1. ЛЕКЦ №10
Сэтгэлийн хөдөлгөөн ба
мэдрэмж
Сэтгэлийн тэнхээ

2. ÑÝÒÃÝËÈÉÍ ÕӨÄӨËÃӨӨÍÈÉ ÒÓÕÀÉ
ÓÕÀÃÄÀÕÓÓÍ
 Ñýòãýëèéí õºäºë㺺í ãýäýã íü emereo áóþó
õà÷èðõóóëàõ, ãàéõóóëàõ ãýñýí óòãàòàé ëàòèí ¿ãíýýñ
ãàðàëòàé. Õàðèí àíãëè õýëíèé Îêñôîðäûí òîëèíä
mouvier – õºäºë㺺íä îðîõ ãýñýí ôðàíö ¿ãíýýñ ãàðàëòàé
ãýæ òàéëáàðëàñàí áàéäàã. Õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ ýðãýí
òîéðîíä áàéãàà ýä þìñ, áîëæ áóé ¿çýãäýë, áàéãàëü
еðòºíö, áóñàä õ¿ì¿¿ñ, íèéãýìä õàíäàõ õàíäëàãà áîëîí
òýäíèé ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû ¿éë ÿâö, ¿ð ä¿íã
äîòîîä ñýòãýëäýý øóóä òóñãàæ ìýäðýõ õýëáýðýýð
èëýð÷ ãàðäàã ñýòãýöèéí îíöãîé òºðëèéí õèéñâýðëýë
þì. 1884 îíä Æåéìñèéí “Ñýòãýëèéí õºäºë㺺í ãýæ þó
âý?” ãýñýí á¿òýýë áè÷èãäñýíýýñ õîéø øèíæëýõ óõààíû
ò¿âøèíä ñóäëàãäàæ ýõýëñýí.

3.  Ñýòãýë õºäëºë, ìýäðýìæ íü
ñýðýë, õ¿ðòýõ¿é, òºñººëºë, åð íü õ¿íèé òàíèí
ìýäýõ¿éãýýñ àíãèä áàéíà ãýæ ¿ã¿é. Ñýòãýëèéí
õºäºë㺺í íü çºâõºí äîõèî çàíãààãààð
òºäèéã¿é, áóë÷èíãèéí òîíóñûí ò¿âøèíä èëýðäýã.
ßíç á¿ðèéí çºð÷èë, íåâðîçûí ¿åä õ¿íèé õºäºë㺺í
õºø¿¿í, óäààí áîëäîã áîë ñýòãýë ñàíàà ººäðºã ¿åä
õ¿íèé ¿éëäýë õºäºë㺺í ò¿ðãýí áàéäàã.

4. ÑÝÒÃÝËÈÉÍ ÕӨÄӨËÃӨӨÍÈÉ ¿¿ÐÝÃ, À÷
ÕÎËÁÎÃÄÎË
 Þóíû ºìíº áîäèò áàéäàë, õýðýãöýý 2-ûã õîëáîõ
¿¿ðýãòýé. Ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèé òóñëàìæòàéãààð
õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî îéëãîëöîæ áàéäàã. Õýë ñî¸ë íü ººð ÷
ãýñýí äîõèî çàíãàà, í¿¿ðíèé õóâèðëààð èëðýõ ñýòãýë
õºäëºëèéã òàíüæ áîëäîã. Ýäãýýðèéã ñýòãýëèéí
õºäºë㺺íèé ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ¿¿ðýã ãýíý. ¯¿íýýñ
ãàäíà ñýòãýëèéí õºäºë㺺í íü îðãàíèçìä ãàäààä îð÷èí
õýðõýí íºëººëæ áóéã äîõèîëîõ, ¿éë àæèëëàãààã
ñýäýëæ¿¿ëýõ /óðàì õóãàðàõ, èäýâõ îðîõ ã.ì./, îð÷èí
òîéðîíä áîëæ áóé ¿éë ÿâäàëä ¿íýëãýý ºãºõ, õ¿íèéã
ºäººõ, ò¿¿í÷ëýí õàìãààëàõ çýðýã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.
Áàòæóóëàõ ¿¿ðýãòýé, º.õ ñýòãýë õºäºëñºí ¿åèéí ¿éë
ÿâäëûã õ¿í àìàðõàí òîãòîîæ, óäààí õàäãàëäàã. ¯éë
àæèëëàãààíû ÿâöàä èëýð÷ ýðãýýä ò¿¿íä íºëººëæ
áàéäàã

5. ÑÝÒÃÝËÈÉÍ ÕӨÄӨËÃӨӨÍÈÉ ÎÍÖËÎÃ
 Ñýòãýëèéí õºäºëãººíººð èëýð÷ áóé õ¿íèé õàðüöàà
õàíäëàãà íü ÿìàãò ñóáüåêòèâ õóâèéí øèíæòýé
 Ñýòãýëèéí õºäºë㺺í íü õ¿íèé àìüäðàëûí á¿õèé ë
¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé èëýðíý
 Áèå îðãàíèçìûí ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìààðàõûí
çýðýãöýý ýðãýýä ò¿¿íä íºëººëæ áàéäàã.

