Dam design. Project of Selenge HPP

ДИПЛОМЫН ТӨСӨЛ УББ

Эг-Сэлэнгийн УЦС – ын боомтын ба технологи зохион байгуулалт

Оршил

Усны барилга гэдэг нь маш өргөн цар хүрээтэй, дотроо олон салбарыг багтаасан, суурь
болон салбар шинжлэх ухаануудыг багтаасан хүн төрөлхтөний түүхэндээ бүтээн буй
болгосон мэргэжил юм. Усны барилгыг хэрэглэж буй салбараас хамаарч ус хангамж ба ус
цэвэрлэгээ, хөдөө аж ахуйн ус хангамж, мелиораци, усан тээвэр, усан цахилгаан станц гэх
мэт чиглэлд хуваан үзнэ. Эндээс манай улсад хүн амын болон хөдөө аж ахуйн ус хангамж,
мелиорацийн чиглэлийн усны барилга байгууламж ихээхэн баригдсан. 1990 он гарч
социалист нийгэм үгүй болсноор хийж бүтээсэн зүйлсээ эвдэн зарж өдгөө бүрэн бүтэн
ажиллах усны барилга байхгүй болсон. Мелиорацийн чиглэлийн ихэнх барилгууд
ажиллагаагүй болсон ба 2004 оноос эхлэн төр засгийн дэмжлэгтэйгээр сэргээн засагдаж
эхэлж байна. Манай улсад төдийлөн сайн хөгжөөгүй, барьж байгуулах өөрийн гэсэн
технологи туршлага хуримтлагдаагүй салбар нь Усан цахилгаан станцийн зориулалттай
усны барилга байгууламж юм. Усан цахилгаан станцийн зориулалттай усны барилга
байгууламжид түрэлт үүсгэх шороон ба бетон боомт, эсвэл деривацийн суваг хоолой орно.
Эдгээр нь дотроо ашиглалтын ба үйлчилгээний найдварт байдал, экологийн болон
байгалийн шаардлагаас хамаарах олон барилга байгууламжийн цогцийг үүсгэж байдаг.
Ялангуяа бетон ба төмөр бетон боомт манай улсад хуруу дарам цөөн байдаг. 1990 он
гарснаас хойш энэ салбарт бүтээн байгуулсан томоохон ажил гэвэл Тайширын УЦС байна.
Тайширын УЦС – ийн боомтыг гадны хөрөнгө оруулалтаар Хятад улсын ажилчид гардан
барьсан ба барьсан технологи, туршлагаас бидэнд үлдсэн зүйл бага. Иймд шороон боомт
барихаас өөр туршлага бидэнд байхгүй гэж хэлж болно. АНУ, ОХУ, Хятад болон Италь,
Герман гэх томоохон орнууд өөрийн гэсэн туршлатагай, тооцооны өөрийн онолтой байх
ба зарим нарийн зүйлс нь нууц байдаг. Дээрхи улсууд цэвэр өөрийн хөдөлмөрөөр баялгаа
бүтээж, бусад хөгжиж буй орнуудын тухайн салбарт оролцсоноор салбар хөгжих эс
хөгжих нь оролцож буй орноос хамаарах болж байна. Оросууд услалтын систем нилээдгүй
барьж байсан боловч Усан цахилгаан станц бариагүй. 20 – р зууны дунд ба сүүл үед ОХУ
болон АНУ – д эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр УЦС – уудыг ихээхэн барьсан. Манай улсын
ОХУ – аас авдаг эрчим хүч нь Байгаль нуураас эх аван урсах Ангар мөрөн дээр цувуулан
барьсан Эрхүү, Братск, Хөвсгөлөөс цааш гарах Саяано-Шушенская гэх мэт томоохон УЦС
– аас гарч байгаа эрчим хүч гэдгийг бид мэддэггүй. Магадгүй эрчим хүчний хараат
байдалд оруулах гэсэн бодлого нь УЦС баригдаагүйн нэг шалтгаан байж ч магадгүй.

Улс хөгжихийн хирээр эрчим хүчний хэрэгцээ, өртөг өсч байгаатай холбогдон төвийн
системд эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр 2020 оноос өмнө шаардлагатай байгаа билээ. Эрчим
хүчний эх үүсвэрүүдийн техник, эдийн засгийн үндэслэлээр Сэлэнгэ мөрөн дээр том
хэмжээний УЦС барих нь илүү тохиромжтой гэсэн дүгнэлтийг төр гаргаад удаагүй байгаа.
Хамтарч ажиллах тал дээр Хятадтай илүү харьцаатай байгаа боловч зураг төсөл
хайгуулийн ажлыг өөрийн улсдаа хийх шаардлагатай. Тайширыг барихад оролцсон М-Си-
Эс групп УЦС болон боомтын зураг төсөл боловсруулах ажлыг гүйцэтгэж чадах эсэх нь
мөн л эргэлзээтэй. Иймд боловсон хүчнийг чанартай бэлдэх асуудал нэн шаардлагатай

Бадарч овогтой Аюурзана. А.WE08D227



байна. Төгсөгчдийн байдлаас харахад УЦС – аар дипломын ажил бичиж байгаа нь учир
дутагдалтай мэт санагддаг. Усны барилгын гидравлик болон бүтээцийн тооцооны уялдаа,
буурь суурийн аливаа асуудлыг шийдвэрлэх чадваргүй төгсөх мэргэжилтнүүд олширсоор
байна. Бодит байдалд бид усны барилгын инженер биш гидравлик тооцооны инженерүүд
болж төгсөж байна. Барилгын тогтолцоо энэ юм болов уу гэвэл бусад улсад үгүй юм.
Усны барилгын шийдвэрлэх үндсэн зүйл нь гидравлик тооцоонд үндэслэж орон зай,
байгалийн болон зохиомол хүчний үйлчлэлд усан дотор, газар дээр болон газар дор
барилга хэрхэн оршин тогтнох вэ гэдгийг тооцоолж бат бэх найдвартай ажиллагааг хангах
техникийн шийдэл гарган зохион бүтээх гэж ойлгож байна. Иймд гидравлик, бүтээц,
геотехникийн асуудлуудыг цогцоор нь өөрийн хэмжээнд шийдвэрлэх, өөрийгөө
чанаржуулан, чадварлаг инженер болохын тулд УЦС сонгон Боомтын зураг төсөлийг
дипломын ажлаараа хийхээр төлөвлөлөө. Боомт болон усны барилгын талаар бусад улсын
туршлагыг судлах, барилга байгууламжийн шийдлийг онцлох, ач холбогдлыг мэдэж
өөрийн хэмжээнд ашигтай хувилбар дэвшүүлэн техникийн шийдэл гарган шийдвэрлэх нь
инженер болох бидний хувьд өөртөө олж буй том ололт, ирээдүйд улсдаа оруулах том
хөрөнгө оруулалт юм.

Төслийн нэрний хувьд боомтуудын харьцуулалт хийж сонгох нь барилгын хувьд
зайлшгүй чухал ойлголт ба олон зүйлийг судлах ач холбогдолтой юм.




