1.
DEGA: PSIKOLOGJI-SOCIOLOGJI
SEKSIONI: 01
TEMA : ARTI NE SHQIPERI
PUNOI : #MesueseAurela
PRANOI: ..........
DURRES 2014

2.
Arti në Shqipëri
"Shqiptarët", mozaiku i Muzeut historik kombëtar

3.
Arti në Shqipëri është influencuar nga ngjarjet e ndryshe gjatë periudhës historike, ka gjurmë të
hershme, dhe vazhdon të zhvillohet.
Gjurmët më të hershme
Fillimet e artit figurativ në truallin e Shqipërisë janë të hershme. Gjurmët e para i përkasin
periudhës së neolitit. Nëpërmjet zbulimeve të shumta arkeologjike, në zona të ndryshme të
vendit, janë gjetur qindra e mijëra qeramika, terakota, zbukurime ne metal etj., që u përkisnin
fiseve ilire, paraardhësve të drejtpërdrejt të shqiptarëve të sotëm.
Prodhimet më të hershme janë të thjeshta, për përdorim praktik, por në to shfaqen edhe vlera
artistike si në format zoomorfe të enëve ashtu edhe në dekoracionin, gdhendjet dhe elemente të
tjerë. Nga shekulli i gjashtë deri në shekullin e trete p.e.s në qeramika vizatohen linja dhe figura
gjeometrike ; forma ndërtohet me siluetë më elegant dhe pasurohet me elementë plastikë. Shumë
enë të kësaj periudhe, që ruhen sot në muzetë e Shqipërisë, kanë vlera të mirëfillta artistike
dalluese vendase, që nuk i ndeshim në artin e fqinjëve të tjerë po aq të lashtë
si Helenët, Maqedonët apo Romakët.
Nga ato enë të lashta, të zbukuruara me dekoracione e fraktura plastike, nis rruga e skulpturës në
truallin e Shqipërisë duke u bërë kështu bashkudhëtare me artin e popujve më të hershëm të
Evropës. Tipare më të qarta u dukën sidomos me formimin e qyteteve
ilire Bylis, Amantia, Foinikue, Butrot si dhe me ngulmimet
helene : Dyrrahu, Apollonia, Orikumi.
Arti Ilir
Në qytetet ilire mori zhvillim më të madh skulptura e rrumbullakët si dhe relievi që lidhej me
ndërtimin e monumenteve. Në fillim skulptura u zhvillua duke përvetësuar elementë të artit
helen, sidomos nga tradita korintike dhe korkyrase.
Më vonë, nga shekulli VI p.e.r., krahas lidhjes me traditën helene, arti ilir fiton veçori te reja, të
dallueshme, brenda kuadrit helenistik. Apolonia dhe Durrahu që u bënë qendrat më të
rëndësishme të artit në ato vite, kishin mjeshtrit e shquar vendas që gdhendnin dhe skalisnin në
një stil me tipare të veçanta kundrejt veprave të importuara prej qytetërimit helen. Në muzeun e
sotëm të Durrësit janë ekspozuar disa skulptura të papërfunduara, të gjetura në atë trevë. Ato
dëshmojnë për gdhendjet që janë bërë në truallin shqiptar. Janë zbuluar gjithashtu edhe gjurmë të
punishteve të hershme të qeramikës në Apolloni dhe Durrah. Aty u prodhuan shumë nga enët dhe
vazot e bukura të stilit antik që ruhen në muzetë tona. Figurat e pikturuara paraqesin skena të

4.
ndryshme mitologjike, pamje nga garat atletike, skena luftimesh etj. Përgjithësisht janë me figura
të zeza mbi sfond të kuq (shek. VI-V p.e.r.) dhe me figura të kuqe mbi sfond të zi (shek. IV deri
në periudhën helenistike). Pikturimi i figurave është në lëvizje, plot harmoni dhe plasticitet. Në
këtë periudhë realizohen edhe shumë statuja të vogla prej bronzi si dhe terakota, ku paraqiten
edhe motive laike si dhe figura fëmijësh, barinjsh etj.
Figura me vlerë artistike ndeshim edhe në monedhat e shumta të kësaj periudhe që u realizuan në
Apoloni, Durrah dhe Orik. Lulëzimi i disa qyteteve ilire dhe i kolonive helene solli një zhvillim
të madh të artit që u pasua edhe me shumëllojshmëri formash e teknikash ; që nga afresket e deri
te mozaikët e bukur monokrom dhe polikrom. Por në shekullin e I-rë u ngadalësua gjithë ai hov
zhvillimi. Pushtimi romak që shkaktoi rënien ekonomike të qyteteve ilire, la gjurmë të dukshme
edhe në art. Ndonëse Roma pushtuese u pushtua vetë prej artit helen, përsëri ndikoi në qytetet
ilire me tipare të kulturës së saj provinciale romake. U duk më qartë ndikimi në skulpturë, ku
përgjithësisht u ndoq realizmi tipik i kohës, por ndjehet gjithashtu fryma klasike që mbështetet
në traditën qindravjeçare. Qendrat kryesore të veprimtarisë artistike mbeten përsëri Apolonia,
Durrahu, Botroti etj.
Në vitet e pushtimit romak prej artit zyrtar shkëputet arti i trevave fshatare, ku pasqyrohen
motive nga jeta e përditshme. Me praninë e elementëve të thjeshtë artistikë, që dallojnë nga
veprat e mëparshme, si dhe me skalitjen e veshjeve dhe emrave ilire, veprimtaria e këtyre viteve
mund të vlerësohet edhe si një qëndresë ndaj asimilimit prej pushtuesve më të fuqishëm të kohës.
Zhvillimi i Mozaikut
Në të njëjtën periudhë me artin e trevave fshatare, në truallin e Shqipërisë arriti zhvillimin më të
madh edhe arti i mozaikut. Më i hershmi është gjetur në Durrës. I përket shekullit IV p.e.r. dhe
është i punuar me gurë zalli shumëngjyrësh. Ka vlera të rralla artistike që shquhen në gjithë
veprimtarinë e kësaj gjinie. Quhet “Bukuroshja e Durrësit” dhe mund të cilësohet si bukuroshja e
gjithë mozaikëve që janë zbuluar deri tani në truallin shqiptar, për hijeshinë e figurës dhe
mjeshtërinë e realizimit artistik. Në shekullin e I-rë, siç përmendëm, u arrit lulëzimi i këtij arti
dhe nga gurët e zallit u kalua në kubikë të prerë prej guri, qelqi, mermeri apo balte të pjekur.
Mozaikë të tillë janë zbuluar në Apolloni, Durrah dhe Butrint.

