1. Ραψωδία Π: Το κύκνειο άσμα και ο θάνατος του Πάτροκλου
Οι Τρώες έχουν φτάσει στα καράβια των Ελλήνων και προσπαθούν να τους βάλουν
φωτιά. Ο Πάτροκλος, αντιλαμβανόμενος τις δραματικές ώρες που περνούν οι Αχαιοί ,
μεταβαίνει στη σκηνή του Αχιλλέα προσπαθώντας να τον πείσει να επιστρέψει στη
μάχη (τελευταίο μέρος της ραψωδίας Ο).
Ο Αχιλλέας, στην αρχή της ραψωδίας Π, κάμπτεται από την τραγική κατάσταση που
του περιέγραψε ο Πάτροκλος ( τραυματισμένοι αρχηγοί, κίνδυνος πυρπόλησης των
αχαϊκών καραβιών από τους Τρώες…) και συγκατατίθεται στο αίτημά του να συμμετάσχει
( ο Πάτροκλος) στη μάχη ηγούμενος των Μυρμιδόνων υπό έναν όρο: μόλις διώξει τους
Τρώες από τα καράβια των Αχαιών, να επιστρέψει αμέσως πίσω.
Για ποιο λόγο, κατά τη γνώμη σας, έβαλε ο Αχιλλέας αυτό τον όρο; Μήπως φοβόταν
κάτι; Αν ναι, τι;
…………………………………………………………………………………………………..
....................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................................................
Ο Αχιλλέας όταν αντιλήφθηκε τη φωτιά στο πλοίο που υπερασπιζόταν ο Αίαντας, ζήτησε από τον Πάτροκλο να φύγει
επειγόντως για τη μάχη. Πράγματι ο Πάτροκλος φορώντας τα όπλα του Αχιλλέα οδήγησε τους Μυρμιδόνες στη μάχη.
Από τη στιγμή εκείνη αρχίζει η αριστεία του:
 κάνει τους Τρώες να υποχωρήσουν,
σώζει το καράβι του Πρωτεσίλαου από τη φωτιά,
τρέπει τους Τρώες σε άτακτη φυγή,
σκοτώνει πολυάριθμους εχθρούς,
 μονομαχεί με τον Σαρπηδόνα και τον σκοτώνει,
συνεχίζει την καταδίωξη των Τρώων, ξεχνώντας τη συμβουλή (όρο) του Αχιλλέα.

2. Με τη στάση του αυτή, τι διαπράττει ο Πάτροκλος και (άρα) τι περιμένετε να συμβεί στη συνέχεια;
(Για να απαντήσετε, θυμηθείτε το «ηθικό σχήμα» που συναντούμε στην ομηρική και τραγική ποίηση).
ΑΤΗ ΥΒΡΗ ΝΕΜΕΣΗ ΤΙΣΗ
(…………
……………)
(……………
…………….)
(........................
………………..)
(…………………)
Ακούστε τώρα τη συνέχεια του κειμένου και προσπαθήστε να διατυπώσετε επιγραμματικά το θέμα του
ΘΕΜΑ: Ο μετεωρισμός και η πτώση του Πάτροκλου
Ας δούμε, όμως, αναλυτικότερα το κείμενο:
Στην αρχή του αναφέρεται η απόφαση του Πάτροκλου να ……………………… τους Τρώες και τους Λυκίους.
1. Η απόφαση αυτή : α) με ποια φράση του κειμένου κρίνεται από τον ποιητή;......................................................
β) σε ποιους λόγους αποδίδεται; ………………………..……………………………………………………………….
............................................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................................
……………………………………………………………………………………………………………………………..
Ακολουθεί η αναφορά σε κείνους που έχασαν τη ζωή τους από τα χέρια του Πάτροκλου. Ενώ η τυπική εισαγωγή σε
καταλόγους πεσόντων απαιτεί ερώτημα που απευθύνει ο ποιητής στη Μούσα ή στον εαυτό του, εδώ το ερώτημα
δίνεται σε ….. πρόσωπο σε μια συγκινητική αποστροφή (=ρητορικό σχήμα κατά το οποίο ο ομιλητής διακόπτει το λόγο
του και απευθύνεται σε κάποιο πρόσωπο, παρόν ή απόν, ζωντανό ή νεκρό) του ποιητή προς τον ήρωα, που υπάρχει και σε
πολλά άλλα σημεία αυτής ενότητας ( βρείτε τους στίχους: …………...………………………………………………….).