Төслийн агуулга
1 БҮЛЭГ. Байгаль, цаг уурын нөхцөл.......................................................................... 1
1.1 Өвлийн улирал........................................................................................................... 2
1.2 Хаврын улирал........................................................................................................... 2
1.3 Зуны улирал................................................................................................................ 2
1.4 Намрын улирал.......................................................................................................... 2
1.5 Цаг уурын нөхцөл...................................................................................................... 3
1.6 Байгалийн нөхцөл...................................................................................................... 6
II БҮЛЭГ. Ус эрчим хүчний тооцоо, УЦС – ын боомтын чиг шав сонголт
2.1 УЦС байгуулах шаардлага...................................................................................... 7
2.1.1 Төвийн эрчим хүчний системийн хэтийн хандлага............................................. 7
А. ТЭХС – ийн хэрэглээ оргил ачаалал....................................................................... 7
Б. Эх үүсвэрийн бүтэц.................................................................................................... 7
В. Хэрэглээний ерөнхий өсөлт...................................................................................... 8
Г. Оргил ачаалал.............................................................................................................. 10
Д. Шинэ эх үүсвэр........................................................................................................... 11
2.2 Боомтын чиг шав сонголт........................................................................................ 13
III БҮЛЭГ. Эг-Сэлэнгийн боомтын боломжит хувилбар
3.1 Боомтын төрөл ба ангилал....................................................................................... 17
3.2 Боомтын боломжит хувилбарууд............................................................................ 20
3.2.1 Гравитацын боомт.................................................................................................... 20
3.2.2 Аркан боомт.............................................................................................................. 22
3.2.3 Тулгуурт боомт.......................................................................................................... 25
3.2.4 Төмөр боомт (Голдирол хаах ба хаших зорилгоор)............................................... 27
3.2.4 Модон боомт (Голдирол хаах ба хаших зорилгоор).............................................. 29
3.3 Боомтын төрлийг сонгох үндсэн үзүүлэлт............................................................ 31
IV БҮЛЭГ. Гравитацын бетон боомтын тогтворшил
4.1 Боомтын хөндлөн огтлолын хэлбэр хэмжээг тогтоох......................................... 32
4.1.1 Боомтын хярын өргөн............................................................................................... 32
4.1.2 Боомтын суурийн өргөн........................................................................................... 33
4.1.3 Боомтын дээд налуу.................................................................................................. 33
4.1.4 Боомтын өндөр тодорхойлох................................................................................... 33
4.1.5 Боомтын доод налууг тодорхойлох......................................................................... 36
4.2 Боомтод үйлчлэх ачаа ба үйлчлэл.......................................................................... 36
4.2.1 Боомтод үйлчлэх ачаа ба түүний төрөл.................................................................. 37
4.2.2 Боомтод үйлчлэх ачааны хослол............................................................................. 38
4.3 Гравитацын боомтын тооцооны үндэс.................................................................. 41
4.4 Гравитацын боомтын тогтворшилын тооцоо..................................................... 41
4.4.1 Тогтворшил (ачааны үндсэн хослолд).................................................................... 42
4.4.2 Тогтворшил (ачааны онцгой хослолд).................................................................... 45
4.5 Боомтын их бие ба буурийн грунтын бат бэхийн тооцоо................................... 47
4.5.1 Боомтын дээд налууд үүсэх хүчдэлүүд................................................................... 49
4.5.2 Боомтын доод налууд үүсэх хүчдэлүүд.................................................................. 50
4.5.3 Боомтын доод хашицын бетоны бат бэх................................................................ 50
4.5.4 Боомтын буурийн грунтын бат бэх......................................................................... 51
4.4 Гравитацын боомтын хийц...................................................................................... 51




V БҮЛЭГ. Аркан боомтын тогтвошил........................................................................ 52
VI БҮЛЭГ. Тулгуурт боомтын тооцоо
6.1 Массивны тулгуурт боомт........................................................................................ 56
6.1.1 Массивны тулгуурт боомтын хөндлөн огтлолын хэлбэр..................................... 56
6.1.2 Тулгуурт боомтод үйлчлэх ачаа ба нөлөөлөл........................................................ 58
6.1.3 Тулгуурт боомтын тооцооны үндэс........................................................................ 59
6.1.5 Тулгуурт боомтод үйлчлэх хүчнүүдийг тодорхойлох........................................... 62
6.1.6 Массивны тулгуурт боомтын тогтвошилт............................................................. 67
6.1.7 Боомтын их бие ба буурийн грунтын бат бэх........................................................ 68
6.2 Олон аркт тулгуурт боомт........................................................................................ 72
6.2.1 Тойрог хэлбэртэй аркын тооцоо.............................................................................. 76
6.2.2 Тулгуурын статик тооцоо......................................................................................... 87
А. Ачааны үндсэн хослолд бат бэхийн тооцоо............................................................ 89
6.2.3 Парабол аркын тухай товчхон................................................................................. 95
VII БҮЛЭГ. Бетон гадаргуутай чулуун дүүргэллтэй боомт.................................... 96
VIII БҮЛЭГ. Боомтуудын харьцуулалт, сонголт
7.1 Нийтлэг үндэслэл....................................................................................................... 97
7.2 Эзлэхүүний харьцуулалт.......................................................................................... 97
Гравитацын боомт.......................................................................................................... 98
Массивны тулгуурт боомт.............................................................................................. 98
Олон аркат тулгуурт боомт............................................................................................ 100
IX БҮЛЭГ. Боомт ба түүний тусгай хийцүүдийн бүрэн тооцоо
9.1 Боомтын бүтээцийн бат бэхийн тооцоо................................................................. 102
9.1.1 Төмөр бетон аркыг тооцоо....................................................................................... 104
А. Аркын арматурчлал................................................................................................ 104
Б. Элементийн даах чадварын тооцоо....................................................................... 106
В. Аркын бат бэхийг налуу огтлолоор тооцох......................................................... 107
Г. Ан цав үүсэлтийн тооцоо........................................................................................ 107
Д. Элементийн ан цав нээгдэлтийн тооцоо .............................................................. 108
9.1.2 Тулгуурын бат бэх.................................................................................................... 109
9.2 Бүтээцийн байнгын ба түр заадас........................................................................... 110
9.2.1 Хэв гажилтын заадасны өргөн................................................................................ 110
9.2.2 Заадасны бүтээц........................................................................................................ 111
А. Босоо заадас................................................................................................................ 111
Б. Барилгын хэвтээ заадас.............................................................................................. 112
9.3 Боомтын хучилтын дулаан техникийн тооцоо.................................................... 113
9.4 Буурь ба суурь............................................................................................................ 114
9.4.1 Боомтын суурь........................................................................................................... 115
9.4.2 Боомтын тогтворшилт (Ачааны үндсэн хослолд).................................................. 115
9.4.3 Буурийн хөрсний даах чадвар.................................................................................. 118
9.4.4 Суурийн бүтээцийн бат бэхийн тооцоо.................................................................. 118
9.4.5 Боомтын буурь.......................................................................................................... 119
9.4.6 Боомтын буурьт хийгдэх цементацын ажил......................................................... 120
9.5 Их биеийн болон буурийн шүүрэлтийн систем ба галарей................................ 123
9.5.1 Их биеийн шүүрэлтийн систем............................................................................... 123
9.5.2 Галарей....................................................................................................................... 123