5.
Zhvillimi i mëvonshëm i mozaikëve lidhet kryesisht me monumentet paleokristiane. Pas
shekullit te V-të motivet e mozaikut ndryshojnë nga modelet e pikturave të herëshme, siç është
amazonamania në Apoloni, duke u zëvendësuar me figura simetrike që qëndrojnë të shkëputura
në sipërfaqe dhe që paraqesin figura kafshësh, shpendësh, pemë frutore, lule e të tjerë simbole të
artit paleobizantin. Ruhen edhe sot në gjendje të mirë disa vepra të tilla, sic janë Pagëzimorja në
Butrint, mozaikët e Linit dhe të Antigonës. Nga gërmimet e deritanishme, është gjetur vetëm një
mozaik paretial në Durrës, brenda Amfiteatrit të qytetit, që i përket shekullit VI-VII-të.
Galeria e mozaikëve të gjetur në Durrës
Rilindja dhe Pavarësia

6.
Kolë Idromeno, artist i shquar rilindas (autoportret)
Lëvizjet e mëdha çlirimtare që sollën pavarësinë e vendit (më 1912), ofruan kushte për një
drejtim të ri artistik, që do të pasqyronte më me realizëm jetën. Lindi piktura laike me motive
patriotike dhe etnografike. Në historinë e artit shqiptar viti 1883 është i shënuar për pikturimin e
dy pikturave më me vlerë : “Portreti i Skënderbeut” nga Jorgji Panariti dhe “Motra Tone”
nga Kolë Idromeno. Me këto tablo nis rrugën piktura e Rilindjes Shqiptare. Duket si rastësi por
pikërisht motivet e këtyre dy veprave të para, janë motivet kryesore që mbizotërojnë në
tematikën e artit shqiptar të Rilindjes dhe të periudhës së Pavarësisë ; pra tema patriotike që
evokohej me trajtimin e figurës së Heroit Kombëtar, Skënderbeut, si dhe skenat nga jeta e
përditshme ku fiksoheshin edhe vlera të kulturës të kulturës kombëtare.
Te piktorët e Rilindjes përgjithësisht ndihet fryma romantike. Në shumë tablo vihen re edhe
tipare të realizmit klasik si dhe të një realizmi më bashkëkohor, duke fiksuar kështu në art,
gjendjen reale të vendit, ndonjëherë edhe me qëndrim kritik. Piktori më i shquar i kësaj periudhe
është Kolë Idromeno (1860-1939) autor i shumë tablove, portreteve dhe peizazheve. Veprat e tij
u bënë si shkollë për artistët e ardhshëm. Idromeno ka qenë gjithashtu edhe arkitekt dhe fotograf
i njohur.
Fotografia artistike dhe dokumentare pati një përfaqësues tjetër të shquar, të njohur brenda dhe
jashtë Shqipërisë; familjen Marubi. Po në Shkodër, ku jetuan dhe vepruan mjeshtrit Idromeno
dhe Marubi, dolën edhe piktorë të tjerë të shquar si Ndoc Martini (1880-1916),Simon
Rrota (1887-1961), Andrea Kushi (1884-1959). Zef Kolombi (1907-1949) etj. Pas
Shkodrës, Korça u bë vatra dytë ku mori zhvillim arti i pikturës në Shqipëri.

7.
Në Korçë u realizuan tablotë e bukura të piktorit autodidakt Spiro Xega (1876-1953) si dhe
veprat e “poetit të peizazhit shqiptar” mjeshtrit Vangjush Mio (1861-1957). Të dy këta artistë
janë në krye të përfaqësuesve më të shuar të Rilindjes dhe Pavarësisë shqiptare në pikturë. Edhe
skulptura e rrumbullakët, pas një ndërprerje të gjatë prej disa shekujsh, filloi të lëvrohet sërisht
në periudhën e Rilindjes. Si autor i parë njihet Murad Toptani (1866-1917). Ka realizuar disa
vepra me temë patriotike, ku shquhen dy bustet e Skënderbeut (më 1899 dhe më 1917). Por
nivelin e këtij arti e ngriti lart skulptori Odhise Paskali (1903-1989). Me statujat e tij
monumentale, që janë të parat vepra të këtij lloji në Shqipëri (“Luftëtari kombëtar” - Korçë 1932,
“Flamurtari” - Vlorë 1932, “Skënderbeu” - Kukës 1939), nis rruga e artit monumental në
Shqipëri. Veprimtaria e Paskalit vazhdon edhe në periudhën e pasçlirimit me vepra të shumta. Ai
mbetet edhe sot si personaliteti më i shquar i skulpturës shqiptare.
Në vitet e pavarësisë artet në Shqipëri zhvillohen në mënyrë më të organizuar. U bënë përpjekjet
e para për përgatitjen e artistëve të rinj, për themelimin e shoqatave artistike dhe për organizimin
e ekspozitave. Në vitin 1920, në Korçë u hap ekspozita e parë personale nga piktori Vangjush
Mio. Me kontributin e poetit të njohur kombëtar, Gjergj Fishta (1871-1940), i cili mori pjesë
edhe vetë me disa punime në akuarel, më 1923, në Shkodër u hap ekspozita e parë lokale, me
pjesëmarrjen e mbi 15 artistëve shkodranë. Ekspozita më e rëndësishme e gjithë kësaj periudhe
është “E para ekspozitë arti” që u organizua Tiranë në maj të vitit 1931. Kjo është e para
ekspozitë kombëtare në historinë shqiptare. Ekspozita e mësipërme u përgatit nga Shoqata
“Miqtë e Artit” që është gjithashtu e para shoqatë artistike e themeluar po atë vit në Tiranë. Më
1931 u bënë edhe dy përpjekje të rëndësishme : për realizimin e një Pinakoteke dhe për ngritjen e
Shkollës së Artit. E para nuk u realizua, ndërsa shkolla u hap. Me nisiativën e piktorit A.Kushi,
më 1931 u çel kursi i vizatimit dhe, pas një viti, më 1932 u themelua Shkolla e Vizatimit, e para
shkollë arti në Shqipëri. Shkolla e Tiranës mori nxënës nga e gjithë Shqipëria. Aty jepnin mësim
artistët O. Paskali, A. Kushi, A. Buza, italiani M. Ridola dhe L. Poradeci (1896-1989), poet i
njohur i Rilindjes, i specializuar në Bukuresht për arte të bukura.
Nga Shkolla e Vizatimit morën mësimet e para për pikturë brezi më i njohur i artistëve shqiptarë
midis viteve ’40-’70 si B. Sejdini, K. Kodheli, N. Zajmi, F. Stamo, I. Kodra, Q. Grezda, Ll.
Nikolla, F. Makoci, H. Reci, Z. Bumci, etj.