Η αποστροφή αυτού του τύπου εκφράζει και συναισθήματα του ποιητή προς τον ήρωα.
Ποια είναι αυτά; Τα δικαιολογείτε και πώς;………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………

3. Ο Πάτροκλος είναι πραγματικά επικίνδυνος για την Τροία καθώς, σύμφωνα με το κείμενο στη συνέχεια, τρείς φορές
« σκάλωσε» στο τείχος της.
Ποιος έσωσε την πόλη; …………………………………………………………………………………………………...
Μήπως ο ίδιος μ’ αυτή του την πράξη έδωσε και (μικρή έστω) παράταση ζωής στον Πάτροκλο; Να
δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
Τι μαθαίνουμε από το θεό σχετικά με την άλωση της Τροίας;
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
Και τώρα ας δούμε τι συμβαίνει στην πλευρά των Τρώων.
Ποιο πρόσωπο από το αντίπαλο των Αχαιών στρατόπεδο παρουσιάζεται;
Σε ποιο δίλημμα έχει περιέλθει; ………………………………………………………………………………………
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
……………………………………………………………………………………
Ποιος τον βοηθά να αποφασίσει και με ποιο τρόπο; ……………………………………………………………........
…………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………
Έκτορας , Ανδρομάχη και Αστυάνακτας: η τελευταία συνάντηση

4. Οι φάσεις της σύγκρουσης
Μετά την ενθάρρυνση από το θείο του …………..( στην πραγματικότητα από τον ………….., θεό - προστάτη της Τροίας),
ο Έκτορας μπαίνει στη μάχη. Έτσι αρχίζει η ενότητα της σύγκρουσης των δυο ηρώων, ……………………. και …………..
1η φάση:
 Ποιος επιτέθηκε πρώτος, με ποιο τρόπο και ποιο ήταν το αποτέλεσμα της επίθεσης;
Ο Έκτορας δίνει εντολή στον ηνίοχό του, Κεβριόνη, να οδηγήσει τα άλογα (του άρματος τους) στη μάχη και μάλιστα
ενδιαφερόταν να βρει τον Πάτροκλο και γι’αυτό δεν σκότωσε κανένα διανύοντας το στρατόπεδο. Όταν τον πλησίασε,
ο Πάτροκλος κατέβηκε από το άρμα του και επιτέθηκε πρώτος ρίχνοντας στον Έκτορα μια μεγάλη μυτερή πέτρα που
κρατούσε στα χέρια του, η οποία , όμως, εκείνον τον χτύπησε ελάχιστα αλλά σκότωσε τον Κεβριόνη πετυχαίνοντας
τον ανάμεσα στα φρύδια. Ο ηνίοχος του Τρώα ήρωα κείτεται νεκρός στην τρωική πεδιάδα.
 Να καταγράψετε τα λόγια του Πάτροκλου για το νεκρό Κεβριόνη. Ποιο εκφραστικό μέσο χρησιμοποιεί
ο ποιητής στο σημείο αυτό; ( να το αναλύσετε)
Ο Πάτροκλος θριαμβολογώντας επαινεί τον Κεβριόνη για τον τρόπο που έπεσε, σαν δύτης που βουτάει από την πλώρη
στη θάλασσα για να μαζέψει στρείδια. Ο ποιητής χρησιμοποιεί στο σημείο αυτό την πλατιά παρομοίωση η οποία έχει
αναφορικό μέρος στους στίχους 745 έως 748 και δεικτικό στους στίχους 749 - 750. Παρομοιάζεται, όπως αναφέρθηκε, ο
ηνίοχος με δύτη και το κοινό σημείο των δυο είναι η ευκολία με την οποία «βουτάνε» και οι δύο: ο πρώτος στο πεδίο της
μάχης και ο δεύτερος στη θάλασσα. Η εκτός κειμένου εικόνα, που υπάρχει στο αναφορικό μέρος, είναι παρμένη από την
κοινή εμπειρία του ομηρικού ανθρώπου, με σκοπό να αντιληφθεί καλύτερα ο αναγνώστης (ή ο ακροατής) τον τρόπο με τον
οποίο έπεσε από το άρμα ο νεκρός Κεβριόνης.
