2. Clasificación
É unha lingua falada en Israel, Turquía, Bosnia
Herzegovina, Grecia, República de Macedonia e
Bulgaria. Conta na actualidade cuns 150.000
falantes. Pertencente á familia indoeuropea, a
súa subdivisión é a seguinte:
Itálico
Romance
Ítalo-occidental
Subgrupo Occidental
Grupo Galo-Ibérico
Grupo Ibero-Romance
Judeoespañol
Estatus oficial: Recoñecida por Israel.
Regulado por: Autoridad Nasionala del Ladino
3. BREVE HISTORIA DOS SEFARDÍS E ORIXES
DA LINGUA
Os sefardís foron os xudeus expulsados da
Península Ibérica que refusaron converterse ó
catolicismo (RR CC, Edicto de Granada, 31 de
Marzo de 1492).
Eles levaron consigo a súa lingua de procedencia:
castelán, galego, catalán… e ó ser os
castelanfalantes os máis numerosos na diáspora,
foi o idioma predominante para estas
comunidades xudías emigradas, se ben recibiron
influencia do resto das linguas faladas polos
distintos membros da comunidade.
Pode dicirse que é un español antigo, que apenas
evolucionou. É unha lingua diferente pero
totalmente intelixible.
Posúe varios nomes: 1. Ladino. 2. Sefardí.
3.Xudeu-español ou djudezmo
4. 1.Ladino: chamáse ladino ás traducións literais do hebreo
litúrxico (español con sintaxe hebrea) “fazer en latino”.
Tamén se lle chama xudeu-español calco. En moitas
ocasións tamén se coñece como ladino, por asimilación, á
lingua vernácula, pero nun nivel académico é preferible
distinguir entre ladino (lingua de tradución), e xudeu-
español (lingua falada). Actualmente, no mundo dos
estudios sefardís existe unha polémica aberta entre autores
como H. V. Sephiha, que considera a presenza de dúas
linguas diferentes: o ladino (xudeu-español calco) e o
xudeu-español vernáculo (lingua viva), e os seus
opositores, como I. Hassán, para quen existe só unha
lingua con diferentes variantes estilísticas, entre as que non
hai discontinuidade.
O nome de Sefardí: na tradición xudía e en hebreo
Sefarad= España. Nome biblíco. Os sefardís a maioría das
veces refírense á súa lingua como espanyol (grafía
propia). O termo “xudeu-español” necesario para
distinguilo do español moderno. Os sefardís sempre
mantiveron un amor pola “madre patria” coa que se
referían a España, moitos hoxe en día séntense españois.
5. Considérase lingua minorizada por estar na actualidade en
perigo de morte, pois excepto en Israel e España, onde se
atopan algúns organismos a prol da súa defensa, no resto de
comunidades a perda é progresiva quedando restrinxida ó
ámbito familiar que non o transmite. A Asociación Nacional do
Ladino (Israel) regula o idioma e edita unha revista en
xudeu-español, Aki Yerushalayim ("Aquí Jerusalén") http://www.aki-
yerushalayim.co.il/ay/087/index.htm , a radio Kol en Israel emite en
Sefardí; en España tamén hai algúns medios de comunicación
que promoven o xudeu-español: Radio Exterior de
España emite o programa Bozes de Sefarad que leva máis de
20 anos no aire.(http://www.rtve.es/podcast/radio-exterior/emision-en-
sefardi/). Varias casas editoriais españolas editan libros escritos
en xudeu-español. En tierras ajenas yo me vo murir (Gad
Nasí): recompilación de contos e testemuños en lingua
xudeu-española. Los Dos Mellizos, novela do século
XIX; Crónicas de los Reyes Otomanos (Moshé Almosnino),
primeira publicación formal en lingua xudeu-española.
O profesor Eliezer Papo, da Universidade Ben Gurión
(Beerseba, Israel) leva un importante labor docente de axuda
á preservación do xudeu-español. http:// www.youtube.com/
watch?v=4izbvb4k2R0
6. Na actualidade podemos dicir que o xudeu-español
é un conxunto dialectal que presenta dúas
modalidades: oral e escrita. A oral divídese en
dous grupos: a variante oriental (djudezmo),
falada polos xudeus sefardís que partiron cara a
Portugal, Países Baixos, Italia, Península
Balcánica e Imperio Otomano, mantida
actualmente en Israel, Turquía e algúns países
balcánicos. En Israel está habendo unha certa
recuperación por parte dos descendentes de
sefardís que emigraron a Israel trala creación do
novo estado. (http://www.youtube.com/watch?
v=U53XKRY2qg0&feature=channel )
A variante occidental, coñecida como haketía
(falada polos xudeus sefardís da zona norte de
Marrocos e cidades españolas de Ceuta e Melilla).
A lingua de traducción do hebreo dos textos
sagrados, é o ladino.
7. Historia da comunidade sefardí. Entender o
porqué da situación actual do idioma.