8.
Gjatë viteve 1932-1935 në shkollën e Vizatimit u organizuan disa ekspozita arti. Në veprat më të
bukura ndihej vazhdimësia nga tradita e pikturës së Rilindjes si dhe tipare të reja realiste, me
qëndrim kritik ndaj vështirësive të jetës dhe padrejtësive shoqërore të kohës. Po në këtë periudhë,
në artin shqiptar u zhvillua edhe karikatura me temë shoqërore e përfaqësuar nga A. Dino, M.
Frashëri si dhe Q. Mesarea, që ishte njëkohësisht akuarelisti më i njohur shqiptar në vitet e
Pavarësisë.
Pas njohurive të para që morën në Shkollën e Vizatimit, nxënësit e saj, vazhduan studimet në
akademitë e arteve të Evropës si në Romë, Paris, Athinë, Milano, Bukuresht, Firence etj, dhe, kur
u kthyen në atdhe u bënë mësuesit e brezit më të ri të piktorëve shqiptarë. Veprimtari tjetër e
rëndësishme gjatë periudhës së pavarësisë ka qenë konkursi ndërkombëtar për ngritjen e
monumentit të Heroit Kombëtar, Skënderbeut, që u organizua në Tiranë më 1937. Veç
skulptorëve shqiptarë morën pjesë mjaft autorë të njohur evropianë. Çmimin e parë e fitoi
skulptori i njohur kroat A. Agustincic (1900-1979), ndërsa e drejta e ekzekutimit i u dha
skulptorit italian R. Romaneli. Monumenti i Skënderbeut, realizuar nga Romaneli, u vendos në
sheshin “Albania” në Romë, dy vjet pas konkursit, më 1939.
Në artin e periudhës së Rilindjes dhe të Pavarësisë përfshihet edhe veprimtaria e artistëve që
jetonin në kolonitë jashtë atdheut si dhe veprimtaria e arbëreshëve të Italisë. Ashtu si letërsia e
kësaj periudhe, edhe veprat figurative te arbëreshët dhe diaspora kishte të njëjtat motive e të
njëjtin stil me artin që zhvillohej në Shqipëri. Nga kolonitë shqiptare veçohet piktori Theohar
Gjini që veproi në Paris dhe Bukuresht, ndërsa në fshatrat arbëreshe (Itali) u shqua
skulptori Mikel Trota, që kritikët e kohës e quanin “Canova i ri” (A. Canova 1757-1822). Gjatë
luftës së dytë botërore (1939-1944), kushtet për veprim në fushën e artit u kufizuan. Megjithatë u
organizuan disa ekspozita. Më e rëndësishmja ishte ajo e vitit 1943, me pjesëmarrjen e artistëve
më të mirë të vendit. Veprimtaritë e tjera kanë qenë kryesisht ekspozita personale.

9.
Galeria e artit rilindas

10.
Arti pas vitit 1945
Veprimtaria e parë në fushën e arteve figurative, pas çlirimit të vendit, është Ekspozita
Kombëtare, e hapur në prill të vitit 1945, në Tiranë. Në shtypin e kohës ajo u quajt “ekspozita e
parë kombëtare”, duke mohuar kështu atë të vitit 1931 dhe të tjerat më pas. Pra u duk qartë
tendenca për të filluar “gjithçka nga e para” edhe në art ! Ekspozita e vitit 1945 dhe sidomos të
tjerat që u hapën më pas, përcaktuan dhe drejtimin e ri në artin shqiptar, rrugën e vetme të
lejueshme për shtetet komuniste ; metodën e realizmit socialist.
Ngritja e institucioneve artistike
Galeria e arteve
Pas 1945-sës edhe në fushën e artit u bë një punë më e organizuar për ngritjen e institucioneve.
Më 1946 u hap shkolla e mesme artistike që përgatiste piktorë skulptorë dhe grafistë. Në
vitin 1954 u ngrit për herë të parë Galeria Kombëtare e Arteve, ëndërr disa vjeçare e artistëve
dhe amatorëve të artit. Aty u grumbulluan veprat më të mira të traditës si dhe të autorëve
bashkëkohës. Njëzet vjet më pas u ndërtua godina e re e Galerisë, ku ndodhet dhe sot dhe u
pasurua me një numër më të madh veprash. Në godinën e re është hapur një sallë për vepra të
autorëve të huaj ku bëjnë pjesë edhe tablo nga Rembrandt, Ticiani etj.
Ne vitin 1972 u krijua "Ndermarja e Riprodhimit të Veprave të Artit" Drejtuar nga z.Skënder
Glina, ajo u bë një qëndër komplekse në ndihmë të artistëve të të gjitha fushave të artit, kryesisht
të ati monumental.