 Από τη στάση του απέναντι στον Κεβριόνη, ποιες πλευρές του χαρακτήρα του Πάτροκλου αναδεικνύονται;
Τις δικαιολογείτε ή όχι; Αν ναι, πώς;
Στα λόγια του Πάτροκλου αναγνωρίζουμε ειρωνεία, χλευασμό, κυνικότητα. Όσο κι αν δεν μας αρέσει καθόλου αυτή του η
πλευρά , πρέπει να τη δικαιολογήσουμε για δυο λόγους. Αρχικά (διότι) οι κανόνες του πολέμου της εποχής επέβαλλαν, θα
έλεγε κανείς, τη θριαμβολογία και τα παρελκόμενά της∙ ήταν, με άλλα λόγια, απαραίτητο μέρος της σύγκρουσης. Επιπλέον,
δεν πρέπει κανείς να ξεχνά την επίδραση που έχει ο πόλεμος στην ψυχή των ανθρώπων: τους καθιστά απάνθρωπους, τους
υποβιβάζει στο επίπεδο του ζώου που κυριαρχείται από τα ένστικτά του, ευτελίζοντας την ύπαρξή τους. Από τέτοια σημεία
του κειμένου έχει χαρακτηριστεί το έπος «θρίλερ» και προκύπτει αβίαστα το αντιπολεμικό του μήνυμα.

5. Γύρω από το σώμα του νεκρού Κεβριόνη στήνεται μάχη που κρατά μέχρι τη δύση του ήλιου
Και πάλι με πλατιές παρομοιώσεις ο ποιητής καταγράφει τον τρόπο με τον οποίο όρμησε ο Πάτροκλος στο νεκρό
ηνίοχο του Έκτορα, τη σύγκρουση Πάτροκλου – Έκτορα καθώς και τη σύγκρουση των δυο στρατών που
ακολούθησε. Να βρείτε τους στίχους στους οποίους εκτείνονται οι παρομοιώσεις αυτές και ακολούθως να τις
αναλύσετε.
Ο Πάτροκλος όρμησε στο νεκρό Κεβριόνη (δεικτικό μέρος) με τη λύσσα (κοινός όρος) που επιτίθεται ένα λιοντάρι
σε κοπάδι ταύρων και τους αφανίζει μέχρι που το σκοτώνουν εξαιτίας της «απερίσκεπτης ανδρείας» του.
Η σφοδρότητα της σύγκρουσης(κοινός όρος) Πάτροκλου – Έκτορα (δεικτικό μέρος) παρομοιάζεται με την αντίστοιχη
δύο πεινασμένων λιονταριών γύρω από ένα σκοτωμένο ελάφι (αναφορικό μέρος).
Τέλος, η σύγκρουση Αχαιών – Τρώων γύρω από το νεκρό Κεβριόνη (δεικτικό μέρος) ως προς την έντασή της (κοινός όρος)
παρομοιάζεται με τον νοτιοανατολικό άνεμο, το σιρόκο όταν ,μαζί με το νότιο, φυσούν με ορμή μέσα σε πυκνό δάσος και
δημιουργείται φοβερός θόρυβος από τα κλαδιά που μπλέκονται μεταξύ τους (αντίστοιχος ήταν και ο θόρυβος των νεκρών
που έπεφταν στο πεδίο της μάχης ).
 Ποιο ήταν το αποτέλεσμα της σύγκρουσης;
Νικητές βγαίνουν οι Αχαιοί, οι οποίοι σκυλεύουν το νεκρό Κεβριόνη.

6. Ο Πάτροκλος επιτίθεται για τέταρτη φορά εναντίον των Τρώων « σαν θεός ». Ένας θεός, λοιπόν, μόνο μπορεί να τον
σταματήσει .
Ποιος είναι αυτός , πώς « εμφανίζεται » και πού
χτυπά τον Πάτροκλο;
Από την επέμβαση του Απόλλωνα προκύπτουν
τα ακόλουθα ερωτήματα:
Γιατί ο Απόλλωνας κρύφτηκε σ’ ένα σύννεφο
και χτύπησε πισώπλατα τον Πάτροκλο; Μήπως
αυτή του η στάση τον μειώνει ως θεό;
- Ο Απόλλωνας
- Τυλιγμένος σε πυκνό σύνεφο
- Πισώπλατα
Είναι σαφές πως ο θεός χρησιμοποιεί δόλο για να
αντιμετωπίσει το θνητό ήρωα. Με τον τρόπο αυτό
ο ποιητής προβάλλει την ανδρεία του Πάτροκλου
και ολοκληρώνει, θα έλεγε κανείς, την αριστεία του.