9.5.3 Буурийн шүүрэлтийн систем................................................................................... 125
9.6 Боомтын ус хаюурын барилга................................................................................. 126
9.6.1 Хаях усны хамгийн их хэмжээ ба ус халиах хэсгийн өргөнг урьдчилан
тодорхойлох......................................................................................................................... 127
9.6.2 Ус халиагуурын гидравлик тооцоо.......................................................................... 129
9.6.3 Шахагдсан гүний тооцоо.......................................................................................... 132
9.6.4 Хурд сааруулагчын гидравлик тооцоо.................................................................... 133
9.6.5 Доод хашицын холбогдол......................................................................................... 136
9.6.6 Ус халиагуурын бүтээцлэл....................................................................................... 139
А. Ачаа ба үйлчлэл.......................................................................................................... 139
Б. Босоо чиглэлтэй үйлчлэх хүчнүүд............................................................................. 140
В. Боомтод үйлчлэх хэвтээ хүчнүүд.............................................................................. 141
9.6.7 Ус халиах төмөр бетон хучилт................................................................................. 142
А. Ус халиах босго........................................................................................................... 143
Б. Трамплины төгсгөл..................................................................................................... 144
9.7 Ёроолын ус гаргуур.................................................................................................... 144
9.7.1 Ус гаргуурын тооцоо................................................................................................ 145
9.7.2 Сегментэн хаалтны тооцоо....................................................................................... 146
9.7.3 Доод хашицын холбогдол......................................................................................... 148
9.7.4 Доод хашицын ус цохилгын хэсэг........................................................................... 149
А. Тулгуур шонгын даах чадвар..................................................................................... 149
Б. Шонгын бат бэхийн тооцоо........................................................................................ 150
В. Түшиц ханын тооцоо GEO5....................................................................................... 151
9.8 Хүчдэл хэв гажилт ба хяналт хэмжилтийн багажууд.......................................... 155
9.8.1 Инклинометр ба экстенсометр................................................................................. 156
9.8.2 Заадас хэмжигч.......................................................................................................... 156
9.8.3 Трангуляци ба 3 – н талт бай.................................................................................... 156
9.8.4 Термометр................................................................................................................... 156
9.8.5 Боомтын суулт хэмжих............................................................................................. 156
X БҮЛЭГ. Боомт барих ажлын технологи ба зохион байгуулалт
10.1 Барилтын үеийн ус залах схемийн төлөвлөлт.................................................... 159
10.1.1 Ус залах суваг........................................................................................................... 160
10.1.2 Түр боомт.................................................................................................................. 160
10.1.3 Түр боомт ба ус залах сувгын газар шорооны ажлын эзлэхүүн.......................... 161
10.2 Талбайн зохион байгуулалт.................................................................................... 162
10.3 Ус гаргуур ба ус хаях хэсгийн ажлын тоо хэмжээ.............................................. 163
10.3.1 Газар шорооны ажил .............................................................................................. 163
А. Талбайн бут сөөгийг тайрч талбайг ухалганд бэлдэх............................................ 164
Б. Суурийн ухалгын эзлэхүүн....................................................................................... 164
В. Буурийн хадан грунтыг гараар ухах ба угаах......................................................... 164
10.3.2 Буурийн шүүрэлтийн эсрэг цементаци цутгах..................................................... 164
10.3.3 Ус гаргуурын суурь цутгах ажил........................................................................... 164
10.3.4 Галарей угсрах......................................................................................................... 164
10.3.5 Холбох хонгил цутгах............................................................................................. 165
10.3.6 Суурьт хэв гажилтын заадас хийх.......................................................................... 165
10.3.7 Суурийн босоо гадаргууд тусгаарлалт хийх......................................................... 165




10.3.8 Ус халиах ба ус гаргуурын хэсгийн их бие цутгах............................................... 165
А. RCC бетон................................................................................................................... 165
B. CVC бетон................................................................................................................... 166
10.3.9 Ус гаргуурын төмөр бетон хоолой......................................................................... 166
10.3.10 Ус гаргуурын оролтын хэсэг................................................................................. 166
10.3.11 Ус гаргуурын удирдлагын хонгил цутгах........................................................... 166
10.3.12 Үндсэн хаалт угсрах.............................................................................................. 166
10.3.13 Засварын хавтгай хаалт угсрах............................................................................. 166
10.3.14 Ус халиагуур дахь энерги унтраах шүдний ажил............................................... 166
10.3.15 Ус халиагуурын дээрхи авто зам.......................................................................... 167
10.4 Доод хашицын холбогдолын ажлын тоо хэмжээ................................................ 167
A. Бетоны ажил................................................................................................................... 167
Б. Хэв гажилтын заадас...................................................................................................... 167
10.4.3 Энерги унтраах хүнхээл.......................................................................................... 168
10.5 Ус хаях ба ус гаргуур, боомтын доод хашицын ус зайлуулах хэсгийн
хөдөлмөр зарцуулалтын калькуляци........................................................................... 169
10.6 Обьектын төсөв......................................................................................................... 178
10.6.1 Ус гаргуур барих ажлын үндсэн ажилчдын цалингийн тооцоо.......................... 178
10.6.2 Материалын орцын норм........................................................................................ 182
10.6.3 Материал тээврийн зардал...................................................................................... 188
10.6.4 Механизмын ашиглалтын зардал........................................................................... 190
10.6.5 Төсөвт өртгийн нэгдсэн товчоо............................................................................. 195
Дүгнэлт............................................................................................................................... 196
Ашигласан ном зохиол.................................................................................................... 197
Ашигласан программ хангамж...................................................................................... 198




I БҮЛЭГ. Байгаль цаг уурын нөхцөл
Монгол орны хойт хагас өндөр уулс ихтэй явдал нь эндэх уур амьсгалыг харьцангуй
сэрүүн болгоход хүргэсэн. Мөн Эг-Сэлэнгэ орчим өвлийн цагт эсрэг циклон тогтдог
учир тэнгэр голдуу цэлмэг байдаг тул агаар ихээхэн хөрдөг. Чийглэг уур амьсгалын
нөлөөгөөр энэ их муж гол мөрөн элбэгтэй. Төслийн талбар нь хүйтэн, сэрүүн эх газрын
уур амьсгалтай тул өдөр болон улирлын хэмийн хэлбэлзэл ихээхэн өндөр байдаг. Эг
сэлэнгийн хагалбар нь жилдээ 300 мм буюу түүнээс их тунадас унадаг Монгол орны
хур тунадас хамгийн их унадаг хэсэг багтдаг. Тус ус хагалбарын өндөрлөг хэсэгт
тунадас 500 мм-ээс их байдаг. Хур тунадасны дийлэнхи ихэнхи нь зуны улиралд
хамгийн их бороотой байдаг 7 ба 8-р саруудад унадаг.

Энэ нутагт харьцангуй чийгшилт бага байдаг ба зуны саруудад 40-50%-ийн хооронд
хэлбэлздэг. Ихээхэн хэмжээтэй тогтмол ус нь орчин тойрныхоо уур амьсгалд нэн
ялангуяа агаарын хэм болон чийгшлийн хэмжээнд нөлөөлдөг. Хамгийн мэдрэгдэхүйц
нөлөө нь зуны улиралд сэрүүвтэр харин өвөлдөө дулаавтар болж өдрийн болон
улирлын чанартай агаарын хэмийн хэлбэлзэл буурдаг. Цаг агаарт үзүүлэх эерэг
идэвхжил нь усан сангийн ус эргэн тойрныхноос илүү дулаан байдаг намар цагийн үед
мэдрэгдэнэ. Гэхдээ энэ идэвхжил нь маш бага талбайд мөсөн бүрхүүл тогтохын өмнө
болно. Сөрөг идэвхжил буюу өөрөөр хэлбэл ялигүй сэрүүсэлт нь усан сангийн мөс
хайлахгүй байсаар байдаг хавар цагийн үед үүсдэг. Усан санд хавар байгаа ус нь
намрын түвшинтэй харьцуулахад ихээхэн багассан байдаг тул энэ сэрүүсэлтийн
идэвхжил нь бага байх болно.

Улиралуудын эхлэх , дуусах хугацаа , үргэлжилэх хоногийг доорхи хүснэгтэнд
үзүүлэв.