Os xudeus que chegaron ó Imperio Otomán foron recibidos
como representantes da avanzada civilización occidental e
tratados con respecto. Aquí foi onde a comunidade sefardí
tivo máis auxe. Non lles obrigaban a aceptar o idioma nin a
relixión. Non lles facían participar na vida do país, polo que
os sefardís non se incorporaban á sociedade e non
deixaban de usar a súa lingua. Os que acababan de chegar
asimilaban e “castelanizaban” a outras comunidades xudías
grazas ó seu prestixio social e económico, pronto se
formaron grandes comunidades sefardís en ciudades
importantes do país (Salónica, Estambul, Saraievo,
Skopie).
Como resultado, durante os séculos XVI e XVII creouse
unha koiné lingüística, que tiña trazos de diferentes
variedades peninsulares co predominio do español
meridional, e con elementos recibidos doutras linguas coas
que estaba en contacto, sobre todo do turco e do grego.
8. Os sefardís chegaron a constituír a burguesía ata o século XVIII.
Baixo o seu control estaban as minas de ouro e prata, o comercio
e as aduanas.
Foron os armadores e médicos máis célebres e os tradutores
oficiais (o Corán non deixaba que os musulmáns exerceran este
posto). Foron eles os que implantaron a imprenta e fundaron a
primeira universidade do imperio en Salónica. Esta bonanza da
comunidade sefardí traduciuse na época dourada da linua, onde
comezou a florecer a literatura.
Calcúlase que o número dos sefardófonos podía alcanzar naqueles
tempos os 350 mil.
A partir do século XIX foron perdendo postos significativos polo
auxe do nacionalismo. A constante caída do Imperio Otomán e a
consecuente creación de novos estados, os sefardís foron
obrigados a usar as linguas nacionais. Xurdiu unha corrente de
antisemitismo en toda Europa Oriental que, sen chegar á
violencia, impedía os xudeus practicala súa relixión. Todos estes
fenómenos provocaron unha gran emigración dos xudeus ós
países de Europa Occidental e América, onde a maioría deixaba de
usar o xudeu-español para incorporárense no novo entorno.
O exterminio nazi fixo que desaparecesen case todas as
comunidades sefardís de Europa oriental. En cinco anos o xudeu-
español perdeu o 90% dos falantes. A falta de medios de
comunicación, a falta de recoñecemento oficial e organismos que
defendesen ou promovesen o xudeu-español fixeron que as
xeracións seguintes se incorporasen totalmente ás sociedades dos
países en que estaban.
9. Situación da lingua na actualidade
O número de falantes de xudeu-español rolda na actualidade os 150.000.
En Israel é onde se atopa o maior número de sefardís (en torno os 100
mil), pois a maioría emigraron a Israel na creación do novo estado e
transmitiron a lingua ás novas xeracións. Fóra de Israel a comunidade
máis significativa é a turca (15.000 falantes). Aquí o número de periódicos
e boletíns emitidos en xudeu-español segue sendo significativo.
Desde finais do século XX houbo tímidos intentos de recuperación do
xudeu-español, sobre todo en Israel, de convertelo en académico, cunha
gran aportación do castelán estándar, do que se toma numeroso
vocabulario para substituír os préstamos turcos, gregos, franceses e
eslavos.
Hai disconformidade no tocante a este punto, pois moitos ven que a súa
proximidade co castelán actual vaia cedendo terreo e termine por
asimilarse totalmente ó castelán moderno.
A maioría dos falantes na actualidade son persoas maiores de 60 anos,
que non trasmiten a súa lingua na intimidade e por iso se vai perdendo,
pois senten que non é necesaria xa que os seus fillos cobren as súas
necesidades coas lnguas do territorio onde está a comunidade.
Está recoñecida en Israel, onde se atopa a ANL (órgano encargado do
estudo da lingua xudeu-española, da súa protección e da súa
conservación). Non é lingua oficial pero pode impartirse a nivel académico.
Existe unha cantidade de tradición oral e de literatura oral e refráns en
sefardí. http://sefarad.rediris.es/ http://es.wikipedia.org/wiki/
Idioma_judeoespa%C3%B1ol
10. O xudeu-español
1.Escritura e fonética: antes da expulsión
da península Ibérica xa existían as
traducións en ladino, que se efectuaban en
alfabeto hebreo. Trala chegada de
comunidades sefardís a distintos países
adoptaron as grafías correspondentes do
territorio. Os emigrados no norte de
África mantiveron a grafía al-hamiada
(hebreo pero con lingua española), en
Europa optouse polo latino e a adaptación
ás normas ortográficas dos países onde
estaban as comunidades sefardís.