6.  Ìýäðýìæ ãýäýã íü ÿìàð íýãýí áîäèò ç¿éëèéí
òàëààðõè òºñººëºëòýé õîëáîîòîé èëýðíý. Ìýäðýìæ íü
õ¿íèé ìýäëýã, îþóíû ¿íýò ç¿éë çýðýãòýé õîëáîîòîé
áà áàéíãà õºãæèæ, ººð÷ëºãäºæ áàéäàã. Ò¿¿õýí
øèíæòýé. ßíç á¿ðèéí óëñ îðîí, ¿íäýñòýíä ñî¸ë
èðãýíøëýýñ õàìààðàí ìýäðýìæ íü ººð øèíæòýé áàéæ
áîëíî. Õ¿íèé àìüäðàëä òºëºâøëèéí, ñýäýëæèëòèéí
çýðýã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

7.  Õ¿íèé ìýäðýìæ õºãæèæ áîëîâñðîíãóé áîëñîîð õýä
õýäýí ò¿âøèíä õóâààãäàíà. Ìýäðýìæ áèå õ¿íèé
åðºíõèé õºãæëèéí ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé ñýäëèéí
õ¿ðýýã õºãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé.
Òºðºë á¿ðèéí ìýäðýìæèéí õýëáýðòýé ñýòãýë
õºäëºëèéí ýåðýã øèíæ èëðýëèéí íºëººãººð áèå
õ¿íèé õýðýãöýý, ñîíèðõîë áàòæèí òýëæ áàéäàã.
Ñýòãýëèéí ìýäðýìæ çºâõºí õ¿íä èëýðäýã áîë
ñýòãýëèéí õºäºë㺺í íü õ¿í áà àìüòàíä àëü àëèíä íü
èëýðäýã

8.  Àëüòðóèçì /өгөөмөр/
 Хувиа хичээх
 Үйл ажиллагааны
 Өөрөөрөө бахархах
 Танин мэдэхүйн
Ò¿¿í÷ëýí îþóí óõààíû, ¸ñ ñóðòàõóóíû, ãîî ñàéõíû
ã.ì.-ýýð àíãèëäàã.

9. ÑÝÒÃÝËÈÉÍ ÕӨÄӨËÃӨӨÍÈÉ ÕÝËÁÝп¿Ä
 À.Í Ëåîíòüåâ ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèéã 3 àíãèëñàí
áàéäàã. Ñýòãýë õºäëºë, àôôåêò, ìýäðýìæ. Àôôåêò
íü õ¿÷òýé, õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààíû,
õºäºë㺺íèé áîëîí âèñöåðàëü èëðýëòýé. Ñýòãýëèéí
õºäºë㺺í íü àðàé óäààí, çàðèìäàà ãàäààä èëðýë
áàãàòàé, òºñººëëèéí ¿íäñýí äýýð ¿¿ñäýã. Ìýäðýìæ
íü ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèé õàíäëàãûã òîãòâîðòîé
èëýðõèéëäýã ãýæ òàéëáàðëàñàí.

10.  ÀÍÓ-ûí ñýòãýëç¿é÷ Ê.Èçàðä ¿íäñýí áà ¿¿ñìýë ãýæ
àíãèëààä ¿íäñýí ñýòãýë õºäëºëä ñîíèðõîë áà
äîãäëîë, ãàéõàøðàë, çîâëîí, øàíàëàë, äóðã¿éöýë,
¿çýí ÿäàëò, àéäàñ è÷ã¿¿ð, ãýìøëèéã îðóóëæýý.
 Ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèéã âåãåòàòèâ õàðèó
èëðýëýýð íü ñòåíèê (õ¿íèé㠺人æ áàéãàà),
àñòåíèê (ñààòàëä îðóóëäàã) ãýæ àíãèëäàã.
 ̺í èëðýëýýð íü ýåðýã áîëîí ñºðºã ñýòãýëèéí
õºäºë㺺í ãýæ àíãèëäàã.

11. ÈËÐÝÕ ÕÝËÁÝÐ:
 Àôôåêò. Öóõàëäàë íü õ¿íèé çàí ¿éëä ìýäýãäýõ¿éö
ººð÷ëºëò îðóóëæ áàéäàã ñýòãýë õºäëºëèéí îíöãîé
øèíæ áºãººä çàí ¿éëèéí ýõýíä áèø õàðèí òºãñãºëä
õóðèìòëàãäàí òýñýð÷ áàéãàà ìýò èëýðäãýýðýý íýí
îíöëîãòîé. ¯éëèéí ýõýí ¿åèéí äîòîîä ºäººëò, ò¿ëõýö,
ñýäýëæèëò õè÷íýýí õ¿÷òýé áàéãààä òºëºâëºñíºº
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä óðüäààñ èë¿¿ èõ õ¿÷
õºäºëìºð çàðöóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëîõ òóñàì
òýð õýìæýýãýýð ýöñèéí ¿ð ä¿í áóóð÷, öóõàëäàë
ºñºí íýìýãääýã õýìýýõ íèéòëýã ç¿é òîãòîë ¿éë÷èëæ
áàéäàã.