Улирлын эхлэх хугацаа

Улирал Өвөл Хавар Зун Намар
эхлэх дуусах хоног эхлэх дуусах хоног эхлэх дуусах хоног эхлэх дуусар хоног
Булган XI/1 III/1 120 III/1 VI/1 60 VI/1 IX/1 120 IX/1 XI/1 60

A.WE08D227 Б.АЮУРЗАНА хуудас 1



1.1 Өвлийн улирал

Өвлийн улиралд Увс, Дархадын хотгор, Орхон Сэлэнгийн сав газар зэрэг хонхор
хөндий газар хүйтэн агаар тогтонги байдаг учраас дунджаар -30-35оС байдаг. Хойд
мөсөн далайн ай савд өвлийн улирал X сарын сүүлч XI сарын эхээр эхэлж III сарын
эхээр дуусна. Нийт өвлийн үргэлжлэх хугацаа 120 хоног. Өвлийн 3 сарын салхины
дундаж хурд 1.1-2.0 м/с. Галлагааны хугацааны температурын нийлбэр 6000-6700оС
байдаг.

Өвлийн 3 сарын дундаж харьцангуй чийгшил 60-70%. Тогтвортой цасан бүрхүүл
тогтох хугацаа 11/XI-21/XI, арилах хугацаа 11/III-21/III хүртэл юм.

1.2 Хаврын улирал

Хаврын улирал II сарын эцэс III сарын эхээр эхэлж IV сарын эцэс , V сарын эхээр
дуусна. Хаврын улиралд цаг агаар эрс өөрчлөгдөж температурын хэлбэлзлэл их, салхи
шуурга ихтэй тогтворгүй болно. Агаарын чийгшил багасч салхины хурд ихсэнэ.
Хаврын улирал хамгийн их салхитай хуурай байдаг учир усны гадаргаас уурших
ууршилт их утгандаа хүрдэг.

1.3 Зуны улирал

Хур тунадасны дийлэнхи ихэнхи нь зуны улиралд хамгийн их бороотой байдаг 7 ба 8-р
саруудад унадаг. Зун Хэнтийн мужид харьцангуй эрт эхэлнэ. Мөн салхины хүч багасч
сулардаг. Хангайн нуруунд зун V сарын эхээр эхэлж IХ сарын эхээр дуусч 120 гаруй
хоног үргэлжилнэ. Энэ нутагт харьцангуй чийгшилт бага байдаг ба зуны саруудад 40-
50%-ийн хооронд хэлбэлздэг.

1.4 Намрын улирал

Намрын улирал IХ сарын эхнээс эхлэн , ХI сар хүртэл нийт 60 хоног үргэлжилнэ.
Агаарын хоногийн дундаж температур 5оС болох өдөр нь 21/IX-1/X. Өдрийн урт 6-7
цаг байна. Намартаа -5 оС хэмээс -15 оС хэм хүртэл хүйтэрдэг.


ДИПЛОМ
МЫН ТӨСӨЛ УББ

Эг-Сэл
лэнгийн УЦС – ын боомтын ба технолог зохион байг
н ги гуулалт

1.5 Цаг уурын нөхц
у цөл

Төслийн байршил н Булган аймгийн Сэ
н нь элэнгэ сумы нутагт Э –Сэлэнг
ын Эг гийн бэлчиррт
орших б байгаль цаг уур уу амьсгалы үндсэн ү
ба ур ын үзүүлэлтий БНбД 23
йг 3-01-09 – ээ
эс
дараах б
байдлаар авл
лаа.

Гадна аг
гаарын сар ж
жилийн дун
ндаж темпер
ратур,

Станц, I II III IV
V V V
VI VII VIII IX X XI
X XII Жил
харуул
Сэлэнгэ -21.1 -16.
.3 -7.1 2.
.1 9.8 14.6 16.3 14.0 8.9 1.3 -10.0 -17.9 -0.5

График 1. Хамгийн их ба бага т
температур (Булган)
р

гаарын үнэм
Гадна аг млэхүй хамг
гийн их тем
мператур,

Станц, х
харуул Үнэмлэх
хүй Он сар өдөр VII сарын
хамгийн их
н үнэмлэх ихийн
хүй
дундажж
Булган аймаг
Ингэт то
олгой 37.0 2000.07.
.16 29.5

гаарын үнэм
Гадна аг млэхүй хамг
гийн бага те
емператур,

Станц, х
харуул Үнэмлэх
хүй Он сар өдөр I сарын үнэмлэхүй
н й
хамгийн бага
н бага дун
ндаж
Булган аймаг
Булган -44.1 1947.11.
.17 -33.8

ДИПЛОМ

Эг-Сэл

Агаарыг чийгшил, х тунадас хэмжээ
г хур сны

Станц Хоногын хамгийн д
н дулаан Хур тунад
дас
цагын ха
арьцангуй чийгшил
ч
Халуун са
ар Хүййтэн сар Жил Дулаан
Д Хоногийн
Х Он Са
ар Өдөр
үе
ү хамгийн их
х
Булган
Ингэт 52 62 183.9 179.5 68.9
6 1994 6 28
толгой

График 2 Хур туна
2. адас (Булган
н)

Гадна аг
гаарын усны уурын дар
ы ралт, ГПа

Станц I II III IV V VI VII VIII IX
V X XI XII Жиил
Хутаг 0.9 1.2 2.4 3.9 6.8 11.
.3 14.4 13.0 7.8
1 4.2 2.1 1.1 5.8

Барилгы хананд /б
ын босоо гадарг орох бо
гад/ орооны /нор
рголтын хэм
мжээ/ хэмжэ мм
ээ,

Өртөөни Босо
ий Бар
рилгын хан
наны чиглэ
эл
нэр д
хананд Х ЗХ З ЗӨ
З Ө БӨ Б БХ
Б
орох
ны
бороон
хэмжээ мм
э,
Булган 56.0 9.0 3.9 1.7 6.2
6 2.2 0.5 1.1 12.9
1



Барилгын хана /босоо гадаргад/ - д ирэх нийлбэр цацрагын сар жилийн дундаж
(мДж/м2)

Барилг I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жил
ын
чиглэл
Булган
Ө 291.2 339.0 308.1 249.0 240.7 190.6 186.6 222.8 271.5 305.5 231.4 269.4 3195.8
ЗӨ, БӨ 217.3 273.0 273.1 257.1 272.1 240.8 222.1 239.3 251.2 273.4 252.3 213.0 2984.7
З, Б 81.5 120.6 182.0 208.9 251.1 235.8 213.2 198.0 179.9 150.1 95.0 74.4 1990.5
ЗХ, БХ 0 72.8 112.0 136.6 177.9 170.5 142.1 119.6 95.0 0 0 0 1026.5
Х 0 61.4 87.5 88.4 125.0 120.4 88.8 74.3 78.1 0 0 0 724.5

Салхины чиглэл ба салхигүй үеийн давтагдал(%), хурд м/с

Зүг Давтагдал, % Хурд, м/с
I IV VII X I IV VII X
Хутаг
Х 20.5 8.0 5.8 19.4 1.8 4.0 2.7 2.1
ЗХ 4.4 5.2 5.0 5.2 1.9 3.6 2.8 1.7
З 14.0 26.4 43.0 14.9 2.8 3.7 3.0 2.8
ЗӨ 6.0 8.7 9.4 5.4 1.8 3.0 2.7 2.0
Ө 2.9 2.4 4.0 1.8 1.3 2.1 1.8 1.2
БӨ 4.7 6.7 4.8 4.8 1.7 3.7 2.5 2.6
Б 21.2 22.8 16.5 19.5 1.6 3.9 3.0 3.0
БХ 26.2 19.8 11.6 29.0 2.8 3.9 2.9 3.1
Со 58.5 32.2 46.8 59.2

График 3. Салхин сарнай (Салхины давтагдал %)


