke en psychische klachten. “Ik vermoed dat ik het bij drukpers haalde zo’n 3.000 tot 4.000 afdrukken per uur.
om inkt mengen en bijzondere papiersoorten, had moeite met de nieuwe offsettechniek en had weinig een vorige werkgever heb opgelopen. Het was daar een Met offset draaiden we er op het laatst wel 12.000 per
zoals het dunne, gebobbelde luchtpostpapier. trek om zich te laten omscholen. Voor Van Engelen gold vrijgevochten zootje; er werd nergens naar gekeken. Wij uur. Dat verkort ook de doorlooptijd in de binderij. Het
Harald, op wie ik regelmatig oppaste… Van dat niet. Zij liepen juist voorop bij veranderingen. Tijdens poetsten dagelijks onze machines met de agressiefste vergde een mentaliteitsomslag en een andere manier van
Engelen was voor mij veel meer dan een werk- vakbondsvergaderingen van de grafische industrie merkte middelen die normaal alleen voor noodgevallen gebruikt werken. Sneller en jachtiger.”
gever. Het was één grote familie en voelde aan ik dat er binnen de regio tegen ons werd opgekeken: als mochten worden. Aan het eind van de middag was ik Toch heeft Pieter op de binderij de tijd van zijn leven
als een warm nest.” Van Engelen het niet heeft, dan heeft niemand het.” vaak misselijk en licht in mijn hoofd, maar we waren naïef. gehad. “Ik verzorgde het in- en uitgaande papier; veel
Zo ging dat in die tijd. Later zijn de meeste chemicaliën snijden, vouwen, nieten, inpakken en bezorgen. Het was
een stuk milieuvriendelijker geworden.” de mouwen opstropen en hard werken, maar alles ging
Offset Ziek van de chemicaliën Toch heeft hij het als waardevol ervaren dat hij er even in goed overleg en ik heb het met veel plezier gedaan. Ik
tussenuit is geweest. “Ik heb zowel seksboekjes gedrukt ben altijd trots geweest op de producten die we maakten
Pieter heeft tijdens zijn loopbaan ingrijpende ontwikkelin- Pieter is tijdens zijn dienstverband veelvuldig ziek ge- bij een concern in Dongen, als handelsdrukwerk bij de pa- en had elke keer een goed gevoel als we weer op tijd een
gen binnen de sector van dichtbij meegemaakt. De over- weest. Pas jaren later werd vastgesteld dat hij waarschijn- ters in Nieuwkuijk. Elk bedrijf heeft zo zijn eigen werkwijze. order hadden weggewerkt.”
gang van boekdruk naar offset begin jaren zeventig heeft lijk leed aan OPS, een ziekte waar veel drukkers, maar Ik heb er alleen maar meer respect door gekregen voor
zich in korte tijd voltrokken en zette de hele industrie op ook schilders en stoffeerders aan leden die werkten met Drukkerij van Engelen.”
36 37

20. Een prachtige tijd in
de Antoniusstraat
Deel 4: 1969 - 1974
Natuurlijk moest alles overgehuisd worden. Hier
wordt een drukpers klaargemaakt voor plaatsing
in de nieuwe drukkerij.
38 39

21. Deel 4 [1969-1979]
De eerste jaren in de Antoniusstraat waren volgens Janneke een prachtige tijd. “Voor Chris
was het een bevrijding om eindelijk zelfstandig te wonen. Na zolang ziek te zijn geweest en
ook later de afhankelijkheid en zorg te hebben ervaren van zijn geweldige ouders, viel alles op
zijn plaats. In 1970 werd onze oudste zoon Harald geboren en in 1972 volgde Koen.
We waren zo gelukkig samen, het was één groot feest.”
Janneke leren kennen urgentieopleiding volgde ze aan de School voor Maat- Bij Chris was dat niet anders. Hij leverde perfect werk
schappelijk Werk in Vught. “Ik haalde mijn diploma op en was punctueel op punten en komma’s, maar alles 29 mei 1969 was het zover,
de verhuizing naar de Antoniusstraat.