12.  Ñòðåññ. Îð÷èí ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí õýâ øèíæèéí íýã
ñàëøã¿é õýñýã áîëñîí öóõàëäëûí íýã òîä èëðýë áîë ñòðåññ
þì. Ñòðåññ íü ìàø óðò óäààí õóãàöààíû òóðøèä õ¿íèé ñýòãýë
ñàíààíû ã¿íä áàéíãûí à÷ààëàë, èõýýõýí õ¿÷òýé áóõèìäàë
õóðèìòëàãäñàíààñ áîëæ ñýòãýë õºäëºëèéí ò¿âøèíä õ¿íèé
ìýäðýëèéí òîãòîö õýò ÿäàðãààíä îðîõ ¿éë ÿâö þì. Õ¿íèé ¿éë
àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëòûã àëäàãäóóëàõààñ ãàäíà çàí
¿éëèéã òîãòâîð ìóóòàé, õýâèéí áóñ øèíæòýé áîëãîäîã.
Ñòðåññ óäààí õóãàöààãààð ¿ðãýëæèëáýë ç¿ðõ ñóäàñíû
ºâ÷èí, õîäîîä ãýäýñíèé ¿éë àæèëëàãàà õÿìðàõ, íîéðã¿éäýõ
çýðýã îëîí òºðëèéí ºâ÷íèé ýõ ¿íäýñ áîëäîã. Ìýäðýìæ, ñýòãýë
ñàíààíû áàéäàë, äóð õ¿ñýë, øóíàë çýðýã ñýòãýëèéí
õºäºë㺺íèé èëðýë¿¿ä õ¿íèé çàí ¿éëèéã èäýâõæ¿¿ëýõ
òºäèéã¿é, ÷èãë¿¿ëýõ, çîõèîí áàéãóóëàõ, äýìæèõ ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã ÿâäàë þì. ¯¿íýýñ ãàäíà ôðóñòðàöè, óðàì çîðèã,
ò¿ãø¿¿ð, àéäàñ, áàÿð õººð ã.ì.

13. ÑÝÒÃÝËÈÉÍ ÕӨÄӨËÃӨӨÍÈÉ ÒÀËÀÀÐ ¿ÇÝË
ÁÀÐÈÌÒËÀË
 Ñýòãýë õºäëºëèéí àñóóäëûã ìàø îëîí эрдэмтэä ñóäàëæ
áàéñàí. ×.Äàðâèí 1872 îíä “Õ¿í áà àìüòäûí ñýòãýëèéí
õºäºë㺺íèé èëðýë” á¿òýýë áè÷ñýí. Ãàäíû ãýíýòèéí
öî÷ðîîëä äýýä àìüòàä áîëîí õ¿í îéðîëöîî õàðèó ¿éëäýë
¿ç¿¿ëäýã. Ýíý íü àìüäðàëûí îð÷èíä äàñàí çîõèöîõ íýã
¿íäñýí ìåõàíèçìòàé ãýäãèéã áàòàëæ ºãñºí. ×.Äàðâèíû
ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèé òóõàé ñóðãààëûã îëîí ýðäýìòýä
õ¿ëýýí çºâøººð÷, ñóäàëãààã íü ¿ðãýëæë¿¿ëñýí.
Òóõàéëáàë Ê.Ëàíãå, Ó.Æåéìñ íàð áèå îðãàíèçìûí
áàéäàë ñýòãýëèéí õºäºë㺺íä øóóä íºëººëäºã òàëààð
¿çýë äýâø¿¿ëñýí. “Þì èíýýäòýé õàðàãäàæ áàéãàà
áîëîîä áèä èíýýæ áàéãàà áèø, áèä èíýýæ áàéãàà
ó÷ðààñ òýð ç¿éë èíýýäòýé õàðàãäàæ áàéíà” ãýäýã.

14. ßÌÀÐ ¿ÅÄ ÑÝÒÃÝË ÕӨÄӨËÄӨà ÂÝ?
 Âèëþíàñ: Õ¿íä ÿìàð íýã óòãà ó÷èðòàé þì òîõèîëäîõîä
ñýòãýë õºäºëäºã.
 Ð.Ñ Ëàçàðóñ: Íýã òàëààñ àþóë çàíàë, íºãºº òàëààñ
ò¿¿íýýñ çóãòààõ áîëîìæã¿é ¿åä ¿¿ñäýã.
 Õ¿íèé ñýòãýëèéí õºäºë㺺í íü í¿¿ð öàðàé, õºäºë㺺í
¿éëäëýýð ãàäíàà èëðýõ íü òºðºëõèéí øèíæòýé. ̺í
òýäãýýðèéã õ¿ðòýí õ¿ëýýí àâàõ, òàíèõ àâüÿàñ áèëýã
õ¿ì¿¿ñò ãåíèéí øóãàìààð óëàìæëàãäàí èðäýã. Ãýõäýý
ñýòãýë õºäëºëèéí ãàäààä èëýðõèéëýë á¿õýí òºðºëõèéí
áàéäàãã¿é ãýäãèéã ñàíàõ íü ÷óõàë. Õ¿íèé àìüäðàëûí
ÿâöàä ñóðãàëò, òàíèí ìýäýõ¿é, õ¿ì¿¿æëèéí íºëººãººð
áèé áîëíî. Òóõàéëáàë: äîõèî çàíãàà, ñî¸ë çàí çàíøëûí
øèíæòýé ñýòãýë õºäëºë, ñýòãýëèéí õÿìðàëò áàéäëûí
ãàäààä èëýðõèéëýë áàéäàã.