ДИПЛОМ

Эг-Сэл

Жил, сар дундаж салхины хурд, м/с
рын ж х

Станц Сар, өвли улирал жилийн д
ийн л, дундаж хурд м/с
д,
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Өвөл Жи
ил
Булг
ган
Ингэт 1.3 1.1 1.6 2.0 1.8 1.6 1.1 1.0 1.3 1.3 1.3 1.4 1.3 1.4
4
толгой

Монгол орны салхи шахацы (ачаалал муж
ины ын л)

Салхины даралт q max кH/м2
ы Салхины даралты муж
ы ын
I II III IV V
5 жилд н удаа
нэг 23 33 42 47 55
10 жилд нэг удаа
д 25 34 44 58 61
20 жилд нэг удаа
д 33 42 55 70 77

1.6 Байг
галийн нөхцөл

График 4 Цаг ууры үзүүлэлти нэгдсэн график (Бу
4. ын ийн н улган)

Газар хө
өдлөлт (БНб 22.01.01/
бД /2006)

д/д Төв сууринги нэр
в ийн Су хорооны нэр
ум ы Газар хөдлөлий
йн
хүч
Булган
4 Иннгэт толгой Сээлэнгэ 82
15 Сэл лэнгэ Сээлэнгэ 82
Тайлбар: 2 – 50 – иа наашгүй жилд нэг уд тохиолд
ас даа доно.



II БҮЛЭГ. Ус-Эрчим хүчний тооцоо, УЦС байгуулах шаардлага, Усан
цахилгаан станцын боомт байрлах газрын чиг шав сонголт

2.2 УЦС байгуулах шаардлага
Аливаа ус орны үйлдвэрлэл, хөгжил дэвшил эрчим хүчний нөөц, үйлдвэрлэл, түүний
өртөгөөс шууд хамааралтай байдаг. Манай орны хувьд ихэнх эрчим хүчний эх үүсвэр
нь дулааны цахилгаан станц, дизель станц юм. Энэ нь хөгжингүй нийгмийн хувьд
зарлага ихтэй эрчим хүч үйлдвэрлэх арга юм. эрчим хүчийг өртөгтэй үйлвэрлэх нь
түүний нэгжийн үнийг өсгөх, хэрэглэгчийн хувьд үнийг дарамтыг бий болгодог. Нөгөө
талаас эрчим хүчний дутагдал нь шинэ технологи нэвтрүүлэх, үйлдвэрлэл үйлчилгээ
явуулах гээд бизнес болон амьдралын бүхий л шатанд тулгамдсан асуудал болдог.

2.2.1 Төвийн эрчим хүчний системийн хэрэглээний өсөлтийн ерөнхий чиг
хандлага

ТЭХС –ийн хэрэглээ, оргил ачаалал

Төвийн бүсийн эрчим хүчний системийн сүүлийн жилүүдэд хэрэглээний өсөлт
тогтвортой байсан буюу жилийн дундаж өсөлт 100 орчим сая кВт.ц байсан. Харин
2009 оны гүйцэтгэлээр төвийн бүсийн эрчим хүчний системийн хэрэглээ 4005,4 сая
кВт.ц болсон нь өнгөрсөн оны гүйцэтгэлээс 1,1 сая кВт.ц –аар буурсан үзүүлэлттэй
байсан нь” эдийн засгийн хямрал” нөлөөлсөн гэж үздэг.

ТЭХС -ийн хэрэглээ, оргил ачаалал
4,500.0 800
4,000.0 700
3,500.0 600
3,000.0
сая кВт.ц

500
2,500.0
400
2,000.0
1,500.0 300
1,000.0 200
500.0 100
- 0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Хэрэглээ 2,969.2 3,054.8 3,119.8 3,158.9 3,325.2 3,450.5 3,558.5 3,724.1 4,006.5 4,005.4
Pмах, МВт 526 528 520 533 539 576 585 638 673 695

График №1 ТЭХС –ийн хэрэглээ, оргил ачаалал

Эх үүсвэрийн бүтэц

Төвийн эрчим хүчний систем нь цахилгаан дулааныг хослон үйлдвэрлэгч ДЦС дээр
суурилагдсан байдаг тул 1977 оноос ОХУ –ын эрчим хүчний системтэй зэрэгцээ
ажиллагаанд ажиллаж ОХУ –ын эрчим хүчний систем нь манай системийн хувьд
“давтамж тохируулагч” –ийн үүрэг гүйцэтгэдэг.




Хүснэгт №1 ДЦС –уудын хүчин чадал, насжилт

Ашиглалтанд Суурилагдсан Насжилт Их ачаалалд дахь
орсон огноо хүчин чадал, /2010 оны оролцоо ба СХЧ
МВт түвшинд/ ашиглалтын байдал
ДЦС 2 1961 21,5 49 18 83.7%
ДЦС 3 1973 48 37 31 64.6%
ддх
ДЦС 3 1978 88 32 64 72.7%
өдх
ДЦС 4 1983 540 27 458 84.8%
ДДЦС 1965 48 45 43 89.6%
ЭДЦС 1986 36 24 27 75.0%
Систем 781,5 641 82.0%

Хүснэгт №1 –ээс харахад ТЭХС –ийн эх үүсвэрүүдийн дундаж наслалт
харьцангуй өндөр болсон нь харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл нэн яаралтай шинэ эх
үүсвэр хэрэгтэй юм. Шинэ эх үүсвэрийн хүчин чадал болон ямар төрлийн байхыг зөв
сонгох нь өнөөгийн чухал зорилтийн нэг болж байна.
• Дан ганц нэг төрлийн эх үүсвэртэй байх нь тухайн эрчим хүчний
системийн хувьд давуу гэхээсээ сөрөг тал давамгайлж байдаг. Энд эх
үүсвэрүүдийн бие биеэ нөхөн ажиллах, үр ашгийг дээшлүүлэх зэрэгт сөрөг
нөлөөтэй. Эх үүсвэр нэг төрлийн байх нь түлш түүхий эдийн хомсдолд
хүргэх аюултай юм
• Гадаадын эрчим хүчний систем “давтамж тохируулагч” байх нь тухайн улс
орны эрчим хүчний салбарын “аюулгүйн нөхцөл” байдалд сөргөөр
нөлөөлж, хараат байдалд ороход нөлөөлдөг. Сүүлийн жилүүдэд ОХУ –тай
хийж байгаа гэрээнд үнэ өртөгийг жилээс жилд нэмэгдүүлж байгаа нь нэг
талаас хараат байдлыг илтгэж байна.
• Томоохон хүчин чадалтай усан цахилгаан станц нь тухайн орны эрчим
хүчний системийн найдвартай тогтвортой ажиллагааг хангах нөхцөлийг
бүрдүүлж өгдөг сайн талтай.

Хэрэглээний ерөнхий өсөлт

Олон жилийн судлагааны үр дүнгээс үнэлэлт өгч, ТЭХС –ийн хэрэглээний өсөлтийн
ерөнхий чиг хандлагыг их, баг, дунд өсөлтийн хурдтай байх гэсэн хувилбараар
тооцоолов.