11.
Piktorët, skulptorët bashkë me artistët e tjerë të skenës dhe ekranit themeluan organizatën e tyre
të quajtur Lidhja e Artistëve me qëllim “që të bashkonin përpjekjet për formimin e artit të ri të
realizmit socialist”.
Nxënësit që mbaronin shkollën e mesme artistike në Tiranë vazhdonin studimet në akademitë e
arteve në Bashkimin Sovjetik dhe në vendet e tjera të Lindjes. Në vitin 1960, kur Shqipëria u nda
nga kampi socialist, studentët u kthyen në atdhe dhe, po atë vit, në Tirane u ngrit Instituti i Lartë
i Arteve (sot Akademia e Arteve). Disa vite më vonë u hapën edhe shkolla të tjera artistike. Në
qytetet kryesore u ngritën Galeri Arti. U hapën disa muze kombëtarë si Muzeu i Artit Mesjetar
në Korçë, Muzeu Arkeologjik në Tiranë etj si dhe disa muze historikë si Muzeu Skënderbeu në
Krujë, Muzeu Historik Kombëtar ku veç afreskeve që janë pikturuar aty, ruhen edhe shumë
vepra arti origjinale me shumë vlerë. Për studimin e veprimtarisë së arteve figurative, si dhe
arteve të tjerë, që nga viti 1986 funksionon Qendra e Studimit të Arteve pranë Akademisë së
Shkencave.
Zhvillimi i skulpturës
Që nga viti 1945, thuajse çdo vit janë organizuar ekspozita të arteve figurative. Më të
rëndësishme quheshin ato me rastin e përvjetorëve të Çlirimit dhe të ngjarjeve te tjera kombëtare.
Janë organizuar gjithashtu edhe shumë konkurse kombëtare. Konkursi i parë u shpall
më 1948 për realizimin e monumentit të Skënderbeut. Nga ky konkurs fitoi skulptori Janaq
Paco (1914-1989) me bocetin e tij që u realizua në bronz pas 10 vjetëve dhe u vendos në qytetin
e Krujës (28 nëntor 1959). Mbas çlirimit mori zhvillim të madh skulptura monumentale. Brenda
pak viteve u ngritën disa vepra. Nga veprat më të rëndësishme vlerësohen monumenti ekuestër i
Skënderbeut në Tiranë (1968) me autorë O. Paskali, A. Mano, J. Paco ; “Monumenti i
Pavarësisë” në Vlorë (1972) më autorë K. Rama, M. Dhrami, Sh. Hadëri si dhe disa statuja
shtatore dhe monumente të tjera nga Th. Thomai, P. Culi, H. Dule, F. Dushku, A. Mano etj.
Në pikturë u realizuan një numër më i madh veprash. Për herë të parë morën zhvillim thuajse të
gjitha zhanret e arteve vizive që nga piktura e skulptura e kavaletit te grafika, skenografia,
tekstili, qeramika, qelqi, e deri te mozaiket dhe afresket që u aplikuan në disa godina social
kulturore. Në gjithë këtë mori veprash, ndonëse të realizuara nën një censurë të rrepte, u
realizuan edhe vepra me vlera të veçanta artistike. Në artet figurative mungon një figurë aq e
shquar sa Ismail Kadare në letërsi, por gjithsesi ashtu si dhe Kadare shkroi kryevepra gjatë
periudhës së realizmit socialist, po ashtu edhe mjaft piktorë të talentuar, kanë realizuar tablo të
bukura, që s’kanë asgjë të përbashkët me të ashtuquajturën metodë të realizmit socialist.

12.
Vepra skulpturore
Skematizimi i veprimtarisë artistike
Pas viteve ’60 në Shqipëri artet zhvilloheshin të shkëputura jo vetëm nga vendet e zhvilluara
perëndimore, por edhe nga shtetet e bllokut të Lindjes. Për artistët figurativë ishte i pamundur
kontakti me veprat origjinale të autorëve të huaj, qoftë edhe në mënyrë klandestine sic mund të
bëhej me tingujt e muzikës apo me letërsinë. Pra ishte mbyllur çdo shteg për të mësuar nga
përvoja e artit bashkëkohorë botërorë. Kështu, nga viti në vit, veprimtaria në këtë fushë
skematizohej gjithnjë e më shumë dhe artistët e ndjenin veten gjithnjë e më ngushtë. Atëherë
filuan disa reagime në forma të ndryshme. Artistë të veçantë preferuan të trajtonin më shumë
temën historike, një pjesë e madhe i u përkushtua kryesisht peizazhit ; pra u futën ne ato tema
dhe gjini ku bëheshin më lehte përpjekje për t’iu shmangur kanoneve të metodës së realizmit
socialist që ngurtësonte fantazinë. Nga “devijime’ të tilla qëndroi më pak e prekur veprat e
piktorit A. Buza (1905-1987) si dhe një pjesë e madhe e tablove të piktorëve K. Kodheli, (l.
1920), Sadik Kaceli (1913-2000) etj.
Pas viteve ’70 në Shqipëri u edukuan tre breza pedagogësh që përgatisnin artistë të rinj. Grupi i
parë vinte nga akademitë e perëndimit, i dyti nga shkollat e vendeve të Lindjes, dhe të tretët ishin
përgatitur në Akademinë e Tiranës. Kontradiktat që filluan të shfaqeshin midis tyre vitet e fundit,
riformonin grupe të tjera që nuk përcaktoheshin nga vendet ku kishin studiuar apo nga mosha,
por nga aftësit, talenti dhe kultura e tyre. Përfaqësuesit që luftonin për tu shkëputur nga
skematizmi gjendeshin në çdo brez. Por ndaj tyre qëndronte gjithnjë e fortë goditja nga ithtarët e
realizmit socialist. Atëherë artistët novatorë mbijetonin duke realizuar dy lloj veprash ; tablo për
ekspozita, që plotësonin kërkesat e zyrtarëve të artit dhe vepra arti vetëm për në studio, tek të
cilat bënin eksperimente artistike për një ditë që do të vinte. Herë pas here, vepra të tilla
dorëzoheshin edhe në ekspozita. Ndonëse sillnin vlera të reja artistike ato jo vetëm nuk
ekspozoheshin por bëheshin objekt kritikash. Një nga ato tablo ka qenë edhe “Betimi i Vrana
Kontit” të S. Kamberit që sot cilësohet midis tablove më të mira. Ndër artistët më të shquar, të
asaj periudhe, që mundi të rezistonte duke iu përgjigjur kërkesave të kohës, por të jepte edhe
vepra me vlera artistike ka qenë piktori S. Shijaku (l. 1933). Veprimtaria e tij shtrihet në disa
gjini si tablo, peizazhe, portrete, afreske dhe së fundi në qeramikë të pikturuar dhe skulptur