15. EQ EMOTIONAL QUOTIENT
Сэтгэлийн хөдөлгөөний боловсрол, сэтгэлийн
хөдөлгөөний чадвар, нийгмийн оюун ухаан г.м. үгстэй
ойролцоо утгатай
 Өөртөө анализ хийх чадвар – өөрийгөө ойлгох,
тодорхойлох
 Өөрийгөө үнэлэх, хүндлэх чадвар
 Өөрийгөө хянах чадвар
 Өөрийгөө хэрэгжүүлэх чадвар – зорилгоо
ухамсарлах, амжилтанд тэмүүлэх
 Харилцах чадвар
 Эмпати- бусдын дотоод ертөнцөд нэвтрэх
 Хямралыг даван туулах чадвар
 Амьдралын баяр баясгалантай, өөдрөг байх чадвар

18. ЗӨВЛӨГӨӨ
 Ñýòãýë ñàíàà ººäðºã áàéëãàõ õàìãèéí ñàéí “ñýòãýë çàñàë÷”
áîë àìæèëò þì.
 Àìæèëòàíä õ¿ðýõèéí òóëä:
 Àæëàà òºëºâëºæ ñóð;
 Õ¿ð÷ áîëîõóéö çîðèëãî òàâü;
 Çîðèëãîî çºâ òîìü¸îë;
 ͺõöºë áàéäëûã õºíãºí, õºãæèëòýé áàéäëààð õ¿ëýýí àâàõ
÷àäâàðàà ñàéæðóóë. Õîøèí øîãèéí ìýäðýìæýý õºãæ¿¿ëýõ
õýðýãòýé.
 Á¿õ àñóóäëûã 2 õóâàà.
 Òàíû îðîëöîîòîé øèéäýõ àñóóäàë
 Òà þó ÷ õèéõ õýðýãã¿é àñóóäàë.
 Ýõíèé á¿ëýã àñóóäëûã òà õèéõ õýðýãòýé þó ¿ã¿é þó ãýäýãòýý
ýðãýëçýëã¿éãýýð øóóä ë áàðüæ àâàí øèéäâýðëýõ õýðýãòýé.
 Õàðèí õî¸ð äàõ á¿ëýã àñóóäëûã òà øèéäýõ õýðýãã¿é ó÷èð
ò¿¿íèé òºëºº çîâîõ õýðýãã¿é.

19.  ªäºð á¿ðèéã èíýýõ ç¿éëòýéãýýð ºíãºð¿¿ë. ßìàð íýã
èíýýäòýé ç¿éëèéí òàëààð óíø, õàð, ñîíñ, ÿðü. ªºðèé㺺
øîîëîí èíýýõ, õîøèãíîõ ÷àäâàðòàé áàé.
 ªäºð á¿ð ººðèé㺺 õýä õýäýí óäàà óðàìøóóëæ áàé.
 ªäºð á¿ð ººðèéí õàìãèéí äîòíû õ¿íäýý õàéðòàéãàà
õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàé.
 Äîëîî õîíîãò 2-3 óäàà õºëºðò뺺 áèåèéí òàìèðûí
äàñãàë, áèåèéí õ¿÷íèé àæèë õèéæ áàé. Óóðàíä ÷
ñóóæ áîëíî.
 Äîëîî õîíîãèéí õàãàñ ºäðèéã ººðò òààëàãäñàíààðàà
ºíãºð¿¿ë. Á¿ð òàíä “óòãàã¿é” ç¿éë ÷ õèéæ áîëíî.
 Öàãèéã õàéðëà, þóíä ÷ áèòãèé äýìèé ¿ð. Ç¿é áóñ
ãóéëòàíä “¿ã¿é” ãýæ õýëæ ñóðàõ õýðýãòýé.