Aan dat vrijgezellenbestaan kwam enkele maanden later 21 juni 1968, op dezelfde dag als dat Chris zijn pa- eromheen was niet belangrijk.” Janneke wilde er na de
abrupt een einde toen hij op 19 mei 1968 in danszaal troonsdiploma haalde.” verhuizing graag een net bedrijf van maken met een
Weijenberg in Oisterwijk Janneke Renders leerde ken- mooie etalage waarin mensen de producten van Van
nen. Het was liefde op het eerste gezicht, van twee Engelen konden zien. “Ik kwam in die tijd wel eens bij van het contract af wilde, omdat hij de huur niet meer
kanten. Janneke: “Hij had meteen al hele verhalen over Geen uitstraling modehuis Van Dijk in Waalwijk. Ik heb later aan hun kon betalen. Janneke kan zich nog goed het moment
zijn werk. Daar moest ik maar aan wennen. Een van de etaleur Laurens Schrover gevraagd of hij voor ons ook herinneren dat het nieuws bekend werd. “Chris belde mij
eerste dingen die hij vroeg was: kun jij ook typen?” Chris “De eerste keer dat ik achterom kwam bij de drukkerij wat wilde doen. Die etalage kwam er en uiteindelijk heeft op mijn werk om te vertellen dat we in het huis konden.
was de verbouwing van de drukkerij aan het voorberei- aan de Tweede Zeine, schrok ik”, vertelt Janneke. “Het hij wel dertig jaar voor ons gewerkt.” Ik weet nog dat ik te midden van mijn collega’s in huilen
den en er moesten bestektekeningen met tekst getypt zag er niet uit. Een verveloze deur, stof op het bureau, uitbarstte. Ik was er wel klaar voor, maar nu ook nog de
worden, maar een architect inhuren was duur. Janneke een ongelijke vloer, overal lood, inkt en poeder. De zorg er bij voor een huis waar vanalles mee moest, dat
sprong er meteen in. Binnen drie weken werkte ze al moeder van Chris mocht er nooit schoonmaken, want Getrouwd werd me plotseling wel érg veel.” In december 1968 zijn
op de administratie bij Van Engelen, twee avonden per dan was hij bang dat hij niets meer terug zou kunnen ze in stilte voor de wet getrouwd. Tijdens de daarop-
week en in het weekend. “Chris heeft later wel eens vinden.” Chris en Janneke waren zeker van elkaar; na vier weken volgende wintermaanden is de drukkerij aan de Eerste
tegen mij gezegd: ‘Als jij geen belangstelling had gehad In de jaren zestig was drukken nog geen creatief hadden ze al trouwplannen. In augustus 1968 zijn ze Zeine verbouwd en het woonhuis aan de Antoniusstraat
voor mijn werk, was het nooit iets geworden’.” beroep, maar een ambacht. “Kleine drukkerijen waren meubels gaan kijken, in november is het stel verloofd. opgeknapt. In maart 1969 trouwden ze voor de kerk.
Janneke (1941) kwam van oorsprong uit Nederwetten, vaak gevestigd achter een woonhuis of in een pandje “Vooral om onze beide families kennis te laten maken.”
maar woonde intussen zelfstandig in Breda, waar ze al in de binnenstad, met vergeelde geboortekaartjes voor Nog geen maand later besloten ze al op zoek te gaan
enkele jaren een praktijkplaats had als maatschappelijk het raam. Dat was overal zo”, herinnert Janneke zich. naar een huurhuis, want Chris had de woning aan de
werkster in de binnenstad. De theorie van de driejarige “Er werkten vakmensen, maar de uitstraling was niks. Antoniusstraat intussen voor vijf jaar verhuurd. Maar het
toeval wilde dat net in die periode de huurder voortijdig
40 41

22. “Onvoorstelbaar wat er in een jaar tijd
gebeurd is. Verliefd, afgestudeerd,
verloofd, getrouwd, drukkerij ver-
bouwd en verhuisd, het woonhuis
verbouwd, baan opgezegd en in
Waalwijk komen wonen.”
Geboortekaartje Harald.