ТЭХС -ийн хэрэглээний хэтийн төлөв
16,000,000.00
14,000,000.00
12,000,000.00
10,000,000.00

8,000,000.00
6,000,000.00
4,000,000.00
2,000,000.00
-
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
"бага" хурдтай өсөлт "дунд" хурдтай өсөлт "их" хурдтай өсөлт

График №2 Хэрэглээний хэтийн төлөв

Хүснэгт №2 ТЭХС –ийн хэрэглээний хэтийн төлөв

"бага" хурдтай "дунд" хурдтай "их" хурдтай өсөлт
өсөлт өсөлт
2009 4 005 372,37 4 005 372,37 4 005 372,37
2010 4 105 506,68 4 165 587,26 4 265 721,57
2011 4 208 144,34 4 332 210,75 4 542 993,47
2012 4 313 347,95 4 505 499,18 4 838 288,05
2013 4 421 181,65 4 685 719,15 5 152 776,77
2014 4 531 711,19 4 873 147,91 5 487 707,26
2015 4 645 003,97 5 068 073,83 5 844 408,23
2016 4 761 129,07 5 270 796,78 6 224 294,77
2017 4 880 157,30 5 481 628,66 6 628 873,93
2018 5 002 161,23 5 700 893,80 7 059 750,73
2019 5 127 215,26 5 928 929,55 7 518 634,53
2020 5 255 395,64 6 166 086,74 8 007 345,78
2021 5 386 780,53 6 412 730,21 8 527 823,25
2022 5 521 450,05 6 669 239,41 9 082 131,76
2023 5 659 486,30 6 936 008,99 9 672 470,33
2024 5 800 973,45 7 213 449,35 10 301 180,90
2025 5 945 997,79 7 501 987,32 10 970 757,66
2026 6 094 647,73 7 802 066,82 11 683 856,90
2027 6 247 013,93 8 114 149,49 12 443 307,60
2028 6 403 189,28 8 438 715,47 13 252 122,60
2029 6 563 269,01 8 776 264,09 14 113 510,57
2030 6 727 350,73 9 127 314,65 15 030 888,75




Хэрэглээний хэтийн төлөвөөс харахад 2020 оны түвшинд одоогийн өсөлтийн ерөнхий
тенденцийг хадгална гэж үзвэл хэрэглээ 6166,1 сая кВт.ц хүрэх бөгөөд энэ нь 2009 оны
гүйцэтгэлээс даруй 50 гаруй хувиар өсөхөөр байна.
2020 оны түвшинд шинэ эх үүсвэргүйгээр 2009 оны түвшин дэхь дотоодын
үйлдвэрлэлтэй байна гэж үзвэл импортоор жилдээ 2280,7 сая кВт.ц эрчим хүчийг авах
буюу цагт дунджаар 260 МВт –ыг импортоор байнга авах шаардлагатай болох юм.
ОХУ –ын эрчим хүчний системтэй холбосон АС 300 маркийн 220 кВ –ын цахилгаан
дамжуулах агаарын шугамын хамгийн их нэвтрүүлэх чадлыг 210 МВт гэж 1980 –иад
оны үед оросын мэргэжилтэнгүүд тогтоож байсан байна. Харин өнөөдрийн түвшинд
Сэлэндум дахь СД257,258-р шугамуудын хамгийн их дамжуулах чадал 175 МВт гэж
тогтоож байгаа нь гүйдлийн трансформатортой нь холбоотой байна.

Оргил ачаалал

График №1 –ээс 2009 оны оргил ачаалал 695 МВт хүрсэн нь харагдаж байна. Харин
2010 оны 1 сарын 5 –ны өдөр системийн оргил ачаалал 711 МВт хүрсэн бөгөөд энэ үед
ОХУ –аас 70 МВт авч байсан буюу ДЦС –ууд нь суурилагдсан хүчин чадлынхаа 60 –
аас илүү хувийг ашиглаж байсан буюу дахин ачаалал нэмэх боломжгүйгээр ачаалагдаж
байсан.

800

700

600

500

400

300

200

100

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

ЭДЦС ДДЦС ДЦС2 ДЦС 3 ДЦС 4 Имп/экс

График №3 Хоногийн ачааллын график /2010-01-05/

Сүүлийн жилүүдэд системийн оргил ачааллын жилийн дундаж өсөлт 20 МВт орчим
байсан. Хэтийн хөгжлийн чиг хандлагаар 2020 оны түвшинд оргил ачаалал 1128 МВт
хүрснээр импортоор 500 орчим МВт чадал авахаар байна. Ийм их хэмжээний




цахилгаан эрчим хүч жил бүр авахад хүрвэл улсын эдийн засаг доройтолд орохоос
гадна шугамын найдвартай дамжуулах чадвар ч хүрэлцэхгүй болох талтай.

Оргил ачааллын хэтийн төлөв
3,500

3,000

2,500

2,000
МВт

1,500

1,000

500

-
200 201 201 201 201 201 201 201 201 201 201 202 202 202 202 202 202 202 202 202 202 203
9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
бага 69 71 73 74 76 78 80 82 84 86 89 91 93 95 98 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1,
дунд 69 72 75 79 82 86 90 94 98 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1,
их 69 74 80 86 92 99 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 3,

График №4 Оргил ачааллын хэтийн төлөв

Хэрэглээний хангалт болон шинэ эх үүсвэр

ТЭХС –д шинэ эх үүсвэр зайлшгүй хэрэгцээтэй байгааг мэргэжилтэнгүүд судлан,
тогтоож хэд хэдэн төслийг санаачлан хэрэгжүүлж байна. Үүнд:

Улаанбаатар хотын жилээс жилд нэмэгдэж байгаа дулааны ачааллыг
хангах зориулалт бүхий ДЦС 5 нь 300 МВт чадалтай байхаар ТЭЗҮ
боловсруулагдаж байна
Хувийн хөрөнгө оруулалт бүхий 50 МВт –ын салхин парк бүхий салхин
цахилгаан станц 2011 онд эхний турбиныг системтэй холбохоор
төлөвлөгдөж байна
Улаанбаатар хотод оройн их ачаалал генераторын горимд ажиллаж
системд эрчим хүч нийлүүлж, шөнийн бага ачааллын цагт насосны
горимоор ажиллах 50 МВт –ын хүчин чадалтай “Усан цэнэгт цахилгаан
станц “ тусгай зөвшөөрлөө авсан.
1965 онд ашиглалтанд орсон Дарханы ДЦС нь 45 жил тасралтгүй
ажилласан байгаа бөгөөд өөрийн станцын хүчин чадлыг өргөтгөхөөр
ТЭЗҮ боловсруулаад шийдвэрлэх түвшиндээ явж байна.

Гэхдээ эдгээр арга хэмжээнүүд хэрэгжлээ ч гэсэн асуудлыг шийдвэрлэж чадахгүй гэдэг
нь хэрэглээний өсөлтөөс харагдаж байна.




1. Хоногийн ачааллын графикийн тооцоо (2020 он)

Хоногийн ачааллын график 2020 он
1200

1000

800

600

400

200

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

ЭДЦС ДДЦС ДЦС 3 ДЦС 5 ДЦС 4 УЦЦС Имп/экс Шинэ эх үүсвэр

График №5 Хоногийн ачааллын график 2020 он

2020 оны хоногийн ачааллын графикт дараахи нөхцөлүүдийг авч тооцлоо

ДЦС 2 ашиглалтаас хасагдсан байхаар авах
ДДЦС дахь өргөтгөл ашиглалтанд орсон байх
Импортоор хоногтоо 1 сая орчим кВт.ц эрчим хүчийг авах
Салхит станцын 50 МВт нь байнгын тогтвортой эх үүсвэр биш тул
импортын шугамтай хамт тооцов
50 МВт –ын усан цэнэгт цахилгаан станцын генератор болон насосны
горимоор ажиллах
Шинэ эх үүсвэр гэдэгт систмеийн найдвартай ажиллагааг хангах
түвшний эх үүсвэрийн хүчин чадлыг тодорхойлов.