20. ÑÝÒÃÝËÈÉÍ ÒÝÍÕÝÝ
 Õ¿í çºâõºí ãàäààä îð÷íûã õ¿ðòýæ, õ¿ëýýí àâààä
çîãñîõã¿é, ò¿¿íèéã ººðèéí ñîíèðõîë, õýðýãöýýíä
òóëãóóðëàí ººð÷ëºõ ãýæ îðîëääîã. Õ¿í ººðèé㺺
õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíòîé èéì ¿éëäýë õèéõäýý ºìíºº
òîäîðõîé çîðèëãî òàâüæ, ò¿¿íèéãýý áèåë¿¿ëýõ
èäýâõòýé ¿éëä òàòàãäàí îðäîã. Õ¿íèé ºìíºº
òàâüñàí çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà íü
øóëóóí øóóä çàìààð ÿâàãäàõã¿é áºãººä òýð íü
ÿìàð íýãýí òîäîðõîé ñààä áýðõøýýëòýé ó÷èð÷,
ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ ÷àäâàð, àðãà, äýâø¿¿ëýí
òàâüñàí çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ èäýâõòýé ¿éë
àæèëëàãààíû ÿâöàä ñýòãýëèéí òýíõýý õºãæèíº.

21.  Ò¿¿õýí ¿éë ÿâöûí òàëààñ õ¿íèé ñýòãýë ñàíààíû
¿çýãäëèéã ñóäëàõ ÿâöäàà Àðèñòîòåëü çîðèã,
çîðèãèéí ¿éë ãýñýí íýð òîìü¸îã øèíæëýõ óõààíû
õ¿ðýýíä îðóóëæ èðñýí. Õ¿ì¿¿íëýã ¿çýë íèéãýìä
äýëãýðýõ áîëñîí ¿åýñ ñýòãýëèéí òýíõýýã ñîíèðõîí
ñóäëàõ áîëñîí. 18-19-ð çóóíû ¿åä ñýòãýë ñóäëàëûí
ãîë ñóäëàãäàõóóí íü ñýòãýëèéí òýíõýýíèé
àñóóäàëä ÷èãëýæ áàéâ.

22.  Ñýòãýëèéí òýíõýý ãýäýã íü òàâüñàí çîðèëãîäîî
õ¿ðýõèéí òóëä áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ
÷àäâàðûã õýëíý.
 Ñýòãýëèéí òýíõýý íü õ¿í çºâõºí ºìíºº òàâüñàí
çîðèëãîî áèåë¿¿ëæ, ò¿¿íä õ¿ðýõýä òîõèîëäîõ ñààä
áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ ÷àäâàðààñ ãàäíà õ¿í
ÿìàð íýã ç¿éëýýñ òàòãàëçàõ, ººðòºº õîðèã òàâèõ,
áèåý áàðèõ, ººðèé㺺 ýçýìäýõ ÷àäâàðóóäààð èëðýí
ãàðäàã ñýòãýöèéí øèíæ þì.

23.  Øèíæ ÷àíàð:
 Øèéäâýð ãàðãàõ õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿÷ àíõààðàë
õàíäóóëàõ. Ñýòãýëèéí òýíõýýíèé ìºí ÷àíàð íü îëîí
òºðëèéí ñýäë¿¿äèéí õîîðîíäûí òýìöëýýð òîäîðõîéëîãäîíî.
Èéì ó÷ðààñ ãîë ñýäëýý ãîë áóñ ñýäëýýñ ÿëãàõ
øààðäëàãàòàé. Øèéäâýð ãàðãàõàä ºðñºë人íòýé, ÿíç
á¿ðèéí äóð ñîíèðõîë çýðýã áèé áîëîõ áà ñýòãýëèéí
òýíõýýíèé õ¿÷ õýðýãòýé áîëíî. ªºðèé㺺 õÿçãààðëàõ, ãîë
÷óõàë çîðèëãîäîî çàõèðàãäàõ øààðäëàãà ãàðäàã.
 Óðüä÷èëñàí òºëºâëºãººòýé áàéõ. Ñýòãýëèéí òýíõýýíèé
¿éëäýë áîë óõàìñàðëàãäñàí ÷èã çîðèëãîòîé ¿éëäýë.
Çîðèãèéí øèíæ ÷àíàðûí äýýä ò¿âøèí íü îþóí óõààíû
òîäîðõîé çîðèëãî, çàí ñóðòàõóóíû ¿íýò ç¿éëñ, èòãýë
¿íýìøèë, ¿çýë ñàíààíû òºëºâøëèéã øààðäàæ òýð á¿õýíä
òóëãóóðëàíà.