Ontwerp: Wim Suermondt.
helpen. Een drukke zaak die alleen maar groeide, mijn
eigen baan en het huishouden. En wat als ik dan ook
Janneke van Engelen - Renders: “Het was nog zwanger zou worden?
wennen aan Waalwijk, een plaats met een
andere cultuur als waar ik vandaan kwam.” Ik vreesde dat ik het allemaal niet zou redden. Ik voel-
de me heel bezwaard om de baan af te zeggen, maar
ik heb er nooit spijt van gehad. De drukkerij was ook
Baan opgezegd een soort sociaal werk. Je krijgt zoveel mensen over 27 maart 1969.
de vloer die praten over hun gezin en hun problemen.
Intussen solliciteerde Janneke naar een nieuwe baan, Die contacten, vooral via het familiedrukwerk, schoof
dichter bij Waalwijk. In Sprang-Capelle kwam ze er als Chris al snel door naar mij. Ik deed het heel graag; het in Tilburg à fl. 1295,-. Deze kon optellen/aftrekken Harald
Katholiek meisje niet tussen, maar in Waalwijk kreeg ze paste bij mijn opleiding. Ook mijn kennis van de soci- en vermenigvuldigen. Een optie om te kunnen delen 11 mei 1970.
een mooie functie aangeboden als hoofd gezinszorg, ale wetgeving kwam later in het bedrijf goed van pas.” kostte fl. 100,- meer maar dat vond Chris niet nodig.
opvolgster van mejuffrouw Hofman. “Ik zou op 1 mei
1969 beginnen, ook Chris stond achter mijn besluit, Janneke kan er nog steeds niet over uit. “Onvoor-
maar ik voelde steeds meer druk. Ik realiseerde me dat Verhuizing naar de Eerste Zeine stelbaar wat er in een jaar tijd gebeurd is. Verliefd,
we het bedrijf binnenkort aan huis zouden krijgen zon- afgestudeerd, verloofd, getrouwd, drukkerij verbouwd
der de vanzelfsprekende hulp van zijn ouders direct in Op 29 mei 1969 is het hele interieur van de drukkerij en verhuisd, het woonhuis verbouwd, baan opgezegd
de buurt. Chris had mij vaak nodig. Hij riep me regel- overgehuisd naar de Eerste Zeine. Alleen de oude en in Waalwijk komen wonen. Pa en ma van Engelen
matig als hij ergens mee zat of om even in te springen zeefdruk, die aan de wieg van het bedrijf had gestaan, waren natuurlijk blij voor hun zoon en voor ons samen,
als het druk was. Vooral typewerk en administratie bleef achter in de Tweede Zeine. De eerste aanschaf maar voor ons allen was het heftig. Ook was het wen-
kwamen ’s avonds al vlug op mijn bordje terecht. Berry in 1969 die Janneke zich herinnert was een nieuwe nen aan Waalwijk, een plaats met een andere cultuur Koen
23 maart 1972.
ging in die tijd ook trouwen en kwam steeds minder electrische rekenmachine, gekocht bij van Laarhoven als waar ik vandaan kwam.”
42 43

23. 1966 - 1969
De laatste maal dat moeder “
‘t bakske” kwam brengen.
44 45

24. Boekhouder Henk van Oosten
“Ik ben ervan overtuigd dat dit alles
niet is gedaan uit eerzucht of ander
eigenbelang, maar bewust uit
‘Angst om te investeren’ sociaal oogpunt.”