Хүснэгт №3 Хоногийн ачааллын хүснэгт 2020 он

цаг ЭДЦ ДДЦ ДЦС ДЦС ДЦС УЦЦ Имп/эк Шинэ Нийт
С С 3 5 4 С с эх
үүсвэр
1 27 42 95 180 380 20 59 803
2 27 42 93 180 380 -35 20 71 778
3 27 42 93 180 380 -35 20 59 766
4 27 42 93 180 380 -35 20 53 760
5 27 42 93 180 380 -35 20 77 784




6 27 42 93 180 380 -35 20 77 784
7 27 42 95 180 380 20 60 804
8 27 42 95 180 380 20 113 857
9 27 42 95 180 380 20 157 901
10 27 42 95 180 380 50 185 959
11 27 42 96 180 380 50 189 964
12 27 42 95 180 380 50 192 966
13 27 42 94 180 380 50 186 959
14 27 42 94 180 380 50 171 944
15 27 42 95 180 380 50 158 932
16 27 42 95 180 400 50 134 928
17 27 42 95 180 420 45 50 85 944
18 27 42 95 180 450 50 90 136 1070
19 27 42 95 180 450 50 90 194 1128
20 27 42 95 180 450 50 90 133 1067
21 27 42 95 180 450 35 50 125 1004
22 27 42 95 180 450 50 137 981
23 27 42 93 180 400 50 157 949
24 27 42 93 180 380 50 96 868

Бэлтгэлд байх хүч чадлыг тооцвол Хүснэгт №3 –аас харахад системд 400 МВт –аас
багагүй хүчин чадалтай шинэ эх үүсвэр хэрэгтэй байна.

2.3 Боомтын чиг шав хөндлүүрийн сонголт
Монгол улсын нутаг дэвсгэрт боомт барих боломжтой хөндлүүрийн судалгааг
социалист нийгмийн үед оросууд хэд хэдэн газар хийж байсан ба Сэлэнгэ мөрний
дагуу УЦС байгуулах боломжтой хөндлөвчүүдийн анхны судалгааг ЗХУ-ын (хуучин
нэрээр) Гидропроект институт 1970 онд хийсэн. Энэ судалгаанд Хутаг-Өндөр, Бүрэн,
Шар манхтайн УЦС-ын хөндлөвчүүдийг авч үзэж байсан. Түүнээс хойших хугацаанд
хийгдсэн судалгааны явцад Хутаг-Өндөр, Бүрэнгийн хөндлөвчүүд нь Эгийн гол
Сэлэнгэ мөрөнд цутгах цэгээс дээш (урсгалын эсрэг) байршилтай учир усны нөөцийн
талаас харьцангуй хомс, байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөө ихтэй учраас эхний
шатанд баригдах жагсаалтаас ухарч Шар манхтайн орчмын хөндлөвчүүд анхаарал
татаж ирсэн. Ленгидропроект (хуучин нэрээр) институт 1974-1975 онд хийсэн
судалгаандаа Сэлэнгэ мөрөн дээр УЦС байгуулах эхний ач холбогдолтой хөндлөвчөөр
Шүрэнгийн орчмын хөндлөвчүүдийг авч үзэж байсан. Ингэхдээ 4 хэсэг дээрх
хөндлөвчүүд дээр харьцангуй нарийвчилсан судалгаа хийсний дотор 1:5000
масштабтай газрын зураг хийж, геофизикийн зарим судалгаа явуулсан байдаг.

Эдгээрээс заримыг нь доорхи хүснэгтэнд үзүүлэв.

№ Хөндлүүрийн нэр Хөндлүүрийн урт Координат
1 Тариалан N49,20,10.63 E102,49,27.35
2 Хутаг – Өндөр N49,22,58.61 E102,01,48.24
3 Шүрэн N49,42,39.60 E104,57,12.22




4 Шар манхтай N49,40,40.75 E104,44,47.77

Зураг 2.1 Тариалангийн хөндлүүр

Дээрхээс гадна гол мөрөн ихтэй бүс нутагт боомт барих боломжтой хөндлүүр их байх
ба барьж ашиглах нь хэрэгцээ шаардлагаас хамаарна. Дан ганц УЦС – аар эрчим
хүчний хэрэглээгээ хангадаг улс гүрэн олон байдаг.

Тариалангийн хөндлүүр нь инженер геологийн нөхцөл сайтай, 100 орчим метр хүртэл
түрэлт үүсгэх боломжтой боловч усан санд суурин газар, тариалангийн талбай ихээхэн
өртөнө.

Эдгээрээс гадна Эг, Сэлэнгийн уулзвар бэлчирээс баруун тийш 3.3км – т, өргөрөгийн
N, уртрагын Е – д байрлах Эг – Сэлэнгийн хөндлүүрийг сонгон авсан юм.

Энэ хөндлүүр нь олон талын ач холбогдолтой ба Сэлэнгэ мөрөн дээр барих боомтын
хамгийн тохиромжтой стратегийн чухал байрлалтай газар юм. Тус хөндлүүр дээр
боомт барьж усан сан үүсгэхэд усанд автах суурин, бригадын төв, байгууламж байхгүй
ба Эгийн голын УЦС – ын усан сантай холбогдож усан тээвэр хөгжүүлэх боломжтой
юм. Мөн 2 боомтыг холбосон авто зам Сэлэнгэ ба Эгийн голоор чөлөөтэй нэвтрэнэ.




Зураг 2.2 Эг-Сэлэнгийн хөндлүүр

Аялал жуулчлал, гадаадын болон дотоодын жуулчдын сонирхолыг татах өвөрмөц
хийцийн онцлогыг харуулах, Эгийн голын УЦС – тай хосолж жуулчлалын бүс болох
боломжтой юм. нөгөө талаас гадаргын усны нөөцийг нэмэгдүүлж УННМ – ийг
бэхжүүлэхэд нөлөөлөх ба тухайн орчмын бүс нутгийн цаг уур уур амьсгалын нөхцөлд
таатай нөлөө үзүүлж, үйлдвэрлэл, газар тариалан, хөдөө аж ахуйн хөгжих юм.

Хөндлүүрүүдийн талбарт хийсэн ажиглалт дээр тулгуурлан харьцуулж үзэхэд
Шүрэнгийн хөндлүүр нь Сэлэнгэ мөрөн дээр урьд өмнө авч үзэж байсан төслийн
хувилбаруудаас харьцангуй эерэг гэж хэлж болохоор нөхцөлтэй. Тухайлбал: Хутаг-
Өндөр, Бүрэн, Эгийн голын УЦС-ын төслүүдэд их хэмжээний ой мод усан сангийн
талбарт орж байсан бол Шүрэнгийн УЦС-ын хувьд голын дагуух бага зэргийн бургас,
бутлаг модыг эс оролцуулбал усан сангийн талбарт ой мод орохгүй гэж хэлж болно.
Гэвч нөгөө талаас авч үзвэл Шүрэнгийн хөндлүүр нь 70 м – ээс дээш усны түвшин
өргөгдөхөд Хялганатын гүүр усанд автана. Бидний сонгож авсан Эг – Сэлэнгийн
хөндлүүрт дээрхтэй төстэй болон Бүрэнгийн хөндлүүрт Ингэт толгойн аж ахуй, Эгийн
голын УЦС-ын төсөлд Ханатай бригадыг нүүлгэн шилжүүлэх асуудал гарч байсантай
төсөөтэй зүйл гарахгүй. Түүхийн дурсгалт зүйлийн хувьд ч тэр Эг – Сэлэнгийн
хөндлүүрийг илүү эерэг нөхцөлтэй гэж хэлж болно.