24.  Òºëºâëºãººãºº õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèãòîé áàéõ. Õ¿í òºðºëõòºíèé
ò¿¿õýíä çîðèãèéí õ¿÷ýý äàé÷ëàõã¿éãýýð àìæèëòàíä õ¿ðñýí
íýã ÷ õ¿í áàéäàãã¿é. Åð íü òºëºâëºñíèé äàãóó ¿éë
àæèëëàãàà àìæèëòòàé áîëæ, òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðãýñýí
çîðèãèéí ¿éëèéí äàðàà õ¿ì¿¿ñò ¸ñ ç¿éí áîëîí çàí ñóðòàõóóíû
øèíæòýé ñýòãýë õàíàìæ, ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëñýí ãýäýãòýý
áàõàðõàõ ñýòãýë çàéëøã¿é òºðäºã.
 ªºðºº ººðèé㺺 ÿëàí äèéëýõ. Åð íü õ¿íèé çîðèãèéí ¿éë öººíã¿é
òîõèîëäîëä ÿëàí äèéëýõ, íºõöºë áàéäëûã ãàðòàà îðóóëàõ
çîðèëãîä áèø ººðèé㺺 äàâàí òóóëàõ àñóóäàëä ÷èãëýñýí
áàéäàã. Ýíý íü þóíû ºìíº õººð¿¿, áèåý áàðèõ ÷àäâàð
ñóëòàé, ñýòãýëèéí õºäºë㺺í人 àìàðõàí õºòëºãääºã õ¿ì¿¿ñò
õàìààðíà.
 Óõàìñàðëàãäñàí çîðèëãî, òýì¿¿ëýë
 Ñýòãýõ¿éòýé õîëáîîòîé
 Èäýâõýýð èëýðäýã

25.  Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ã¿éöýòãýõ ÿâöàä
òîõèîëäîõ ñààä áýðõøýýë íü ãàäààä äîòîîä ãýñýí 2
õýëáýðòýé. Ãàäààä òàëûí ñààä áýðõøýýë íü
õ¿íýýñ ººðººñ íü õàìààðàõã¿é áºãººä òîäîðõîé áîäèò
íºõöºë áàéäëààñ óðãàí ãàðäàã áàéíà. Æ: áàéãàë,
öàã óóðûí áàéäëààñ ¿¿ñýí ãàð÷ áîëíî. Õàðèí ãàäíû
¿éë àæèëëàãààíààñ õàìààðàõã¿é, õ¿íýýñ ººðººñ íü
õàìààð÷ áóé íü äîòîîä ñààä áýðõøýýë. Æ: çàëõóó,
àéæ ç¿ðõ àëäàõ ã.ì.

26.  Çîðèãèéí ¿éëäëèéí ¿å øàò. Çîðèãèéí ¿éëäýë íü
òîäîðõîé çîðèëãî ÷èãëýëòýé, ñèñòåìòýé ÿâàãäàõ
ïðîöåññ þì. Çîðèãèéí ¿éëäëèéã ýíãèéí, íàðèéí ãýæ
õóâààõààñ ãàäíà çîðèãèéí ¿éëäëèéí áýëòãýë øàò,
ã¿éöýòãýõ øàò ãýæ 2 õóâààíà.
 Çîðèãèéí ¿éëäëèéí áýëòãýë øàò
 Ýíý øàòàíä õ¿í ºìíºº òîäîðõîé çîðèëãî òàâüæ,
ò¿¿íèéãýý óõàìñàðëàõ ïðîöåññ ÿâàãäàíà. Çîðèëãî
ñàéòàð óõàìñàðëàãäñàí áàéõ íü ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íýã
íºõöºë þì. Çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ àðãà çàìûã ñîíãîí
àâ÷ øèéäâýð ãàðãàñíààð ýíý ¿å äóóñäàã.

27.  Çîðèãèéí ¿éëäëèéí ã¿éöýòãýõ øàò
 Ýíý øàòàíä õ¿í ãàðãàñàí øèéäâýðýý õýðýãæ¿¿ëýõ
áà ¿éëäëýý ¿íýëæ ä¿ãíýõ àæèëëàãàà ÿâàãäàíà.
Ýíý øàòûã äîòîîä ¿éëäëèéí áà ãàäààä ¿éëäëèéí
øàò ãýæ õóâààäàã.

28. ÇÎÐÈÃÈÉÍ ÷ÀÍÀÐÓÓÄ
Çîðèãèéí äîòîîä á¿òöèéã èëýðõèéëñýí ç¿éëèéã çîðèãèéí
÷àíàðóóä ãýíý.
 Çîðèëãî ýðìýëçýë,
 áèå äààñàí ÷àíàð (õ¿í ººðèéí ñàíàà÷èëãààð çàìûã ººðºº ýðæ
îëæ, áóñäûí òóñëàëöààã¿éãýýð çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ ÷àäâàð, ìºí
õ¿íèé èòãýë ¿íýìøèëäýý òóóøòàé õàíäëàãà)
 øèéäýìãèé ÷àíàð (çîðèëãûã ò¿ðãýí áºãººä óõààëàã, ¿íäýñòýé
ñîíãîí àâ÷, ò¿¿íèéã áèåë¿¿ëýõ àðãà çàìûã ò¿ðãýí òîäîðõîéëîõ,
õýðýãöýýòýé ¿åä áîãèíî õóãàöààíä çîðèìîã øèéäâýð ãàðãàõ
÷àäâàð),
 òýñâýð õàòóóæèë (ñààä áýðõøýýëèéã äàâæ ãàðàõ ÷àäâàð),
 áèåý áàðèõ, ººðèé㺺 ýçýìäýõ ÷àäâàð (ººðèéí çàí áàéäëûã
õÿíàæ, ñýòãýë õºäëºëºº çîõèöóóëàõ, ººðèé㺺 óäèðäàí
÷èãë¿¿ëýõ ÷àäâàð),
 ýðýëõýã ÷àíàð (àþóëûã ñºðæ ãàðàõ ÷àäâàð),
 ñàõèëãà áàò, äýã (ººðèéí áèåý àâ÷ ÿâàõ áàéäëûã íèéãìèéí õýì
õýìæýý, õóóëü ä¿ðýì, ¸ñ ñóðòàõóóíä íèéö¿¿ëýõ ÷àäâàð)