13.
Përpjekje për liri vepruese
Fantazia vepruese e artistëve më të talentuar gjithnjë ka qenë në luftë me skematizmin e
imponuar edhe në artin shqiptar. Ndonëse të izoluar nga veprimtaria bashkëkohore botërore,
artistët shqiptarë herë pas here kanë bërë përpjekje për më shumë liri vepruese. Shembulli më i
dukshëm i viteve të realizmit socialist, ka qenë ekspozita me titullinsinjifikativ: “Pranvera”-1972
që u hap në Tiranë. Pas disa përpjekjeve latente që u dukën në ekspozitën e një viti më parë
(1971), në këtë të dytën u ndje një frymëmarrje më e gjerë. Por goditja kundër saj u bë e
menjëhershme dhe e fortë duke e ndrydhur më shumë artin shqiptar në vitet e mëpasëm. Në ato
vite u shfaqën edhe disidentët e parë në pikturën shqiptare si E. Gjergo, E. Hila, A. Oseku, M.
Velo etj. Përpjekjet për më shumë liri vepruese shfaqeshin herë pas here edhe në mbrojtjet e
diplomave të artistëve të rinj, por ato ndrydheshin më lehtë. Megjithatë ato vazhdonin gjithnjë
me guxim deri nga fundi i viteve ’80-të kur studenti E. Rama (l. 1966) me diplomën e tij
paralajmëronte për një pikturë që nuk do të ndrydhej më në të ardhmen.
Arti bashkëkohor
Ishte pikërisht viti 1991 kur piktura shqiptare nisi rrugën ku nuk do të ndjehej më tutela e një
drejtimi të vetëm artistik, siç provoi gjatë 50 vjetëve. Më shumë se në artet e tjera tani në pikturë
vihet re një hapësirë më e larmishme dhe më e madhe. Janë hapur më shumë ekspozita personale
ku paraqiten vepra që u përkasin rrymave bashkëkohore të artit botëror. Në këtë fazë, në Shqipëri
gjen edhe autorë që ende pikturojnë si në vitet e realizmit, por tonin e pikturës së sotme e japin
piktorët që përpiqen për një gjuhë të veçantë artistike si dhe autorët e rinj me “kapriçot” artistike
që tentojnë drejt një stili sa më bashkëkohor. Artistët shqiptarë, deri dje të izoluar brenda vendit
të tyre, tani po ballafaqohen me botën për të marre vlerësimin më të saktë të veprave artistike.
Deri tani janë arritur suksese në shtete të ndryshëm nga disa autorë shqiptarë ku më i shënuari
është ai i piktorit A. Shima në një nga galeritë më të njohura të Londrës dhe që vazhdon edhe sot
në disa galeri të Amerikës.
Tani artistët shqiptarë janë të grupuar në shoqata të ndryshme, sipas prirjeve të tyre, ndonëse
edhe Lidhja e Artistëve (e themeluar më 1952) ekziston akoma, kuptohet tani me një platformë
tjetër, që i përshtatet artit të sotëm. Në vitin 1993 në Tiranë u ngrit Galeria Te & Gi, e para galeri
private ku u grumbulluan një grup artistësh me prirje progresive. Janë hapur edhe galeri të tjera
private. Galeria Kombëtare është përshtatur veprimtarisë bashkëkohore dhe ka arritur të
organizojë ekspozita me pjesëmarrjen e artistëve nga shumë vende të botës. Gjithsesi këto janë
hapat e para të artit të ri shqiptar drejt harmonizimit me artin e vendeve të tjera evropiane, ndaj të
cilëve Shqipëria qëndroi e izoluar vite më parë.

14.
Artistët e Diasporës Pas pushtimit osman, gjatë shekullit XV-të dhe më vonë, morën rrugën e
emigrimit shumë shqiptarë. Midis tyre emigruan edhe të talentuar në art të cilët i zhvilluan prirjet
në vendet ku u vendosën. Megjithëse ende nuk është bërë ndonjë studim i plotë njihen disa
artistë të shquar. Në Itali albanezëve të Vincencës, Gjon dhe Jeronim u është gdhendur epitafi :
“Ille alter Phidias, his Poliklet erat”, që i krahason me dy nga mjeshtrit më të mëdhenj të
skulpturës helene. Ndërsa në katedralen Duomo të Milanos, altari është gdhendur nga skulptori
me origjinë shqiptare Aleks Tarketa. Shumë artistë shqiptarë u shquan në Venedik. Atje ngritën
edhe shkollën e tyre dhe e quajtën “Scuola degli Albanesi”.
Si tekste shkollore u përdorën veprat e humanistëve shqiptarë Marin Bicikemi (1468-1528)
dhe Marin Barleti (1460-1512) më të njohurit nga artistët janë piktorët Mark Basaiti (1496-1530)
dhe Victor Karpaci (1465-1525). Për origjinën e tyre shqiptare kanë shkruar edhe disa studiues të
huaj.
Një nga figurat më të shquara të kësaj periudhe është Aleksandër Albani (1692-1779). Edhe sot
ai vlerësohet si një nga të parët koleksionistë të veprave të artit. Vila e tij në Romë që edhe sot
quhet “Vila Albani” është nga të parat muze të artit në Evropë. Aty ka studiuar edhe arkeologu i
njohur J. Winckelman (1717-1768).
Me origjinë shqiptare kanë qenë edhe disa arkitektë të njohur si S. Mehmeti, K. Dulla, S. Atiku
etj që zbukuruan Stambollin dhe qendra të tjera të perandorisë osmane si dhe A. Aleksi, M.
Tivarasi, Gj. Durrësaku etj që punuan në vise të tjera të Evropës. Mugesa!
Artistët e diasporës se re shqiptare janë më të shumtë se ata të kohëve të hershme. Ata u përkasin
rrymave të ndryshme të artit botëror. Në këtë vështrim të shkurtër po veçojmë vetëm katër prej
tyre që janë të njohur edhe në artin botëror. Këta janë : fotografi i shquar Gjon Milli (1902-
1980), që jetoi dhe veproi në USA ; piktori Abedin Dino (1913-1993) mik me Picasso dhe
personalitete te tjera të shquar në Paris ; Çatin Saraçi (1902-1974) mik dhe bashkëpunëtor i afërt
i ekspresionistit Oskar Kokoshka, gjatë viteve që qëndroi në Londër si dhe Ibrahim Kodra (l.
1916) një nga përfaqësuesit e shquar të kubizmit në Itali.
Gjeografia e artistëve të diasporës së re shqiptare përfshin shumë vende të botës dhe me artin e
tyre mund të bëhet një album me vepra të bukura arti. Në këtë veprimtari futen edhe tablote e
artistëve arvanitas, që banojnë në Greqi. Në vitin 1985 është botuar në Athinë një album me
veprat e disa autorëve më të njohur arvanitas, por veprat e tyre është më e pasur, ashtu siç është
më e pasur gjithë veprat e diasporës së re shqiptare e cila po shtohet me autorë të rinj që u
larguan nga atdheu pas vitit 1990.