Henk van Oosten is vanaf 1966, het moment “Ik denk terug aan die tijd van het schuurtje achter je “Ik ben ervan overtuigd dat dit alles niet is gedaan
dat Chris voor zichzelf begon, jarenlang de ouders huis, aan het cognacje voor het eten. Ik denk uit eerzucht of ander eigenbelang, maar bewust uit
boekhouder geweest van Drukkerij van aan het harde ploeteren in je eentje. Ik denk aan jouw Henk van Oosten is vanaf 1966 jaren lang sociaal oogpunt. Ik wil mede namens alle medewer-
boekhouder geweest van Drukkerij van
Engelen. vrees om uit te breiden en te investeren. Ook denk ik Engelen. kers jullie bedanken voor de werkgelegenheid, voor
Hij was een dierbare vertrouwenspersoon van aan je vrijgezellenbestaan, welke je niet op wilde ge- de fijne sfeer, voor jullie sociaal gevoel en begrip voor
de familie. Henk is intussen overleden, maar ven. Maar doordat je elke maand mijn gelukkig gezicht onze privé problemen. In deze moeilijke tijd moeten
uit zijn speech ter gelegenheid van het 15- zag en mijn opwindende verhalen over mijn gezinnetje we allemaal moeite doen om het hoofd boven water
jarig jubileum van Drukkerij van Engelen, blijkt moest aanhoren, kon je het niet langer alleen uithou- te houden, maar het lukt jullie nog steeds zeer goed,
zijn warme betrokkenheid bij het bedrijf. den en ben je op jacht gegaan. Al heel gauw had je “Er kwamen steeds meer orders dankzij de goede waardoor wij nog steeds royaal kunnen ademhalen.”
Hij memoreert met name de investerings- een hoofdprijs geschoten in de vorm van Janneke. kwaliteit en jullie doorzettingsvermogen. Er was geen
angst van Chris in de beginjaren en het Voor deze investering heb je mijn goedkeuring echter houden meer aan. Daar ik van machines niet veel ver-
sociale aspect van het bedrijf. Enkele citaten niet gevraagd.” stand heb, wil ik niet over deze aanschaffingen praten,
uit zijn speech. hoewel deze toch zeer belangrijk zijn geweest voor de
continuïteit van het bedrijf. Het bleek steeds van goed
“Door de snelle groei konden jullie het niet meer alleen inzicht te getuigen, dat er op tijd werd geïnvesteerd.
af en kwam de vraag naar voren of er personeel moest De vroegere angst van Chris bleek nu geheel verdwe-
worden aangenomen. Maar daar was weer die inves- nen.”
teringsangst van Chris. Echter na wat praten werd die
overwonnen en hebben we samen het eerste contact
gelegd met de heer De Ronde.”
46 47

25. Cees de Ronde, een dierbare collega die vanaf
1969 tot aan zijn vroege dood in 2001 bij het
bedrijf is gebleven.
“De nieuwe drukkerij ervaarden we als een paleis en Eerste zetmachine
door de verhuizing kregen we maatschappelijk meer
erkenning. Eerst was het behelpen in een schuur 2 november 1970 In de periode van 1969 tot 1973 heeft Chris de
achterom; nu waren we een echt bedrijf met een eigen Pieter van Dijk aan de pers. boekdruk verder uitgebreid en werd een zetmachine
plaats in Waalwijk.” aangeschaft. Tot die tijd was het zetten nog handwerk
en werd het machinezetwerk uitbesteed aan de St.
orderadministratie en de verkoop binnendienst. Een werk had voor twee drukkers. Kort daarna kwam Paulusabdij in Oosterhout. De nieuwe machine was de
Extra personeel veelzijdige en dierbare collega die tot aan zijn te vroege Pieter opgetogen achterom met de boodschap dat hij laatste investering om alle mogelijkheden in boekdruk
dood in 2001 bij het bedrijf is gebleven. alsnog afgekeurd was voor militaire dienst. De nieuwe te kunnen aanbieden. Vanaf toen kon ook het clubblad
Door de verhuizing naar de rand van het centrum nam kracht zat echter al in zijn proeftijd, had zijn oude baan van NEO in eigen huis gemaakt worden. De elders
het aantal orders flink toe en kwam er al snel behoefte Vrij snel na Cees kwam de 16-jarige Pieter van Dijk bij ervoor opgegeven en had thuis een gezin te onder- gepensioneerde Verhaak was de eerste machinezet-
aan extra personeel. Janneke was in juli 1968 met Van Engelen in dienst als drukker. Janneke: “Een lieve houden. Chris en Janneke zaten er ontzettend mee in ter die er een paar uur per dag aan werkte, opgevolgd
twee vriendinnen op vakantie in Italië. Omdat Chris jongen. Hij was regelmatig ziek en had vaak hoofdpijn, hun maag en hebben uiteindelijk de kwestie aan Pieter door Gerard van Olst. Later is Jan Nieuwkoop als
haar miste, vroeg hij Cees de Ronde, een bevriende maar hij was trouw en we zijn altijd goed voor elkaar zelf voorgelegd. Die reageerde ruimhartig: ‘Ik wil niet machinezetter in dienst gekomen, die tot aan zijn VUT
collega uit de tijd van Tielen, om samen met hem voor geweest. Hij fungeerde ook als oppas voor onze kin- dat je Theo ontslaat; ik red me wel.’ Janneke: “Daar is gebleven.