29. ÒÀ ӨӨÐÈÉÃӨӨ ÝÐ ÇÎÐÈÃÒÎÉ Õ¿Í ÃÝÆ ÕÝËÝÕ
¿¿?
 Äàðààõ àñóóëòàíä óäààí áîäîëã¿éãýýð “òèéì” ¿ã¿é”
“çàðèìäàà” ãýñýí õàðèóëò ºãíº ¿¿.
 Òà ººðò ÷èíü îãò ñîíèðõîëã¿é àæèë õèéæ áàéòàë
àæëàà îðõèæ, çàâñàðëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ãàð÷
èðæýý ãýæ áîäú¸. Èéì íºõöºë áàéäàë, öàã àëäñàí
çýðãýýñ ¿ë õàìààð÷ òà ýõýëñýí àæëàà øóóðõàé
äóóñãàæ ÷àäàõ óó?
 Òà àìðàëòûí ºä𺺠ñóðãóóëèéí æèæ¿¿ð õèéõ ãýõ ìýò
óðüä íü îãò áîäîæ òºëºâ뺺ã¿é ãýíýòèéí àæèëä
äàé÷ëàãäàõ áîëîõîä íýã èõ õ¿÷ëýõã¿éãýýð ñýòãýë
äóíäóóð áàéäëàà äàâàí òóóëæ ÷àäàõ óó?
 Òà àõóéí õ¿ðýýíä þì óó àæèë äýýðýý ÿìàð ÷ íºõöºëä
ñýòãýëèéí õººðºëä àâòàõã¿é áàéæ, íºõöºë áàéäëûã
ýð¿¿ë óõààíààð, á¿õ ÷èãëýëýýð áîäèòîé ¿íýëýõèéí
õàìò áèåý á¿ðýí áàðüæ ÷àääàã óó?

30.  Õýðýâ òàíä ýì÷ öàãààí õîîëíû äýãëýì áàðü ãýñýí áîë òà
õàíãàëòòàé óðò õóãàöààíä òýð á¿ãäèéã ñàõèí
áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ óó?
 Òà îðîé óíòàõäàà ºã뺺 ýðò áîñíî ãýæ òºëºâëºñºí
äàðóéäàà òýð õóãàöààíäàà, öàã ¿ðãýëæ áîñ÷ ÷àääàã
óó?
 Òà ãýìò õýðãèéí ãýð÷ áîëáîë òýð ãàçðààñ ÿâàõã¿é
áàéæ áàéãààä öàãäààãèéí ãàçàðò ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã
ºã÷ ÷àäàõ óó?
 Òà çàõèäàë õ¿ëýýí àâààä òýð äîð íü õàðèóã íü áè÷äýã
¿¿?
 Òà îíãîöîîð íèñýõ þì óó ø¿äíèé ýì÷èä ¿ç¿¿ëæ áàéõäàà
ñýòãýëäýý áóóñàí àéäñûã íýã èõ õ¿÷ ãàðãàõã¿éãýýð
òýð äîð íü äàâàí òóóëæ, äýýðõ øèéäâýðýý ãýíýò
ººð÷ëºõã¿é áàéæ ÷àäàõ óó?

31.  Óóõ àðãàã¿é àéõòàð ãàøóóí àìòòàé ýìèéã ýì÷ òàíä çààâàë
óó ãýâýë òà ýì÷èéí çààâðûã ÿãøòàë áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ óó?
 Òà ñýòãýë õººðñºí ¿åäýý ºãñºí àìëàëòàà áèåë¿¿ëýõýä ÷èíü
ìàø èõ àæèë óäàõààð áàéñàí ÷ ¸ñîîð íü áèåë¿¿ëæ, õýëñýí
àìàíäàà õ¿ðäýã ¿¿?
 Òà óðüä íü îãò î÷èæ áàéãààã¿é, ìýäýõã¿é ãàçàð, îðîí ðóó
ãýíýò ÿâàõ áîë ýðãýëçýõã¿é ÿâæ ÷àäàõ óó?
 Òà ºã뺺 áîñîõ, õîîëëîõ, õè÷ýýëëýõ áîëîí áóñàä àæëûí
òàëààðõ öàãèéí õóâààðèà ÿãøòàë ìºðääºã ¿¿?
 Òà íîìûí ñàíãààñ íîì àâààä ýðã¿¿ëæ öàãò íü ºãºõã¿é áàéãàà
õ¿ì¿¿ñò äóðã¿éöäýã ¿¿?
 Íýí ñîíèðõîëòîé íýâòð¿¿ëýã òåëåâèçýýð ãàð÷ áàéñàí ÷ òà
óðüäûí àäèë àæëàà õîéø òàâèëã¿é õèéñýýð áàéäàã óó?
 Õýð¿¿ë ìàðãààíû ¿åä “íºãºº òàë” þó ÷ ãýæ ã¿òãýæ
äîðîìæèëæ áàéñàí òà àìàà õóìõèæ, òýâ÷èæ ÷àäàõ óó?