15.
Artistët e Huaj për Shqipërinë
Pikërisht gjatë shekullit XVIII-të, kur në Shqipëri sapo kishte nisur rrugën piktura realiste,
në Salonet e Parisit, në disa ekspozita në Angli, Gjermani, Itali, Austri etj., u vendosën edhe
tablo me temë shqiptare. Vepra të veçanta ishin realizuar edhe më parë nga autorë të shquar si P.
Veroneze (1528-1588) ”Rrethimi i Shkodrës”, A. Durer (1471-1528) “Skënderbeu” vizatim etj.,
por gjatë shekujve XVIII-XIX-të erdhën më shumë piktorë të shquar drejt Shqipërisë. U
realizuan disa tablo, etyde, akuarele dhe vizatime nga kreu i romantizmit E. Delacroix (1798-
1863); portreti “Shqiptarja” nga C. Corot (1796-1875), kompozimi i famshëm “Gratë suliote”
nga A. Scheffer (1799-1858), si dhe tablo, portrete dhe peizazhe nga R. Bonigton (1802-1828),
V. Vereshagin (1843-1904), G. Sargent (1856-1925), Ç. Conder (1868-1909) etj. Artisti i njohur
francez L. Gerome (1824-1904) ka pikturuar mbi 20 tablo me figura shqiptarësh; kroati P.
Jovanovic (1859-1931) mbi 10 kompozime me skena të ndryshme nga jeta shqiptare, ndërsa
anglezi i famshëm E. Lear (1812-1888) realizoi mbi 100 akuarele, litografi, vizatime dhe tablo
në ngjyra vaji nëpër Shqipëri. Përvec artistëve të mësipërm, ka edhe shumë autorë të tjerë të huaj
që, ndonëse janë më pak të njohur, kanë realizuar vepra me vlerë për historinë dhe kulturën
shqiptare. Pjesa më e madhe e gjithë këtyre veprave që u përmendën është përmbledhur në librin
e ilustruar “Albania and albanians in world art” që është botuar në shqip (1990) dhe në anglisht
(1991)
Artisti ështe qënie kryeneçe. Anarkiste.
I lirë, brenda burgut të krijuar posaçërisht për të. Nuk mund të jetë vegël e askujt. Nuk mund të
jetë çirak i asnjë mekanizmi politik, social, a ekonomik.
Artisti ështe vetshkatërrues. Në kërkim të dritës, si ajo fluturza e natës që i përqarket furishëm
llampës elektrike, derisa ti digjen krahët e më pas të shuhet. Eshtë romantik, deri në shpërfillje.
Eshtë naiv deri në dhimbje. Eshtë i fortë si çeliku i cilësisë më të lartë. E njëkohësisht i thyeshëm
si qelqet më delikate. Është kështu, jo sepse e do por sepse nuk mund të jetë diçka tjetër.
Të gjitha modelet e tjera që serviren sot si shprehje e potencialeve artistike, s'janë gjë tjetër
veçse nevojat e kamufluara të tregjeve të artit dhe të mafjes social-politike në pushtet për
dominimin e hapësirave pamore.

16.
Artisti s'mund të jetë puthadorës i shtetarëve, as punonjës i zellshëm i mekanizmit propagandistik
të klasës politike. Nuk mund të merret me numërimin e fasadave të ndërtesave shumëngjyrëshe,
brenda të cilave politikanë tejet të dyshimtë fshehën korrupsionin ekonomik e politik apo
mizerjen sociale të shoqërisë të cilën udhëheqin.
Artisti është skifter i egër, nuk është pulë oborri prej të cilës presim të bëj vezën e përditshme.
Eshtë opozitar, jo sahanlëpirës i klikave të ndryshme. Nuk mund të jetë konservator, frikacak, i
manipulueshëm, e komercial. Nuk mund të jetë lodër e askujt. Ky është nocioni im për artin dhe
artistin. Ky është edhe qëndrimi im në lidhje me subjektet e trajtuara këtu në blogun "Arti në
kohërat e Kolerës", të cilat kanë në qendër të tematikës së tyreartet vizuale.
Ndjej se proçesi i trajtimit të problematikave në fjalë, në mediumin e blogut, e plotësoi ciklin e
tij jetësor. Ju falenderoj të gjithëve që bashkëbiseduat me mua, që më lexuat dhe më lexoni
përditë. Shpresoj që ky komunikim të ketë ngacmuar, të ketë hapur dritare të reja në
këndvështrimin e arteve vizuale dhe të ketë qënë i frytshëm për ata që rruga i solli në këtë blog.
Mbi Realizmin Socialist Shqiptar
"Propaganda Poster, Albania