een paar dagen naar Italië af te reizen om zijn liefje te deren en was gek op onze Harald.” zijn we hem altijd dankbaar voor geweest.”
bezoeken. Cees werkte in die tijd bij Drukkerij Verwiel. De loyaliteit van Pieter bleek eens te meer toen hij
Tijdens deze reis liet hij zich ontvallen: “Als je ooit na twee jaar bij Van Engelen werd opgeroepen voor Pieter heeft enkele jaren elders gewerkt en is later als- Klanten
iemand nodig hebt, moet je aan mij denken.” Zo werd militaire dienst. Chris stond voor een dilemma, want nog bij Van Engelen in dienst gekomen. Intussen heel
Cees in september 1969 de eerste officiële werknemer hij kon zijn werknemer niet zo lang missen. Hij besloot wat wijzer, want hij werkte onder andere bij de paters Chris hield niet zo van netwerken, daar stond hij ver
van Van Engelen, aanvankelijk als zetter/drukker/bin- een nieuwe kracht aan te nemen, zijn neef Theo van in de abdijdrukkerij in Nieuwkuijk en later bij een druk- vandaan, werkte ‘s-avonds liever nog een uurtje, weet
der, ofwel manusje van alles, later vooral voor de Rijswijk, en te hopen dat hij over twee jaar genoeg kerij waar ze seksboekjes drukten. Janneke. “Wij waren sowieso geen verenigingsmensen,
48 49

26. met zijn adviezen kleur in de plaatselijke campagnes. bovenop en heb veel afgekeken. Als het te moeilijk
“Het materiaal hielden we keurig achter slot en gren- werd, dan riep ik Cees er bij. Alleen voor luxe druk-
“Janneke die overal insprong”: receptioniste - 1 juni 1969... del, tot na verkiezingstijd.” werk of bij veel kleuren besteedden we het werk uit.”
boekhouding - binderij - gastvrouw, terwijl ze alles staat op zijn plaats, de productie
zwanger was van haar eerste kindje (Harald). kan beginnen.
Huisstijldrukwerk Gratis kalender
maar Chris wilde ook nergens bijhoren. Zijn neutraliteit op onze hoede zijn als men met een formulier bin-
was bekend. Ook verenigingen (RKC, WSC!) die niet nenstapte dat we alleen maar hoefden ‘na te maken’. In de jaren zeventig gingen steeds meer bedrijven Om bekendheid te krijgen in de regio verspreidde
erg bevriend waren vertrouwden hem hun drukwerk De leder- en schoenenindustrie zat in Waalwijk en over op een eigen huisstijl om hun herkenbaarheid te Drukkerij van Engelen vanaf 1970 jaarlijks een gratis
toe. Dat gold ook voor de vele elkaar beconcurrerende omgeving dicht bij elkaar. Iedereen had hetzelfde soort vergroten. Een logo, brieven met bijpassende enve- kalender, met daarop de telefoonnummers van de
schoenenbedrijven.” drukwerk nodig en er werd veel gejat. loppen, visitekaartjes, orderboeken, kassabonnen- lokale politie, brandweer, huisartsen, de openingstijden
Door de gunstige locatie en uitgekiende reclame- Orderformulieren voor de één uitgedacht en ontworpen blocs, facturen, aanmaningen, alles in dezelfde stijl. van de bibliotheek, posttarieven, data van kermissen,
campagnes wisten toch steeds meer klanten de weg konden wij niet zomaar voor een ander gebruiken.” Met mooie kleuren, eerst twee, later drie. Janneke: feestdagen en andere praktische informatie. Janneke:
naar de nieuwe drukkerij te vinden. Er kwam een Ook bijna alle plaatselijke politieke partijen klopten “Chris was een goede vormgever en ook Cees de “We lieten hem huis-aan-huis bezorgen. Veel mensen
groeiend aantal orders binnen voor familiedrukwerk, rond verkiezingstijd bij Chris aan, onder meer voor fol- Ronde was een kei in schetsmatig ontwerpen. Voor hadden hem aan de binnenkant van de kast hangen.