Η επέμβαση του θεού στο θάνατο κάποιου γενναίου
άντρα είναι απολύτως σύμφωνη με την ηρωική
αντίληψη και την επική παράδοση. Όταν, μάλιστα,
ο ήρωας έχει θεϊκή καταγωγή, δεν είναι δυνατόν να
πεθάνει μόνο από ανθρώπινα χέρια. Μεταφέροντας
αυτή την αντίληψη και στον Πάτροκλο, έναν κοινό
θνητό, τον εξυψώνει αξιολογικά την ώρα του θανάτου του. Επίσης, ο ποιητής φαίνεται πως αγαπά τον ήρωα περισσότερο από
άλλους ήρωες της σειράς του(δηλ. όχι πρώτης σειράς) και γι’αυτό θέλει να τον τιμήσει ιδιαίτερα. Ο Απόλλωνας , λοιπόν,
χρησιμοποιείται από τον ποιητή για να επικυρώσει την αριστεία του Πάτροκλου.
Η χρήση του δόλου δε μειώνει καθόλου τον Απόλλωνα. Πρώτον γιατί οι θεοί αρέσκονται στο να εξαπατούν τους ανθρώπους
και δεύτερον επειδή η χρήση δόλου σε συνθήκες πολέμου όχι μόνο δεν είναι κατακριτέα αλλά και θεωρείται δείγμα
εξαιρετικής ευφυΐας και πονηριάς.
1η φάση στη θανάτωση του Πάτροκλου

7. Γιατί ο Φοίβος δεν αποτελείωσε τον Πάτροκλο;
Τι νόημα έχει η αφαίρεση των όπλων του ήρωα;
Ο θάνατος του Πάτροκλου είναι ένα ποιητικό τέχνασμα για να επιστρέψει στον πόλεμο ο Αχιλλέας και να εκδικηθεί για το
φίλο του. Αν ο Πάτροκλος έπεφτε νεκρός από τα χέρια του Απόλλωνα , ο Αχιλλέας δεν θα είχε ποιον να εκδικηθεί. Ο ήρωας,
λοιπόν, πρέπει να πεθάνει από ανθρώπινα χέρια .
Τα κατορθώματα του Πάτροκλου δεν οφείλονται μόνο στη γενναιότητά του αλλά και στα όπλα του Αχιλλέα, τα οποία
του χάρισαν οι ίδιοι οι θεοί. Έτσι, για να μπορέσει να τον σκοτώσει άνθρωπος, πρέπει να γυμνωθεί από τα θεϊκά όπλα που
τον προστατεύουν.
Αμέσως μετά τον Απόλλωνα ακολουθεί ο Εύφορβος, σπουδαίος
πολεμιστής που ξεπερνούσε τους συνομήλικούς του στο δόρυ, στον
δρόμο και στην ιππομαχία. Δεν είναι τυχαίος αυτός που μετά από τον θεό,
πρώτος από τους ανθρώπους, θα τραυματίσει τον Πάτροκλο.
Κι όμως, ακόμη κι αυτός ο σπουδαίος πολεμιστής πλησιάζει τον άοπλο
και ζαλισμένο ήρωα με πανουργία και, αφού τον κτυπά πισώπλατα,
αμέσως κάνει πίσω μη τολμώντας να αντισταθεί ανοικτά στον
Πάτροκλο «κι ας ήταν πια γυμνός σ’αυτή την αναμέτρηση». Ο λόγος που
ο ποιητής βάζει έναν τέτοιο πρόσωπο να χτυπά τον ήρωα και μάλιστα
αμέσως μετά να απομακρύνεται είναι προφανής: Ο Πάτροκλος
θεωρείται επικίνδυνος και προκαλεί φόβο ακόμη και άοπλος και
πληγωμένος.
2η φάση
3η φάση
Ποιος τελικά σκοτώνει τον Πάτροκλο και πώς; Ο Έκτορας μπήγοντας τη λόγχη του στο λαγγόνι (= πλευρό)
Ωστόσο η επέμβαση του Εύφορβου δε μειώνει τη δόξα του Έκτορα; Η απάντηση πως ο ποιητής θέλει και μ’αυτό
τον τρόπο να υψώσει τον Πάτροκλο, που συμπαθεί ιδιαίτερα, και να ταπεινώσει τον Έκτορα μάλλον δεν είναι ικανοποιητική.
Την απάντηση θα ολοκληρώσουμε όταν δούμε πώς θα σκοτωθεί ο Έκτορας από τον Αχιλλέα.

8. Ο Έκτορας θριαμβολογεί πάνω από τον ετοιμοθάνατο Πάτροκλο. Πρόκειται για έναν από
τους γνωστούς «επηρμένους λόγους των νικητών», με τους οποίους οι νικητές( σε προσωπικό
επίπεδο) διακηρύσσουν τη νίκη τους και (σε συλλογικό) καταπτοούν τους αντιπάλους και
εμψυχώνουν τους συντρόφους τους.