11. Na actualidade, o xudeu-español escríbese
comunmente en alfabeto latino, sobre todo
grazas ó turco, que representa fielmente sons
coincidentes co xudeu-español. De aí a
importancia do alfabeto turco, pois adáptase moi
ben para a súa representación. Os seguintes
caracteres é frecuente encontralos nas
publicacións turcas en djudezmo:
Ç - [CH] española - Munço - Mucho
Ş - [SH] española - Buşkar - Buscar
C - [Y] consonante española - Cidyo - Judío
J - [ZH] J francesa - Fijo - Hijo
NY - [Ñ] española - Kunyada - Cuñada
H - [J] española - Haber - Socio
12. Estudosos como Jacob M. Hassán (filólogo
sefardí), alegan que o xudeu-español debe
adoptar a ortografía da lingua española estándar.
Outros suxiren que o xudeoespañol adopte a
ortografía usada durante a época da Expulsión de
1492, xa que o idioma conserva pronuncias e
léxico da época: a existencia da /s/
(orixinalmente /ts/) - c (antes de e y de i) e ç/z
((cedilla): tales como en caça; a /s/ - ss: por
exemplo en passo e a [ʃ] - x: como en dixo. A
pronunciación orixinal da [ʒ] - g (antes de e o de
i); a /z/ (orixinalmente /dz/) - z: permanecería
en palabras como fazer e dezir. O /z/ - s: como
en casa (sonoro). Diferenciaríanse b e v, en
contexto intervocálico (debe – deve). O uso dos
dígrafos ch, ph e th como /k /, /f/ e /t/ en
español estándar, sería utilizado en palabras
como en orthographía o theología.; asimismo a Q
latina usaríase ante palabras como
quando, quanto e qual. O uso de k para o
fonema oclusivo velar xordo.
13. O filólogo andaluz Pascual Pascual Recuero fai uso
dunha ortografía que reproduce con gran
exactitude os sons do xudeu-español. Algúns
caracteres que propón:
Ž - [J] francesa
Đ - D palatalizado
Ĉ - [CH] español
X - [SH] (como en galego)
Algúns entenden que usar a vella ortografía
castelá distancia características non-hispánicas do
xudeu-español.Non obstante, a literatura
española da idade clásica e de ouro gañaría un
renovado interés, un mellor aprezo e
entendemento se a súa ortografía se utilizase
novamente.
14. 2. O léxico.
2.1. A base hispánica
1) Os arcaísmos.
Os xudeus mantiveron, á parte de fonemas medievais e trazos
morfosintácticos, un léxico medieval inexistente no español
moderno. Exemplos:
- os adverbios agora (ahora), ansina (así), ainda (todavía);
- conservación de f inicial latina no adxetcivo ferrojento
(oxidado), unha das poucas palabras que conserva f inicial;
- os verbos trokar (cambiar), topar (encontrar), kaler (ser
necesario), cuzir (coser);
- os sustantivos lonso (oso), luvya (lluvia), mego (brujo).
2) Elementos innovadores e creacións. A pesar de que ten unha
base castelá medieval, durante estes cinco séculos foi creando un
número impresionante de innovacións morfolóxicas e fonolóxicas,
concidentes coas falas españolas meridoniais. Fenómenos como o
lleísmo ou o seseo: yevar o kreasyon (fenómenos totalmente
xeneralizados en xudeu-español).
Na morfosintaxis se observan cambios interesantes: creación de
equivalentes para palabras como idealista, patriota,
fiel, hipócrita o jóvenes, inventando xénero gramatical:
idealisto, patrioto, fiela, hipócrito e jóvenas.
15. 2.2 Elementos “mixtos”
Son palabras que foron elaboradas con lexemas
casteláns ós que se lle engaden sufixos
principalmente hebreos e turcos, ou ó revés:
lexemas estranxeiros adaptados ó xudeu-español.
-
hebraísmos hispanizados: mazal (suerte) deu
mazaloso (afortunado), malsin (agravio) –
malsinar (calumniar);
- turquismos hispanizados: dayanmak –
dayanear (soportar); batak (lodo) – embatakar
(ensuciar) -
vocábulos gregos hispanizados: pisma
(obstáculo) – pismear (obstaculizar);
16. 2.3. O extrahispánico
1) O tomado do hebreo: palabras relacionadas coa relixión,
Os costumes e tradicións hebreas, a vida cotiá... Que xa
eran usadas na península antes da súa expulsión: šaḅat
(sábado), adar(febrero - marzo), seudá (comida festiva),
berajá (bendición), tefilá (oración), yešibá (escola de
estudos rabínicos).
2) O tomado do grego. palabras como papú (‘abuelo’, de
pappós), posón (‘moeda de prata’, de posón), eremo
(‘miserable’, de eremós).
3) O legado turco. A maior influencia está no vocabulario
da vida laboral, comercial e administrativa. Exemplos:
ambar (despensa), bakal (tenda de comestibles), charší
(mercado) ou parás (moeda), kolay (fácil), ama (pero), sira
(serie).
4) Os idiomas balcánicos: polk (reximento), dóskel
(profesor), rida (cortina).
5) O inglés. Fenómeno bastante novo. Palabras
relacionadas co desenvolvemento técnico, Internet, a
cultura pop, etc., tales como: e-mail, link, komputadora,
disko, heavy-metal, sito ou sitio (web).