17.
Nuk eshte i thjeshte studimi, njohja dhe aq me teper perkufizmi apo percaktimi etik i doktrinave
te ndryshme social-filozofiko-estetike ne boten e artit. Nuk eshte e thjeshte me dy fjale te
permbledhesh nje krijimtari "artistike", qe lulezoi per afer nje gjysem shekulli jo vetem ne
vendet e ish kampit socialist, por edhe ne shume vende te tjera te botes. Thjesht nje perqasje e
ketij fenomeni social - i cili shfrytezoi artin, por s'ishte art- do te ishte me e dobishme.
Rrenjet e kesaj rryme sigurisht i zbulojme fill pas Revolucionit te Tetorit (1917) ne Rusi. Ishin
ato ndryshime sociale, e kozmo-historike ne kohe moderne qe paten nje ndikim te madh ne cdo
fushe te jetes, dhe sigurisht edhe ne ato te filozofise, te arteve vizive, te letersise, te muzikes, te
kinematografise (ndonese kjo e fundit ish nje forme e re e te shprehurit).
Fillimet nisen me romantiken dhe endrrat per nje bote me te drejte, e me te barabarte. Shume
personalitete artistike te kohes perkrahen parimet dhe utopine komuniste. Rasti i Mayakovsky-tapo
i Brecht-it, i Ricos apo Prokofiev-it, i Sartre-t apo i Picasso-s, jane tregues se sa kishin
tronditur realitetin global te kohes idete komuniste. Porse ato ç'ka predikonte ideologjia
komuniste, nevoja, deshira dhe krijimi i nje bote te bazuar mbi verdiktin e shumices ndaj
pakices, mbi dominimin e padiskutueshem te diktatures se proletariatit, do te ishte edhe grushti
perfundimtar qe kjo ideologji do t'u jepte vlerave te verteta artistike, ne ate ç'ka me vone u
quajt Arti i Realizmit Socialist.
Pikerisht nevoja per ilustrim politik te atyre qe partite komuniste te kohes deshironin te percillnin
tek masat e gjera te njerezve, trysnia propagandistike por edhe sociale e klases pushtetare
komuniste, lufta deri ne skaj ndaj çdo personaliteti artistik/njerezor qe devijonte nga vija e kuqe
marksiste-leniniste, si dhe diktatura e shabllonizmit ideologjik mbi kerkesat dhe vlerat e
mirefillta filozofike, estetike, e artistike, bene qe divorci i artit me utopine komuniste te behej qe
heret i dukshem dhe i qarte.
Nuk mund te pjelle art nje shoqeri tek e cila mungon liria e ndijimeve apo mendimeve. Nuk
mund te behet art kur deshira per eksplorim (ne trajte, apo edhe ide) shfaroset. Nuk behet art ne
momentin kur internon risite dhe nevojen per to. Si pasoje konservimi ne mendim dhe forme, i
atyre qe artisti duhej te trajtonte, u kthye ne filozofi udheheqese te doktrines te Realizmit
Socialist.

18.
Abdurrahim Buza "Azem Galica and combatants" (oil on canvas, 50x40 cm, 1976)
Realizmi Socialist ne fushen e arteve figurative shqiptare ka specifikat e veta. Perfaqesuesit
kryesore te shkolles shqiptare studiuan apo edhe u specializuan ne vende te ish kampit socialist,
duke sjelle ne atdhe parimet si edhe frymen e "doktrines se kuqe". Ky brez i ri artistesh iu
bashkangjit brezit te meparshem qe kishte kryer shkolla akademike artistike (kryesisht ne Itali e
Greqi) dhe qe kishte pershtatur skrupulozitetin akademik ne kuader te shabllonizmit meditativ
dhe emocional te Realizmit Socialist.
Nga ana konceptuale hapesirat vizuale u mbushen me shpata e pushke, kazma e lopata, ushtare e
militare, fshatare e punetore. Kendveshtrimi filozofik i veprave nuk mund te pranonte asgje qe
s'permbante "fillin e kuq komunist", dhe parimet marksiste- leniniste qofte ne pikture, qofte ne
skulpture, por sigurisht edhe ne muzike, letersi apo kinematografi. Kryesisht tema militare,
punetore dhe fshatare, ne te cilat dominonte gjithnje "Njeriu i Ri" i Partise.
Nje nevoje e qenesishme e sistemit komunist ishte edhe ajo e zgjimit te ndergjegjes kombetare.
Ne kushtet e izolimit te eger qe klasa politike ne fuqi denoi popullin shqiptar, ishte i
domosdoshem krijimi i nje mitologjie etnike.

19.
Karakteristika keto qe do te vishnin izolimin e gjate dhe te pameshirshem, si edhe internimin nga
bota, me petkun e krenarise per racen dhe per kombin. Nje mori veprash me bazament te
diskutueshem historik u shfaqen ne artet figurative shqiptare, duke bere te lulezoje retorika e nje
patriotizmi mbytes. Trysnia social-politike komuniste (e veshtruar kjo permes soc-realizmit)
ushqeu realitetin shqiptar duke rritur keshtu breza te tere njerezish mes shabllonizmin
ideor, mediokritetin artistik dhe erresires se interpretimit historik te realitetit shqiptar apo atij
nderkombetar .
Mungesa e lirise se shprehjes dhe kufizimi i kerkimeve ideore, beri qe era e mykut te
zevendesoje delirin romantik apo entuziazmin fillestar te artisteve te viteve 1950 ne Shqiperi.
Çdo lloj prirjeje per te folur me nje gjuhe disi te ndryshme, per te zbuluar mjete te reja shprehese
ne art u asgjesua dhe u shkaterrua qysh ne embrion(si psh: ne rastet e artisteve Edison
Gjergo, Edi Hila , Maks Velo...).
Shaban Hysa "Further" {1966)

20.
***
Per nga gjuha shprehese arti i Realizmit Socialist ishte ndertuar mbi koncepte e parime
akademike. Kendveshtrimi konservator -i realitetit - ne ide, ilustrohej edhe me nje qendrim
konservator ne forme, duke lene shume pak vend apo hapesira per shprehje dhe karakteristika
personale. Une vete jam deshmitar i ambienteve mbytese artistike te cilat merrnin jete qysh ne
ateliete e Liceut Artistik "Jordan Misja", per te vazhduar me vone dhe ne Institutin e Arteve.
Krimi me i madh ne keto shkolla arti ishte se shperbehej cdo grimce personaliteti/individualiteti
artistik e njerezor. Qellimi ishte te krijuarit e Njeriut te Ri, e si rrjedhoje edhe e Artistit te Ri, i
cili ishte i mbrujtur kembe e koke nga mediokriteti soc-akademik i te shprehurit ne art. Varferia e
hapesirave per eksplorim dhe diktatura e skematizmit artistik, benin qe shpeshhere talente me te
vertet te medha te vdisnin qe ne djep, mes pamundesise per te eksploruar brendine e tyre, per t'u
shprehur, dhe paaftesise per t'iu kundervene atij sistemi aq autoritar, arrogant, e shkaterrues
vlerash.
Ekzistenca e tabuve ne subjekt, ne perceptim, ne trajtim, e ne ndjenje ishte edhe arsyeja e
deshtimit te plote te kesaj doktrine filozofiko-estetike. Persiatja tematike, stilistike, estetike,
filozofike, konceptuale, e kompozicionale, bente te dukshme edhe ne syte me te pastervitur
shfytyrimin e ketij fenomeni social ne fushat e arteve figurative. Mungesa e lirise krijuese, e
eksperimentimit artistik, kufizimet ideore dhe ideologjike, si edhe dominimi i demagogjise apo i
propagandes politike ne cdo qelize te krijimtarise artistike, çuan -fatkeqesisht- kete orvatje
romantike te fillim shekullit te 20 ne degradimin total.
Renia e sistemeve komuniste solli si pasoje edhe vdekjen e kesaj forme te shprehuri -diku aty ne
fillimin e viteve 1990- duke çliruar keshtu artistet nga burgu kolektiv por edhe individual i kesaj
rryme famekeqe.
Sigurisht qe kur flasim per periudhen e soc- realizmit ne Shqiperi, ekzistojne edhe shembuj
artistesh, apo vepra qe munden te distancohen deri ne nje fare mase (ne saje te faktoreve te
ndryshem historik e social) nga realiteti dogmatik artistik shqiptar. Disa nga keto raste do te jene
objekte analize dhe studimi ne shkrime te ardhshme.