32. ¯Ð Ä¿Íà ÒÎÎÖÎÕ
 Òèéì – 2, çàðèìäàà – 1, ¿ã¿é – 0 îíîî òàâèíà.
 0-12 îíîî áàéâàë: Òàíû çîðèãèéí ¿éëèéí õºãæèë ñóë
áàéíà. Òà ººðò ÷èíü ÿìàð ÷ àøèãã¿é, çàðèìäàà ÿãã¿é
òºâºã ó÷ðóóëæ áîëîõîîð áàéõàä õ¿ðòýë õºíãºí õÿëáàð,
àìàðõàí ñîíèðõîë òàòñàí ç¿éëèéã ë áàðüæ àâäàã.
Àìëàëòàà öàãò íü áèåë¿¿ëýõ ãýæ áèåý äàé÷èëäàãã¿é
áàéñààð íýãýíò äàñ÷èõæýý. Èéì çàí áàéäàë òàíä ººðò
÷èíü ìàø èõ òºâºã ÷èðýãäýë ó÷ðóóëäàã áàéíà.
Ìàãàäã¿é, òàíû çàí áàéäëûí èéì îíöëîã çîðèãèéí ¿éëýýñ
ãàäíà áàñ àìèà õè÷ýýõ çàíòàé çàðèì òàëààð õîëáîîòîé
áàéæ áîëíî. Èéìýýñ òà ººðèéí çàí òºëâèéí ýäãýýð ñóë
òàëóóäûã ººð÷ëºõèéã õè÷ýýõ ¸ñòîé. Èíãýâýë òà
àìæèëòàíä õ¿ðýõ áîëíî.

33.  13-21 îíîî: Òàíû çîðèãèéí ¿éë äóíä çýðýã õºãæñºí.
Õýðýâ òàíû çàìä ÿìàð íýãýí õ¿íäðýë áýðõøýýë
òîõèîëäîõîä òà òýð á¿õíèéã äàâàí òóóëàõûí òóëä
ººðèé㺺 äàé÷èëæ ýõýëäýã. Õàðèí ò¿¿íèéã òîéð÷
ãàðàõ áîëîìæ õàðàãäâàë òà òýð áîëîìæèéã ë õàìãèéí
ò¿ð¿¿íä àøèãëàäàã áàéõ. Òà áóñäàä ÿìàð íýãýí
ç¿éëèéã àìëàõ äóðã¿é, õàðèí àìëàñàí ç¿éëýý
áèåë¿¿ëäýã îíöëîãòîé. Òààã¿é þì óó ñîíèðõîëã¿é
àæëûã òà àìàíäàà ¿ãëýí áàéæ ã¿éöýòãýäýã. ªºðºº ñàéí
äóðààðàà íýìýëò à÷ààëàë õ¿ëýýí àâàõûã òà
õ¿ñäýãã¿é. Èéìýýñ îäîîãèéõîîñ èë¿¿ ºíäºð àìæèëòàíä
õ¿ðýõèéí òóëä òà ººðèéí çîðèãèéí øèíæ ÷àíàðûã
äýýøë¿¿ëæ, òýð ÷èãëýëýýð äàñãàë ñóðãóóëü õèéõ
õýðýãòýé.

34.  22-30 îíîî: Òàíû çîðèãèéí ¿éë çîõèõ õýìæýýíä ñàéí
õºãæñºí ãýæ ¿çíý. Áóñàä õ¿ì¿¿ñ òàíä ÿìàð ÷ ¿åä
íàéäàæ áîëíî. Òà ººðèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã àìëàëòàà
ÿãøòàë áèåë¿¿ëäýã. Òà øèíý ¿¿ðýã äààëãàâàð
õ¿ëýýí àâàõ, àëñûí àÿëàëä ãàðàõ, àæëûí à÷ààëàë
íýìýãäýõèéí àëèíààñ ÷ àéæ ýìýýäýãã¿é. Ãýõäýý
òàíû çàð÷èì÷, õàòóó áàéð ñóóðü áóñäûí äóðã¿éã
õ¿ðãýõ òàë áèé. Õýíä ÷ ãýñýí çîðèãèéí øèíæ ÷àíàð
ñàéí òºëºâøñºí áàéõûí õàìòààð àëèâàà àñóóäëààð
óÿí õàòàí, óõààëàã áàéð ñóóðü
áàðèìòëàõ, áóñäàä àÿäóó 纺ëºí õàíäàõ, õ¿íëýã
áàéõ çýðýã çàí ÷àíàðóóä ÷óõàë ãýäãèéã ñàíàæ
áàéãààðàé