maar Van Engelen leverde ook volop aan de midden- ders en posters. “Dat leverde wel eens problemen op”, het ontwikkelen van een huisstijl hadden wij geen De meesten beschikten in die tijd nog niet over een
stand uit het centrum en bedrijven uit de leder- en herinnert Janneke zich. “Soms moest de verkoop twee apart bureau nodig. Dat konden we zelf, van advies agenda; onze kalender bood houvast. Toen wij er mee
schoenenindustrie, zoals Castelijn en Beerens, Lianta, ruimten reserveren, zodat partijen elkaar niet konden en ontwerp tot eindproduct. Met een keuze uit 542 stopten eind jaren negentig, kwam er een storm van
Slaats Rosé, Anita, Dumco, Louis Aarts, Pimlico en horen. Ik herinner me vooral dat jaar dat enkelen zwart standaardkleuren.” Drukkerij van Engelen was er goed protest; de mensen konden hem blijkbaar niet missen.
vele anderen. Er was vooral veel vraag naar formulie- als drukkleur wilden hebben op helgeel papier. in; het werd een specialisme dat zich snel ontwikkelde. Wij hadden geen idee dat het product zo’n impact had.”
ren, zoals weekstaatjes, magazijnbonnen, declaratie- Het vroeg de nodige creativiteit. Zonder de strategie Ook Janneke was creatief en kon een hoop voorberei-
formulieren en reisrapporten. “Wij moesten altijd van de ‘tegenstanders’ bekend te maken, bracht Chris dend werk verrichten. “Ik stond er altijd met mijn neus
50 51

27. De Waalwijker Janneke is het veel van deze bladen niet best vergaan.
“Een weekblad legt een enorme druk op het bedrijf. Extra
Chris en Janneke volgden de ontwikkelingen in de personeel aannemen, advertenties binnenhalen, veel hec-
markt op de voet en beseften begin jaren zeventig dat tiek op maandag en dinsdag en avonden doorwerken.
boekdruk alléén op termijn niet voldoende zou zijn. Er Het beïnvloedt het hele productieproces én het gevoel
moest iets bij komen. In 1973 stopte het lokale weekblad voor kwaliteit. Het is altijd rauswerk, op een taalfout wordt
De Echo van het Zuiden. Janneke: “Bij ons ontstond toen niet gekeken. Dat is moeilijk te combineren met een kwa-
het stoute idee om een nieuw weekblad te beginnen. liteitsdrukkerij.” De meeste van deze weekbladen werden
Vooral Cees was daar enthousiast over; hij kwam uit de later overgenomen door de grote krantenconcerns.
krantenwereld en wist waar hij het over had.” De plannen
namen al snel serieuze vormen aan. Chris, Janneke en
Cees staken hun licht op bij kennissen uit Nuenen, die
ook een plaatselijk weekblad uitgaven, om te horen wat
er allemaal bij komt kijken. Ze hadden zelfs al een ver-
tegenwoordiger benaderd om advertenties te verkopen.
“We waren een heel eind rond, toen plots het nieuwe
blad De Waalwijker op de deurmat viel, nota bene met
dezelfde man als vertegenwoordiger.” De huis-aan-huis kalender. Toen wij er mee
Het was op dat moment een flinke teleurstelling voor Van stopten eind jaren negentig, kwam er een
storm van protest; de mensen konden hem
Engelen, maar achteraf zijn ze blij dat het niet is door-
blijkbaar niet missen.
gegaan. Een weekblad is interessant voor een drukkerij
om regionaal meer bekendheid te krijgen, maar volgens
52 53

28. Fusie met
drukkerij WIKO
Deel 5: 1974 - 1978
Volgens de krant: Een fusie in de drukkerij-wereld
zal een unieke situatie doen ontstaan.
54 55