Τι λέει στη θριαμβολογία του στον Πάτροκλο ο Έκτορας και πώς θα τον χαρακτηρίζατε
από τα ( αναμενόμενα, βέβαια, σύμφωνα με τους κανόνες του ομηρικού πολέμου) λόγια αυτά;
Πού αποδίδει ο Πάτροκλος το θάνατό του; Τι προμαντεύει για τον Έκτορα;
Ποιες απόψεις για τη μοίρα και την ψυχή είχαν οι αρχαίοι Έλληνες;
Τραγική φιγούρα καθώς αυταπατάται σε τριπλή πλάνη: πιστεύει πως εκείνος σκότωσε τον
Πάτροκλο, πιστεύει πως ο Αχιλλέας είχε δώσει εντολή στο φίλο του να τον σκοτώσει, αρνείται να
δεχτεί την προειδοποίηση του Πάτροκλου για το δικό του θάνατο που πλησιάζει και πιστεύει πως
μπορεί να σκοτώσει τον Αχιλλέα. Ειρωνικός (φτάνει στα όρια της «ὓβρεως» αλλά και θαρραλέος
-- γενναίος – έντιμος γιατί χτυπά τον Πάτροκλο κατά πρόσωπο και όχι πισώπλατα όπως
ο Εύφορβος∙ τη γενναιότητά του μάλιστα την αναγνωρίζει και ο ίδιος ο ποιητής παρομοιάζοντας
τον με λιοντάρι (στίχος 823).Η γενικότερη συμπεριφορά του δεν αρμόζει σε έναν ήρωα της
σειράς του, αλλά ποιητικά είναι δικαιωμένος γιατί πλησιάζει ολοταχώς προς τη στιγμή
του θανάτου του.
-Στο Δία, τον Απόλλωνα, τη μοίρα ύστερα στον Εύφορβο και τέλος
στον Έκτορα.
- Το γρήγορο θάνατό του.
Μοίρα: υπερδύναμη, ρυθμίζει τα πράγματα ώστε να εξασφαλίζεται
η ισορροπία του κόσμου. Μοιράζει στους ανθρώπους το χρονικό τους
μερίδιο στη γη και ορίζει από πριν την ημέρα του θανάτου τους. Αυτή
μπορεί να αλλάξει και να μετατεθεί νωρίτερα, αν οι πράξεις τους είναι
τέτοιες που να διαταράσσουν την ισορροπία του κόσμου. Ακόμη και οι
θεοί είναι υποχρεωμένοι να υπακούν και να εφαρμόζουν τις αποφάσεις της.
Ψυχή: το είδωλο του ανθρώπου, το οποίο επιζεί μετά το θάνατο και
κατοικεί στον Άδη. Εκεί διατηρεί τη μορφή της αλλά δεν έχει σαρκική
υπόσταση, δηλ. μοιάζει με σκιά.

9. Για τον Όμηρο, όσο ο άνθρωπος είναι ζωντανός, η ψυχή του βρίσκεται συνήθως σε αδράνεια∙ βρίσκεται μέσα του χωρίς
να κάνει τίποτε. Κάνει αισθητή την παρουσία της, μόνο όταν ο άνθρωπος λιποθυμάει ή βρίσκεται πολύ κοντά στην ώρα
του θανάτου του. Η μοναδική της λειτουργία είναι να αποχωρίζεται το σώμα, την ώρα του θανάτου και να παίρνει το
δρόμο για τον Άδη. Στους στίχους που εξετάζουμε εντυπωσιάζει το γεγονός πως η ψυχή του Πάτροκλου είναι θλιμμένη
και κλαίει για τη νεότητα και την ανδρεία που χάνει. Αυτό φανερώνει τη μεγάλη αγάπη του ανθρώπου για τη ζωή.
Henri Motte, Ο Μενέλαος και ο Μηριόνης μεταφέρουν
το νεκρό Πάτροκλο στο στρατόπεδο
Οι Αχαιοί σηκώνουν το κορμί του νεκρού Πάτροκλου,
ενώ η ψυχή του πετάει τριγύρω με τη μορφή πάνοπλου
πολεμιστή.
Ερυθρόμορφος κρατήρας, περίπου 500 π.Χ. Ακράγας,
Αρχαιολογικό Μουσείο (αντίγραφο).