Зураг 2.3 Шүрэнгийн хөндлүүр




III БҮЛЭГ. Эг – Сэлэнгийн УЦС – ын боомтын боломжит
хувилбарууд
Усан цахилгаан станц нь усны даралт, түүний энергийг цахилгаан энерги болгон
хувиргах үйлдвэр юм. Өөрөөр хэлбэл усны энергийн их багаас шалтгаалж гаргах
цахилгааны хэмжээ шууд хамааралтай байдаг. Иймд усны энергийг зохиомлоор
нэмэгдүүлэхийн тулд боомт барьж ашигладаг. Боомтын хийц ба зохиомжийн шийдэл
хүн төрөлхтөний хөгжил дэвшилтэй хамт хөгжин иржээ.

3.1 Боомтын төрөл ба ангилал
Боомтыг хийц зохиомж, ашиглах зориулалтаас нь хамааруулж олон ангилалд хуваадаг.

1. Ашиглах хүрээгээр нь
- Ус нөөцлөх боомт (storage). Энэ нь нэг үгээр хэлбэл усны нөөцийг
нэмэгдүүлэх зорилготой юм. Элбэг устай үед буюу хур бороотой хугацаанд
илүүдэл усыг хуримтлуулан голын гачиг үед нөхөн урсгах зохицуулалттай
боомт юм. Мөн усан санд нөөцөлсөн усыг хэд хэдэн зорилгоор ашиглана.
Үүнд: услалтын систем, хөдөө аж ахуйн ус хангамж, хүн амын усан хангамж
гэх мэт.
- Үерийн хамгаалалтын боомт (detention). Энэ нь үерийн уснаас хүн ам, хот
тосгоныг хамгаалах зориулалттай баригдана. Үерийн хамгаалалтын боомтын
дээд хашицад үерийн ус хуримтлагдах ба доод хашицад урсгал тайван,
тогтмол жигд урсацтай байна. Боомтын хэлбэр ба хийцийн тооцоо нь тухайн
нутгийн цаг уурын нөхцөлөөс хамаарна. Үүнд гидрологи болон үерийн
эрчим чухал нөлөөтэй.
- Чиглүүлэх боомт (diversion). Энэ боомт нь ус авах барилгаруу голын усыг
чиглүүлж өгөх зориулалттай юм. Чиглүүлэх боомт нь ихэвчлэн бага
өндөртэй байх ба дээд хашицдаа их хэмжээний ус нөөцлөхгүй. Заримдаа энэ
боомтыг ус халиах түвшин өргөх боомт гэж нэрлэнэ.
- Хагшаас барих боомт (debris). Хагшаас барих боомт нь голын урсан орж
ирэх хагшаас, элс шавар, хогыг дээд хашицдаа бөөгнүүлэн авч үлдэх
үүрэгтэй. Хотын үерийн хамгаалалтын болон хот дундуур урсах голд
ихэвчлэн баригдана. Хагшаас барих боомтоос өнгөрсөний дараа ус
цэвэршинэ.
- Түр боомт (coffer). Энэ нь байнга ашиглагдах боомт биш юм. Өөрөөр
хэлбэл усны барилгыг барихад тухайн барилгын талбайг усгүй хуурай




байлгаж голын усыг хаах зориулалттай боомт юм.

Зураг 3.1. Түр боомтын ашиглалт
- Усан толио үүсгэх боомт (water area). Энэ нь хотын өнгө үзэмж
сайжруулах, тухайн орчмын экологийн нөхцөлийг сайжруулах зорилготой
боомт юм. Манай улсад Сэлбэ голын дагуу хэд хэдэн ийм төрлийн боомт
байсан.
2. Гидравлик нөхцөлөөр нь
- Ус халиах боомт (overflow dam). Энэ нь үерийн үеийн илүүдэл усыг боомт
өөрийн их бие дээгүүр халиах зориулалттай боомт юм. Боомтын тооцоо нь
хялбар биш ба материалын чанарыг өндөр байлгах хэрэгтэй.
- Ус халиадаггүй боомт (non-overflow dam). Энэ боомт нь үерийн усны
илүүдэл зарцуулгыг ус хаях барилгаар дамжуулан доод хашицад хаях, өөр
дээгүүрээ ус халиадгүй боомтууд юм. Энэ боомтын нэг жишээ нь шороон
боомтууд юм.

Зураг 3.2. Гидравлик нөхцөлөөр нь ангилсан боомтын төрөл
3. Барилгын материалаар нь
- Чулуу ба тоосгон өрлөгөн боомт
- Бетон боомт
- Шороон боомт


ДИПЛОМ

Эг-Сэл

- Модон боомт
- Төмөр бо
оомт
- Бетон ба шороон бо
а оомт
- Чулуун х
хаялган бооомт
- Холимог хийцтэй б
г боомт гэж а
ангилна.

Зу
ураг 3.3. Чу
улуун өрлөг ба бетон боомт
гөн н

4. Х
Хөшүүн чана араар нь
- Хөшүүн ба хатуу боомт (rig dam). Энэ боомт
gid тууд нь ха
атуу бат бээх
өндөртэй материал
й лаар бариг гддаг. Ши илжилт бо олон матер риалын хэ эв
гажилтан ордоггүй боомтууд юм. Өөрөө хэлбэл б
нд й өр боомтын их биед гадн
х ны
ачааллаас үүсэх өөр
с рчлөлт нь маш өчүүхэн байна. Ийм боомтын материал н
н нь
бетон, то
оосго, чулуу ган ба тод байна.
у, д
- Хөшүүн биш боомт тууд (non rrigid dam). Энэ нь хар
рьцангуй ха
атуу хөшүү
үн
биш мате ериалаар бааригдсан бооомтууд орн Өөрөөр хэлбэл боо
но. омтын их би
ие
харимхай болон на
й аларай хэв гажилтанд орно гэсэн үг юм. Ийм төрлий
н И йн
боомтонд чулуун а
д асгаасан боолон шороо боомтуу орно. Ийм боомты
он уд ын
тооцоог хийхдээ ашиглалты ын явцад үүсэх хэв гажилты ын хэмжээ эг
тодорхой барилты үед нэмж зохицуулд
йлж ын ж даг.
5. Б
Барилгын бүүтэц болон ббүтээцийн оонцлогоор нь
н
- Гравитацын буюу хүндийн хү
х үчний боом (gravity d
мт dam)
- Шороон болон грун нтэн боомт (earth dam
т m)
- Чулуун б боомт (rock dam)
kfill
- Аркан бо оомт (arch dam)
- Тулгуурт боомт (bu
т uttress dam)
- Төмөр бо оомт (steel dam)
- Модон боомт (timber dam)



Зураг 3.4. Боомтын төрлүүд

3.2 Боомтын боломжит хувилбарууд
3.2.1 Гравитацын боомт

Гравитацын буюу хүндийн хүчний боомт нь усны болон байгалийн нөхцөлөөс ирэх
ачааллыг өөрийн жингээр эсэргүүцэн тогтворт байдлаа хангана. Өөрөөр хэлбэл
боомтын тогтвортой бат бэх байдал нь буурийн грунтын бат бэх, боомтийн жингээс
хамаарна. Гравитацын боомтыг ихэвчлэн бетон ба төмөр бетоноор хийнэ. Өмнө нь
бетоны хэрэглээ их биш байхад өөрөөр хэлбэл 19 – р зуунаас өмнө чулуу ба тоосгоор
барьдаг байсан. Ийм материалтай боомтууд нь одоо бүр байдаг. Жишээ нь: Нагаржуна
сахар боомт, Роосевелт боомт, Жавай боомт гэх мэт юм. орчин үед энэ төрлийн
материалтай боомт нь баригдахаа больсон. Чулуу ба тоосгон өрөгт бүтээцтэй боомт нь
өндөр баригдах боломжгүй байдаг.


Dam design. Project of Selenge HPP

Dam design. Project of Selenge HPP

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances (20)

En vedette

En vedette (8)

Dam design. Project of Selenge HPP