1. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
1

2. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
Товчилсон гийн тайлбар
ÀÀÍ Àæ àõóé í ýãæ
ÓÁÕ Óëñû í Á¿ðòãýëèéí Õýëòýñ
ÑÒÑÕ Ñàí õ¿¿ Òº ðèéí Ñàí ãèéí Õýëòýñ
¯ ÕÝÕ ¯ ë õº äëº õ ýä õº ðº í ãº
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
2

3. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
ҮЛ ХӨДЛӨХ ЭД ХӨРӨНГИЙН АЛБАН ТАВАРЫН ХУУЛИЙН
ХЭРЭГЖИЛТИЙН БАЙДАЛД ХИЙСЭН АУДИТЫН ТАЙЛАН
ÀÓÄÈÒÛÍ ÇÎÐÈËÒ, ÕÀÌÀÐÑÀÍ Õ¯ÐÝÝ, ÀÐÃÀ ǯÉ
Аудитыг Àóäèòûí ãàçðûí 2011 îíû á¿òýýãäýõ¿¿í àæèë ¿éë÷èëãýýíèé òºëºâëºãººã ¿íäýñëýí
Àéìãèéí Åðºíõèé àóäèòîðûí áàòàëñàí эрсдлийн àóäèòûí òºëºâëºãºº, àñóóäëûí øèíæèëãýý,
àðãà ç¿éã áàðèìòëàí Òºðèéí Àóäèòûí òóõàé õóóëèàð òîäîðõîéëñîí Àéìãèéí Àóäèòûí Ãàçðûí
á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä õèéëýý.
Аудитын зорилт
Энэхүү аудитын гол зорилт нь “Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын
тухай” хуулийн хэрэгжилтийн байдалд аудитыг хийж, орон нутгийн төсвийн орлогын
бүрдүүлэлтийг хэрхэн хангаж байгаа талаар дүгнэлт зөвлөмж боловсруулан холбогдох
байгууллага албан тушаалтанд танилцуулах явдал юм.
Уг зорилтыг хангахын тулд дараах дэд зорилтуудыг хамруулав.Үүнд:
Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын ногдуулалт, төвлөрүүлэлт
Хамарсан хүрээ
Аудитад аймгийн Татварын Хэлтэс, Улсын бүртгэлийн хэлтэс, Санхүү Төрийн
Сангийн Хэлтсүүдээс гаргаж ирүүлсэн судалгаа, татвар төлөгч ААН-үүдийн 2010 оны
санхүүгийн тайлан баланс, Үл хөдлөх эд хөрөнгийн татварын тайлан зэргийг хамруулав.
Арга зүй
Аудитад Төрийн хяналт шалгалтын стандарт, Ерөнхий аудиторын баталсан аудитын
төлөвлөгөөг мөрдлөг болгон холбогдох албан тушаалтнуудтай ярилцлага хийх, шаардлагатай
нотлох баримтуудыг тулган баталгаажуулан, тайлан мэдээ судалгааг нэгтгэн, аудитын
хөтөлбөр горимын дагуу дүгнэлт зөвлөмжийг боловсруулав. Аудитын дүн дүгнэлтэнд
дэмжлэг болохуйц нотлох зүйлс, мэдээ судалгааг ажлын баримт материалд хавсаргав.
Аудитын явцад тохиолдсон хүндрэл бэрхшээл
Аймгийн Улсын Бүртгэлийн Хэлтэс, Газрын Харилцаа Барилга Хот Байгуулалтын
Албанаас Үл хөдлөх эд хөрөнгөө бүртгүүлсэн иргэд болон газраа өмчилж авсан иргэдийн
судалгааг гаргуулан авахаар удаа дараа ярьж албан бичиг тоот хүргүүлсэн боловч шалгалтанд
холбогдолтой мэдээ судалгааг аудитын хугацаанд гаргаж ирүүлээгүй хугацаа удаашруулсан,
Татварын Хэлтсийн судалгаа нь аймгийн хэмжээний үл хөдлөх албан татвар төлөгчдийг
бүрэн хамруулаагүй зөвхөн Эрдэнэбулган сумаар хязгаарлагдсан, судалгааны тоо мэдээ нь
татварын тайлангийн тоо дүнгээс зөрүүтэй байсан зэрэг учир дутагдалтай зүйлүүд байсан нь
аудит хийхэд цаг хугацаа их шаардаж, ААН-үүдийн төлсөн татвар, татварын тайланг тулгах,
асууж тодруулах, лавлах зэрэг ажлыг хийхэд хүргэж байлаа.
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
3

4. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
Оршил
Аймгийн Татварын Хэлтсийн 2010 оны жилийн эцсийн мэдээнээс үзэхэд Үл хөдлөх
эд хөрөнгийн албан татвар төлөгчөөр нийт 3525 төлөгч бүртгэгдсний 248 ААН, 3277
хувь хүн иргэд татвар төлөгч байна.
Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын төлөвлөгөө 2009 онд 36,0 сая төгрөг
гүйцэтгэлээр 47,1 сая төгрөг, 2010 онд 45,0 сая төгрөг төлөвлөгдөж гүйцэтгэлээр 58,3 сая
төгрөг буюу 129,7 % ийн биелэлттэй гэсэн мэдээ тайлан гарсан байна.
2010 онд орон нутгийн төсөвт үл хөдлөх эд
Зорилт 1 хөрөнгийн албан татвараар 111,1 сая төгрөгийн
орлого төвлөрөх боломжтой байсан байна.
Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын ногдуулалт, төвлөрүүлэлтийн байдал
“Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвар ногдуулах үнэлгээг уул хөрөнгийг үл
хөдлөх хөрөнгийн бүртгэлд бүртгэгдсэн үнийн дүнгээр, үл хөдлөх хөрөнгийн
бүртгэлд бүртгэгдээгүй бол хөрөнгийн даатгалд даатгуулсан үнийн дүнгээр,
хөрөнгийн даатгалд даатгуулаагүй бол данс бүртгэлд бүртгэгдсэн үнийн дүнгээр
тус тус тодорхойлно” гэж хуулинд заасан. Үүний дагуу үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан
татвар ногдуулж байгаа үнэлгээг хэрхэн баримталж байгааг үнэлгээ тус бүрээр авч үзэхийг
зорьлоо.
Аудитад л х дл х эд х р нгийн албан татвар т л гч 280 ААН, 7612 иргэдийн
21655,0 сая т гр гийн л х дл х х р нг хамрагдсан б г д эдгээр ААН, иргэдийн
х р нгийн нэлгээг улсын б ртгэлд б ртг лсэн огноо , х р нгийн нэлгээ, санх гийн
тайлан тэнцэлд тусгагдсан д н, татварын тайланд тодорхойлсон нэлгээ зэргийг авч зэхэд
2010 онд 18515,0 сая т гр гийн л х дл х х р нг нд хуулийн дагуу албан татвар тооцвол ¿л
х дл х эд х р нгийн албан тàтвараар 111,1 сая т гр г орон нутгийн т с вт т вл р х
боломжтой байсан байна. /Судалгааг Х снэгт №1 ээр з лэв. / Х снэгт № 1
ХЭХ-ийн ААН, Х р нгийн тооцвол 2011 оноос татвар т л х ААН- ХЭХ-ийн нийт
албан татвар иргэдий нэлгээ зохих д нийт татварын
т л гч н тоо / мянган татвар нэлгээ д н
т гр г/ / мянган / мянган
/ мянган
т гр г / т гр г /
т гр г / тоо нэлгээ тооцох
/ мянган татвар
т гр г / / мянган
т гр г /
ААН 270 9,781,847.5 58,691.1 10 3,139,961.7 18,839.77 12,921,809.2 77,530.9
Иргэд 8,732,199.0 52,393.2 8,732,199.0 52,393.2
газрын 7147 996.7 6.0 996.7 6.0
албан татвар
Д н 18,515,043.2 111,090.3 10 3,139,961.7 18,839.8 21,655,004.9 129,930.1
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
4

5. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
2010 оны үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын ногдуулалт, төвлөрүүлэлтийн
байдалд хийсэн аудитаар дараах зөрчил дутагдал илэрлээ.
Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын тухай Монгол улсын хуулийн хэрэгжилттэй
холбогдуулан ААН, иргэдийн үл хөдлөх хөрөнгөө Улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн судалгааг
гаргуулан авахаар аймгийн Улсын бүртгэлийн Хэлтэс, Газрын Харилцаа Барилга Хот
Байгуулалтын Албанд 2011.05.27-нд албан бичиг тоотыг тус тус хүргүүлсэн боловч
иргэдийн үл хөдлөх хөрөнгийн үнэлгээг 2011.09.14-ны 983 тоот албан бичгээр, Газрын
Харилцаа Барилга Хот Байгуулалтын Алба 2010 оны Газрын татварын судалгааг 2011. 09.
21-нд файлаар ирүүлсэн нь аудит төлөвлөгдсөн хугацаандаа хийгдэхгүй байх нөхцлийг
бүрдүүлсэн төдийгүй энэ нь Төрийн байгууллагуудын мэдээ мэдээлэлийн шуурхай байдлыг
хангаж чадахгүй байгааг харуулж байна. УБХ-ээс ирүүлсэн судалгаанд ААН-ийн хөрөнгийн
үнэлгээ алдаатай бичигдсэн, Улсын бүртгэлд ашиглагдаж байгаа үл хөдлөх хөрөнгийн
бүртгэлийн программ нь хөрөнгийн нэмэгдэж хасагдсан өөрчлөлтүүдийг хийдэггүй анхны
оруулсан үнэлгээгээр шивигддэг иргэдийн хөрөнгийн үнэлгээтэй мэдээлэлийг нэгдсэн
байдлаар шууд программаас харах боломжгүй байгаа нь цаг хугацаа их зарцуулсан,
программыг шинэчлэх шаардлагатай байгааг илэрхийлж байлаа.
Аймгийн татварын Хэлтэс болон Улсын Бүртгэлийн Хэлтсүүдийн үл
хөдлөх эд хөрөнгийн бүртгэлийн талаарх мэдээлэл солилцоо нээлттэй биш, аж
ахуйн нэгж байгууллага, иргэдийн үл хөдлөх эд хөрөнгийн бүртгэлд бүртгэгдсэн
үнийн дүнгээс татварыг бүрэн тооцоогүй байна.
2010 оны жилийн эцэст аймгийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулахаар хувийн
хэвшлийн нийт 430-н хуулийн этгээд улсын бүртгэлд бүртгүүлсний 16,7% буюу 72 ААН
нь Улсын бүртгэлийн хэлтэст үл хөдлөх эд хөрөнгөө үнэлэн бүртгүүлжээ .
Эдгээр иргэд, ААН-үүд нь Үл хөдлөх эд хөрөнгөө зөвхөн гэрчилгээ авч
баталгаажуулах, барьцаалан зээл авах үүднээс үл хөдлөх эд хөрөнгийн үнэлгээг өөрсдөө
тодорхойлон улсын бүртгэлд үнэлэн бүртгүүлж байгаа ч, үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан
татварыг нэг талаас иргэд ААН-үүд бүртгүүлсэн хөрөнгийн үнэлгээнээс тооцож төлөөгүй,
нөгөө талаас УБХ, Татварын Хэлтсийн үл хөдлөх эд хөрөнгийн бүртгэлийн үнэлгээний
талаарх мэдээлэл солилцоо хангалтгүйгээс Татварын байцаагчид улсын бүртгэлийн үнэлгээг
үндэслэн татварыг ногдуулаагүй байна.
Аймгийн УБХ-т үл хөдлөх эд хөрөнгөө бүртгүүлсэн ААН, иргэдийн судалгаагаар
аймгийн хэмжээнд 72 ААН-ийн 7606,8 сая төгрөгийн, иргэдийн 8732,2 сая төгрөгийн нийт
16339,0 сая төгрөгийн үл хөдлөх эд хөрөнгө бүртгэгдсэн боловч үл хөдлөх эд хөрөнгийн
албан татварыг хуулинд заасан хувь хэмжээгээр тооцвол 98,0 сая төгрөгийн татвар орон
нутгийн төсөвт төвлөрөхөөр тооцоо гарч байна.
Аймгийн Татварын хэлтсийн 2010 оны жилийн эцсийн “ Татварын тайлангаар
ногдуулсан татвар барагдуулалтын мэдээ”-гээр тайлант хугацаанд ногдуулсан татвар 63,9 сая
төгрөг, Татварын хэлтсээс манайд ирүүлсэн үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвар төлөгч
ААН, иргэдийн 2010 оны татвар ногдуулалтын судалгаагаар 45,4 сая төгрөгийн татварын
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
5

6. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
ногдуулалт гаргаж ирүүлсэн нь жилийн эцсийн мэдээний дүнгээс 18,5 сая төгрөгөөр
зөрүүтэй байна. Мөн мэдээний дүнг үл хөдлөх эд хөрөнгийн бүртгэлийн үнэлгээтэй
харьцуулахад 34,1 сая төгрөгөөр дутуу байгаа нь УБХ-т үл хөдлөх эд хөрөнгөө үнэлэн
бүртгүүлсэн иргэдийн хөрөнгийн татварыг бүрэн тооцож, төвлөрүүлээгүйг харуулж байна.
Улсын бүртгэлийн хэлтэст үл хөдлөх эд хөрөнгөө бүртгүүлсэн ААН-үүдийн хөрөнгийн
үнэлгээг татварын тайлантай тулгаж үзэхэд 16 ААН-ийн хөрөнгийн үнэлгээ 335,8 сая
төгрөгөөр тохирч, 24 ААН-ийн 1034,1 сая төгрөгийн хөрөнгийн үнэлгээнээс татвар
тооцоогүй, 24-н ААН-ийн хөрөнгийн үнэлгээ 1870,8 сая төгрөгөөр илүү буюу хөрөнгийн
нэмэгдлийг УБХ-т бүртгүүлээгүй байна. /Судалгааг Хүснэгт №2-оор хүснэгтээр үзүүлэв /
Хүснэгт № 2
Улсын б ртгэлд УБХэлтэст ХЭХ-ийн УБ-ийн УБ-ийн нэлгээнд
б ртгэгдсэн ААН- б ртг лсэн ХЭХ- Татварын нэлгээнээс дахин нэлгээ
ийн нэлгээ тайлангаарх татвар дутуу хийлгээг й д н
ийн тоо
/ мянган т гр г/ х р нгийн тооцсон д н / мянган т гр г /
нэлгээ / мянган т гр г /
/ мянган т гр г /
16 335,842.50 335,842.5
-
24 1,778,431.0 744,370.3 1,034,060.7
24 2,534,999.8 4,405,785.9 (1,870,786.1)
8 2957500 - -
72 7,606,773.30 5,485,998.70
Үл хөдлөх эд хөрөнгөө улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн хэдий ч, хөрөнгийн үнэлгээнээс доогуур
үнэлгээгээр татвар төлсөн 24 ААН-д 17.9 сая төгрөгийг орон нутгийн төсөвт
төвлөрүүлэхээр төлбөрийн акт бичиж аудитын явцад 3,5 сая төгрөгийг орон нутгийн төсөвт
төвлөрүүлээд байна. / акт хавсралт 1 /
2010 онд Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвараар орон нутгийн төсөвт
59,3 сая төгрөг төвлөрөөд байхад 1,8 сая төгрөгөөр дутуу мэдээлсэн нь
мэдээ тайлангийн үнэн зөв байдалд тавих хяналт орхигдсон байна.
Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвараар аймгийн Төрийн сан дахь 01000921 тоот дансанд
60,2 сая төгрөг төвлөрч 0,9 сая төгрөгийн залруулгын гүйлгээ хийгдэн үл хөдлөх эд
хөрөнгийн татвараар 59,3 сая төгрөгийн орлого төвлөрснийг Татварын Хэлтсийн “Татварын
тайлангаар ногдуулсан татварын барагдуулалтын мэдээ”-ний дүнтэй тулгахад 57,5 сая
төгрөгийн барагдуулалт гэж мэдээлэгдсэн нь үл хөдлөх эд хөрөнгийн орон нутгийн төсөвт
төвлөрсөн албан татварын орлогыг 1,8 сая төгрөгөөр дутуу мэдээлсэн байна. / судалгаа-3/
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
6

7. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвар төлөгч нийт ААН-үүдийн 72.9% нь
хөрөнгөө санхүүгийн тайлан балансд тусгаагүй байгаа нь хувийн хэвшлийн
ААН-үүдийн анхан шатны болон нягтлан бодох бүртгэлийн хөтлөлт туйлын
хангалтгүй байгааг харуулж байна.
Улсын бүртгэлийн хэлтэсд бүртгүүлсэн ААН-үүдийн санхүүгийн тайланд СТСХ,
Татварын Хэлтсийн зүгээс тавих хяналт орхигдсноос дээрхи зөрчил дутагдал гарч байна.
Аймгийн Санхүү Төрийн Сангийн Хэлтэс нь 2010 онд нийт 146 ААН-ийн
санхүүгийн тайлан нэгтгэснээс 52 % буюу 76 ААН ийн үл хөдлөх хөрөнгө тайлан
балансад бүртгэгдсэн, 48 % нь үл хөдлөх хөрөнгөгүй байна. Үл хөдлөх хөрөнгөө тайлан
балансад тусгасан ААН-үүдийг аймгийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулахаар улсын
бүртгэлд бүртгүүлсэн 430 ААН-тэй харьцуулахад 17,7% нь үл хөдлөх эд хөрөнгийг
тайлан тэнцэлдээ тусгадаг, дийлэнх ААН-үүд нь тайлан тэнцэл гаргадаггүй, үл хөдлөх
хөрөнгөгүй мэтээр харагдаж байна.
СТСХэлтэст тушаагдсан аж ахуйн нэгж байгууллагуудын 2010 оны жилийн эцсийн
тайлангаар Үндсэн хөрөнгийн бүртгэлд байгаа ҮХЭХ-ийн бүртгэлийг татварын тайлантай
тулгахад Татвар төлөгч 76-н аж ахуйн нэгж байгууллагын санхүүгийн тайланд 5253,7 сая
төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгө бүртгэгдсэн боловч эдгээрийн 50 аж ахуйн нэгжийн
санхүүгийн тайланд тусгагдсан 2971,9 сая төгрөгийн хөрөнгө ҮХЭХ-ийн албан татварын
тайланд тусгасан хөрөнгийн дүнтэй тохирч, 23 аж ахуйн нэгжийн үл хөдлөх эд хөрөнгийн
тайлан балансын үнэлгээ нь татварын тайлангийн дүнгээс зөрүүтэй тайлагнагдсан байна. /
Судалгааг хүснэгт №3-т үзүүлэв. /
Хүснэгт№3
№ ААН- Балансаарх Татварын Балансаарх ҮХЭХ-ийн үнэлгээ татварын
ийн тоо ҮХЭХ-ийн тайлангаарх тайлангаарх хөрөнгийн үнэлгээний зөрүү
үнэлгээ үнэлгээ
/ мянган / мянган төгрөг/
Балансаарх Балансаарх хөрөнгийн
төгрөг/
хөрөнгийн дүн дүн Татварын
Татварын тайлангаас дутуу
тайлангаас илүү / / мянган төгрөг/
мянган төгрөг/
1 23 399,205.4
2,061,339.1 1,767,807.4 (105,673.7)
2 50
2,971,936.9 2,971,936.9
3 3
220,461.7
Дүн 76 399205,4 (105673,7)
5,253,737.7 4,739,744.3
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
7

8. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
Аудит хамрагдсан ААН-үүдийн 58,5% нь буюу 165 ААН-ийн 1053,4 сая
төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгө санхүүгийн тайлан тэнцэлд тусгагдаагүй, улсын
бүртгэлд үнэлж бүртгүүлээгүй байна.
Аудитад хамрагдсан нийт ААН-ийн дийлэнх нь буюу 58,5% нь үл хөдлөх эд
хөрөнгөө улсын бүртгэлийн хэлтэст үнэлэн бүртгүүлээгүй, тайлан баланс гаргаагүй, зарим нэг
тайлан баланстай ААН-үүд нь үл хөдлөх эд хөрөнгийг хувь хүний нэрээр улсын бүртгэлд
бүртгүүлсэн байгаа зэрэг нь үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварыг хуулинд заасны дагуу
тодорхойлоход учир дутагдалтай байлаа. / Судалгаа-2 /
Иймд дээрхи ААН-дийн үл хөдлөх хөрөнгийг хуулинд заасны дагуу улсын
бүртгэлд бүрэн хамруулан бүртгүүлэх зохион байгуулалтын арга хэмжээ авч ажиллах нь
зүйтэй байна.
Газраас авах үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварыг дутуу тооцон
төвлөрүүлж байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна.
Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын тухай хуулинд Газраас авах үл хөдлөх эд
хөрөнгийн албан татварыг газрын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага ногдуулж,
татварын байцаагч хурааж, орон нутгийн төсөвт оруулна гэж заасны дагуу аймгийн Газрын
Харилцаа Барилга Хот байгуулалтын албанаас 2010 оны газрын татварын ногдуулалтын
судалгааг гаргуулан аудит хийхэд аймгийн хэмжээгээр нийт 7147 иргэдээс 996,7 мянган
төгрөгийг төсөвт төвлөрүүлэхээр тооцсон байна./ Судалгаа-4 /
Газар өмчлөх эрхээ эрхийн улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн байдалтай харьцуулахад 2010 оны
12-р сарын байдлаар 3809 иргэн газраа өмчилж авсан байна. Үүнийг Татварын хэлтсийн
“Татвар төлөгчдийг бүртгэлд хамруулсан мэдээ”-ний үл хөдлөх хөрөнгийн татвар
төлөгчдийн тоотой тулган үзэхэд Үл хөдлөх эд хөрөнгийн татвар төлөгч 3277 иргэдээс
судалгаагаар ирүүлсэн үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулан үл хөдлөх хөрөнгийн татвар төлж
байгаа 465 иргэдийг хасвал 2812 иргэн газрын албан татвар төлж, 997 иргэн газрын
татвар төлөөгүй харагдаж байгаа нь газраас авах үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварыг
дутуу төвлөрүүлж байна гэж дүгнэхэд хүргэлээ.
Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын ногдуулалт, төвлөрүүлэлтийг
ААН-үүдийн хувийн хэрэг, татварын болон санхүүгийн тайлантай тулган
шалгахад дараах зөрчил дутагдал илэрч байна.
Аж ахуйн нэгжүүдийн ажлын баримт болох хувийн хэргээс татварын тайлан болон
санхүүгийн тайлангийн дүнг тулгахад ААН-үүдийн хөрөнгийн тооллогын бүртгэл, тайлан
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
8

9. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
баланс байхгүй, тайлан балансын дүн, татварын тайлангийн дүнгүүд зөрүүтэй зэрэг нь тус
хэлтсийн мэдээ мэдээлэлийн үнэн зөв байдалд хяналт тавьдаггүй, буруу ташаа дүн мэдээ
судалгаа гаргадаг татварын байцаагчдын ажлын хариуцлага сул байгаатай холбоотой байна.
Тухайлбал: Эрдэнэбулган суманд үйл ажиллагаа явуулж байгаа Өсөх-Ар ХХК нь
2008 онд үл хөдлөх хөрөнгөө Улсын бүртгэлд 100,0 сая төгрөгөөр үнэлэн бүртгүүлсэн хэдий
ч Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын тайланд үнэлгээг бууруулан 50,0 сая төгрөгөөр, Ар
гурван халиар ХХК нь улсын бүртгэлд хөрөнгөө 2008 онд 50,0 сая төгрөгөөр үнэлэн
бүртгүүлж, татварын тайланд 30,0 сая төгрөгөөр, Автозам 2007 онд 250,0 сая төгрөгөөр
хөрөнгөө үнэлэн бүртгүүлсэн байхад татварын тайланг 34,8 сая төгрөгөөр, Хасу Мандал
ХХК 2003 онд 700,0 сая төгрөгийн хөрөнгийг улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн байхад татварын
тайлангаар 475,0 сая төгрөгөөр, Ус Архангай ХХК нь 2007 онд 27,0 сая төгрөгийн
хөрөнгийг бүртгүүлж 3,1 сая төгрөгөөр, Од-Кр хоршоо 10,0 сая төгрөгийн хөрөнгийн
үнэлгээтэйгээр улсын бүртгэлд бүртгүүлснээс 1,6 сая төгрөгөөөр, Хануй-инж ХХК нь 42,0
сая төгрөгийн бүртгэлийн үнэлгээнээс 3,0 сая төгрөгөөр, Ар амин хүсэл ХХК 2006 онд 10,0
сая төгрөгөөр хөрөнгөө үнэлж бүртгүүлснээс 0,8 сая төгрөгөөр, Жаст ХХК 2008 онд 67,3
сая төгрөгөөр бүртгүүлснээс 60,0 сая төгрөгөөр тус тус хөрөнгийн үнэлгээг бууруулан татвар
төлсөн байна.
Татварын байцаагчид Татварын тайлангаар зарим ААН-үүдийн
тайлангийн хугацааны илүү дутуу төлөлтийг барагдуулалтын мэдээнд барагдснаар
оруулан тайлагнадаг, татвар төлөлтийн тооцоог хянаж хүлээн авдаггүйгээс 605,0
мянган төгрөгийн зөрчил дутагдал илэрсэн.
Тухайлбал: Эрдэнэбулган сумын Бибор ХХК-ны 2010 оны Үл хөдлөх эд хөрөнгийн
албан татварын тайлангаарх илүү төлөлтийн 60,0 мянган төгрөгийг барагдуулалт мэдээнд
барагдснаар оруулсан, Урлах ухаан ХХК-ны ҮХЭХ-ийн татвараар 41,9 мянган төгрөг
төлөхөөс 62,9 мянган төгрөг төлснийг татвар төлөгчийн тайланд илүү төлөлт 21,0 мянган
төгрөгийг тусгалгүй төлөлтөнд хөрөнгийн үнэлгээг тохируулж бичсэн, Ар гурван халиар
ХХК-ны тайлангийн хугацааны төлөлт 180,0 мянган төгрөгнөөс 10,0 мянган төгрөгийг
төлүүлэн, үлдэх 170,0 мянган төгрөгийг илүү дутуу төлөлтөөр тусгуулалгүйгээр тайланг
хүлээн авсан, З хэн ХХК-ны татварын тайланд тайлангийн хугацаанд т лв л зохих албан
татварын д н, т лс н татварын д нг дийг тайланд тусгааг йг хянаж авааг й, Ар бар ХХК-
наас тайлангийн хугацаанд татвар т л г йд л х дл х эд х р нгийн татварын тайланг 21,1
мянган т гр г р т лсн р тусгуулж буруу тайлан гаргасан тайланг х лээн авсан зэрэг
з рчил дутагдлууд байна.
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
9

10. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
Орон нутгийн төсөвт төвлөрч байгаа Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын
орлого 10,0 хүртэл сая төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгөтэй жижиг ААН-үүдийн
татвараас бүрдэж байна.
Аудитаас үзэхэд: Аймгийн хэмжээнд үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвар төлөгч
ААН-үүдийн үл хөдлөх эд хөрөнгийн үнэлгээг интервалаар авч үзвэл судалгаанд хамрагдсан
нийт ААН-ийн 86,9% нь 50,0 хүртэл сая төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгөтэй, 5% нь 50,0-
100,0 хүртэл сая төгрөгийн хөрөнгөтэй, 6,4% нь 100,0-500,0 сая төгрөгийн хөрөнгөтэй,
1,8% нь 500,0 сая төгрөгнөөс дээш хөрөнгөтэй ААН байгаа бөгөөд эдгээрийн дийлэнх нь
буюу нийт татвар төлөгч ААН-үүдийн 69,1% нь 10 хүртэл сая төгрөгийн үл
хөдлөх хөрөнгөтэй ААН- үүд байгаа нь аймгийн хэмжээнд үл хөдлөх эд
хөрөнгийн албан татварын орлого жижиг ААН-үүдийн үл хөдлөх эд хөрөнгийн
албан татварын орлогоос бүрдэж байгааг харуулж байна.
4,500,000.0
4,138,745.5
3,964,768.5
4,000,000.0
3,500,000.0
3,000,000.0
2,500,000.0 101-500
сая 1тэрбу
2,000,000.0 1,886,053.1 1,901,685.2 м-с
дээш
1,500,000.0
1,045,256.9
1,000,000.0 0-50 501-1
сая тэрбум
51-100
500,000.0
сая
-
245 14 18 3 2
Графикийн доод м р нд байгуулагын тоог харуулав /Интервал тэрбум/
Аудитаар нийт 2814,1 сая төгрөгийн төлбөр зөрчил илэрч акт, албан
шаардлага, зөвлөмжийг холбогдох байгууллагуудын удирдлагад хүргүүлэн
биелэлтийг хангуулахаар албан тоотыг өглөө.
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
10

11. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АУДИТЫН Ä¯ÃÍÝËÒ
Хийсэн судалгаа, цуглуулсан нотлох баримтандаа тулгуурлан аудитаас дараах
дүгнэлтийг хийж байна.
Аудитаас үзэхэд Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвар төлөгч нийт ААН- үүдийн
25,5% нь үл хөдлөх эд хөрөнгийн улсын бүртгэлд хөрөнгөө бүртгүүлсэн боловч бүртгэлийн
үнэлгээнээс татварыг бүрэн тооцож төлдөггүй, 15,9 % нь тайлан тэнцэлд хөрөнгөө тусгасан
хэдийч тайлан балансд улсын бүртгэлийн үнэлгээнээс зөрүүтэй бүртгэсэн, 58,5% нь улсын
бүртгэлийн хэлтэст Үл хөдлөх эд хөрөнгөө үнэлж бүртгүүлээгүй, тайлан баланс гаргадаггүй
татварын тайлангаар татвар төлж байгаа зэргээс үзэхэд Үл хөдлөх эд хөрөнгийн талаарх
Татварын Хэлтэс, Улсын бүртгэлийн Хэлтэс, Санхүү Төрийн Сангийн Хэлтэс,
Газрын харилцаа барилга хот байгуулалтын албадын мэдээлэл солилцоо дутмаг,
Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын тухай Монгол улсын хуулийн
хэрэгжилт хангалтгүй байна гэсэн дүгнэлтэнд хүргээд байна.
Цаашид үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын орлогыг нэмэгдүүлэх дараах
боломж нөөц байна гэж аудитаас үзлээ.
Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвар төлөгч ААН-үүдийн албан татварыг
хуулинд заасны дагуу хөрөнгийн үнэлгээг тодорхойлж, үл хөдлөх хөрөнгийн
үнэлгээг зах зээлийн түвшинд нийцүүлэх шаардлагатай.
Хувийн хэвшлийн ААН-үүдийн анхан шатны болон нягтлан бодох бүртгэл
хөтлөлт, санхүүгийн тайланд үл хөдлөх хөрөнгийг тусгах .
2011 оноос Улсын б ртгэлд шинээр б ртг лсэн 8 ААН-ийн 3152,0 сая
т гр гийн х р нг нд 18,9 сая т гр гийн татварыг нэмж т вл р лэх / судалгаа-
2/
2011 оноос 3 ААН-ийн санхүүгийн тайланд тусгагдсан 220,5 сая төгрөгийн
үл хөдлөх хөрөнгөнд татвар тооцох
сүүлийн 2 жилд аймаг орон нутагт шинээр баригдан ашиглалтанд орсон
барилга байгууламжинд үл хөдлөх хөрөнгийн татвар тооцох
Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжиж олгосон төслийн хөрөнгөөр бий болсон
ААН, иргэдийн үл хөдлөх хөрөнгөнд татвар тооцох зэргээр үл хөдлөх эд
хөрөнгийн албан татвараар төвлөрөх орлого нэмэгдэх боломжууд тус тус
байна гэж аудитаас үзлээ.
Тайланг бичсэн : Санхүүгийн аудитын баг
2011.10.10
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
11

12. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
Т лб р з рчлийн нэгтгэл
Т лб р з рчил Т лб р нээс Гол утга
хариуцагчийн нэр з рчлийн
д н / сая т лб р Шалгалтын з рчил
т гр г/ явцад
барагдуулсан
т лб р
л х дл х эд х р нгийн албан
татвар т л гч нийт ААН-
дийн 58,5% буюу 165 ААН –
ийн л х дл х х р нгийн
нэлгээ тодорхой бус, ХЭХ-
ийн УБХ-т х р нгийг
нэл лээг й, тайлан
Аймгийн Татварын 1053,4 1053,4 баланст тусгааг й з вх н
хэлтэс татварын тайлангаар
татвар т лс н байгаа нь л
х дл х эд х р нгийн албан
татварын тухай хуулийн 5,1
дэхь заалтыг з рчс н байна.
Актанд дурьдагдсан ХЭХ-ийн улсын б ртгэлд
нэр б хий ААН- д х р нгийг нэлэн
1758,2 14,5 3,4 1740,3 б ртг лсэн хэдий ч
татварыг б ртг лсэн
нэлгээнээс доогуур
нэлгээгээр татвар т лс н
20-н ААН-ийн 1420,5 сая
т гр г, х р нг нэлэн
б ртг лээд татвар
т л г й 3- ААН-ийн 319,8
сая т гр гийн б ртгэлийн
нэлгээнд тооцсон
татварын д н 17,9 сая
т гр гийг т свийн орлогод
т вл р лэхээр акт бичив.
Аймгийн Татварын 1,8 1,8 ХЭХ-ийн албан татвараар
хэлтэс орон нутгийн т свийн
орлогын 01000921 тоот
дансанд т вл рс н орлогыг
дутуу мэдээлсэн.
0,6 0,6 Зарим ААН- дийн алдаатай
татварын тайланг
татварын байцаагчид
хянатлг йгээр х лээн авсан
605,0 мянган т гр гийн
з рчил
0,08 0,05 0,03 тайлан балансын
нэлгээнээс татвар дутуу
т лснийг т лб р болгов.
/ актны хавсралт /
Т лб р з рчлийн 2814,1 14,55 3,43 2796,1
д н
ТООЦООГ ЙЛДСЭН: А/аудитор Т. Байгалмаа
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
12

13. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
Ерөнхий аудиторын тушаал
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
13

14. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
14

15. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
15

16. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
16

17. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
Холбогдох байгууллагын санал
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
17

18. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
18

19. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
19

20. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
20

21. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
21

22. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
22

23. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
23

24. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
24

25. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
25

26. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
26

27. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
27

28. АРХАНГАЙ АЙМГИЙН АУДИТЫН ГАЗАР
АХ-САБ/2011/-02 ЭА
28