21.
Nexhmedin Zajmi "Tregim nga lufta nacional-çlirimtare" (oil on canvas, 132.5 x 207 cm, 1954)
Sali Shijaku "Punetoret ne studion e piktorit" (oil on canvas, 250x206 cm, 1974)

22.
Danish Jukniu "Barinjte ne bjeshke" (oil on canvas
Hasan Nallbani "Aksionistja" (oil on canvas, 1966,G.K.A. Tiranë)
Ku shkuan vallë femrat me përngjasi burri të artit figurativ shqiptar? Femrat me muskuj
peshëngritësi? Me gjoks djaloshar, me këmbë leshtore, e fytyra me mjekërr? Ku humbën duart e
tyre të çelikta e grushtat komunist, pushkët e automatikët, lopatat e kazmat, mistritë e drepërit,
kovat e kazanët, tullat e llaçi?

23.
Ku shkuan vallë krijuesit e atyre krijesave hermafrodike, përse kanë kaq shumë turp për to?
Përse baballarët e djeshëm të arteve figurative shqiptare, kur prezantojnë krijimtarinë e tyre ndër
vite, në libra e albume, në gazeta e revista, në televizione e lidhje interneti, harrojnë të na flasin
për shplarjen 45 vjeçare të trurit nëpërmjet artit? Përse s'na flasin për rolin që ata luajtën
përgjatë dekadash të tëra në formimin e moralit të turmës?
Përse i vranë me kaq lehtësi imazhet e ashtëquajtura femërore me të cilat na bombardonin nga
mëngjesi në darkë për dekada e dekada të tëra?
Sotir Capo "Prodhuesja e telave elektrik" (oil on canvas, 1969, G.K.A. Tiranë)

24.
Spiro Kristo "Brigadierja" (oil on canvas, 1976,G.K.A. Tiranë)
Bardhyl Dule "Ndërtuesja" (oil on canvas, 1971,G.K.A. Tiranë)

25.
Isuf Sulovari "Mjelsja" (oil on canvas, 1971,G.K.A. Tiranë)
LABELS ARTI SHQIPTAR, GALERIA KOMBETARE E ARTEVE, REALIZMI
SOCIALIST
Odiseja e një Pikture
"Sendet s'janë gjë tjetër, veçse hije të ideve" (Platoni).
Në këtë sens edhe veprat e artit, s'janë gjë tjetër veçse gjurmët e atyre sa mendojmë dhe të atyre
sa ndjejmë në momente të ndryshme kohore, nën trysninë e një sërë faktorësh të rastësishëm
vendor, historik, social, politik, kulturor, ekonomik, filozofik, moral, spiritual, metafizik, e
estetik.
Rrugëtimi i ngjizjes dhe më pas i mbrujtjes së idesë fillestare, në punën time "Sweet
Dreams" është pikërisht një argument më shumë në relacion me "luftën" time personale për të
krijuar dhe për ti dhënë jetë një ideje të caktuar...
"National Gallery of Arts", Tirana, Albania" (photo by Toni Milaqi, 2010)

26.
Pushimet verore të këtij viti i kalova në Dhërmiun piktoresk. Do të ishte absurde për mua të
udhëtoja në Shqipëri pa mundur të endem qoftë edhe për pak në Tiranë. Loja mes dashurisë dhe
urrejtjes për ato që ofron qyteti im i lindjes, gjithnjë më shoqëron sa herë gjendem aty. Dy ditë të
tëra në Tiranën e zhurmshme. Dy ditë mes nostalgjisë, dhe pluhurit. Mes kujtimeve, dhe kaosit
urban. Mes ndërtesave që të lidhin me fëmijërinë, dhe të tjerave, të reja, tërësisht të huaja për ty.
Mes nevojës që ke për vendin tënd të lindjes, dhe brutalitetit që ofron sot çdo frymëmarrje e tij.
Mes brishtësisë së emocionit dhe pragmatizmit së realitetit.
Eshtë e pamundur të jem në Tiranë, dhe të mos vizitoj Galerinë Kombëtare të Arteve.
Linja muzeale e Galerisë, e cila ndodhet kryesisht në katet e sipërme, funksiononte rregullisht.
E ideuar personalisht dhe e trumpetuar me të madhe ndër media nga drejtori Rubens Shima si një
projekt ambicioz i prezantimit të 120-vjet zhvillimeve në artin pamor shqiptar. Në fakt tek
shëtisja pavionet e ndryshme, dy ishin konkluzionet më të qarta për
mua. Varfëria dhe Korrupsioni.
Varfëria e prurjeve artistike. Sepse janë të pakta referencat e vyera në panoramën e artit
shqiptar. Dhe fatkeqësisht këtoreferenca asnjëherë nuk luajtën rolin e lokomotivës në trenin e
brejtur prej shabllonizmit ideologjik dhe strukturor. Gjithnjë periferike dhe të diskriminuara nga
konjukturat politiko-ekonomike të kohës ë tyre. Shumë mediokritek krijues. Shumë amatorizëm.
Shumë telajo të ngallosura. Të pakta vlerat
Korrupsioni i menaxhuesve të artit shqiptar. Përmban brenda tij paaftësinë profesionale.
Mosnjohjen. Të qënit epidermik. Mungesën e nevojës për studim. Eleminimin e së resë dhe të
ndryshmes. Të vrarët e kreativitetit. Krijimin e një oborri, e një rrethi vicioz antivlerash dhe
njerëzish, nga ku do të bëhet më e lehtë lufta për dominim politik dhe ekonomik në fushën e
arteve vizuale. Por mbi të gjitha është fryt i kalbëzimit identitar të klasës politike që udhëheq.