1. МАХНЫЭРЭЛТ, НИЙЛ ЛЭЛТИЙН СУДАЛГАА, ҮНЭ БҮРДЭЛТ
ҮҮ
Асхарын Жансауле
ШУТИС ХБТС
Хүнсний үйлдвэрийн удирдлагын анги 1 курс
E-mail; jansaule@yahoo.com
Удирдагч : Д. Алтанцэцэг (Магистр )
Зорилго : Монгол орны махны зах зээлийн эрэлт , нийл үүлэлт , үнэ
бүрдэлтийн бодит байдлыг судалж, үнийн өсөлт , тогтворг үйжилтын
шалтгааныг онолын үүдн ээс тайлбарлахад
энэх үү ажлын зорилго
оршино.
Арга з үй: Судалгаанд шинжлэх ухааны онол туршилтын аргыг
статисти к үз үүлэлт үүдийг математик аргаар боловсруулав .
ашиглаж ,
Хураангуй :
Монгол
улсад
дотоод
хэрэгцээ г э э
мах ,
махан
бүтээ гдэх үүнээр бүрэн хангаж , жил бүр 15-20 мянган тонн мах
экспортлох боломж байна . Гэвч с үүлийн жилүүдэд зах зээл дээр
махны эрэлт өсч, үнэ нэмэ гдэх хандлага ажиглагдаж байна .
Махны үнийн өсөлт өд х үн амын механик өсөлт, байгаль , цаг
уурын өөрчлөлт, бэлчээрийн мал аж ахуйн хэв шинж, эрс ялгаа
би ялгаа бүний улирлын илрэл , сүргийн бүтцийн өөрчлөлт,
бүтээ гдэх үүний хуваарилалт , борлуулалтын менежмент зэрэг
олон х үчин з үйл нөлөөлж байна .
Түлхүүр үг : Мах, зах зээл , эрэлт , нийл үүлэлт , үнэ бүрдэлт
Оршил
Мах , махан бүтээгдэх үүн амьтны гаралтай уургийн үндсэн эх
үүсвэр болсоор ирсэн монгол х үний уламжлал одоо ч хэвээр байгаа .
Манай орны махны аж үйлдвэрийн х өгжлийн оргил үе 1980-1990
онд Улаанбаатарын мах консервын комбинат , Чойбалсан , Дарханы
махкомбинатуудад өрг өтг өл, техникийн шинэчлэлт хэд хэдэн удаа
хийж Улиастай , Сайншандын мах боловсруулах үйлдвэр үүд ашиглалтанд
орж, мэргэшсэн х үний нөөц бүрдсэн байв . Хүнсний аж үйлдвэрийн
нийт бүтээгдэх үүний 60 гаруй хувь , Улсын аж үйлдвэрийн нийт
бүтээ гдэх үүний 15 хувийг мах боловсруулах
салбар дангаараа
үйлдвэрлэж, экспортод 90 сая ам долларын бараа бүтээ гдэх үүн
гаргаж байжээ .
Монгол улсын хэмжээнд одоогийн байдлаар жилд 85 гаруй мянган
тонн мах үйлдвэрлэх х үч чадал бүхий 28 нядалгааны үйлдвэр , з өвх өн
Улаанбаатар хотод нийт 275 тонн тураг мах үйлдвэрлэж, 22 мянган
турга мах хадгалах зоорь бүхий 5 үйлдвэр , хиам, консерв , банш,
бууз зэрэг махан бүтээгдэх үүний үйлдвэрлэл эрхэлдэг 70 гаруй
жижиг үйлдвэр ажиллаж байна .
1

2. Махны дотоод зах зээлийн нийл үүлэлтийг
гар аргаар мах
бэлтгэ г чид болон боловсруулах үйлдвэр үүд хангаж байгаа боловч
үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан махны 80 гаруй хувийг экспортын
зориулалтаар борлуулж байгаа учраас хот суурин газрын махыг
дамжуулан худалдаачид үнийг өөрсдөөрөө тогтоож байгаагийн
дээр
бүтээ гдэх үүний чанар , эр үүл ахуйн баталгаа
бүрэлдэж чадахг үй
хэвээр байгаа юм.
Засгийн газраас т өвлөрс өн хот суурин , газрын х үн амын махны
хангамжийг тогтворжуулах , үнийн хэт өсөлт өөс сэргийлэх зорилгоор
үйлдвэрийн аргаар боловсруулж , дотоодод нийл үүлж буй махыг
нэмэгдсэн
өртгийн
албан татвараас
чөлөөлөх, үйлдвэрлэгчдийг
санх үү, зээлээр дэмжих
бодлого явуулж байгаа нь зарим талаар
үйлдвэрлэгчдэд таатай нөхцлийг бүрдүүлж байна .
Нийслэлийн х үн амын 2008 оны хаврын хэрэгцээнд зориулан
7000.0
тонн мах бэлтгэхээр 13 аж ахуйн нэгж Нийслэлийн
Засаг даргын Тамгын газартай гэрээ байгуулж , энэ үүргээ
хэрэгж үүлсэн байна . Нөөцийн махны бөөний үнийг энэ онд 2006
онынхтой адил т үвшинд буюу 2100 т өгр өг байхаар
т өр, аж
ахуйн нэгж үүд тогтжээ . Гэвч өнг өрс өн жилийн нөөцийн мах
чанар ,
эр үүл
ахуйн ,
мэдрэх үйн
үз үүлэлтийн
талаар
хэрэглэ г чдээс
гомдол гарч
байсны дээр
зарим с үлжээ
дэлг үүрүүд махны үнийг 700-800 т өгр өг өөр үндэслэлг үй нэмж
худалдаалсан з эрэг з өрчил
удаа дараа гарч байв . Нийслэлд
махны эрэлт нь нийл үүлэлтээсээ давж махны зах зээл дээр
хомсдол үүсч, үүнийг ашиглан
мах дамжуулан худалдаалагчид
(ченжүүд) үнийг зохиомлоор
өсг өх явдал газар авч , одоо ч
үргэлжилсээр байна .
1. Махны эрэлт , т үүнд г арч буй өөрчлөлт
Зах зээлийн эдийн засгийн онолоор бүтээгдэх үүн, үйлчилгээний
эрэлт , нийлүүлэлт нь нэг з үйлийн хоёр тал билээ .Тиймээс зах зээл
дэх эрэлтийг хангах нийл үүлэлт нь зах зээлийн харилцааны хоёр
дахь тулгуур асуудал болох нь ойлгомжтой .
Монгол орны мах, махан бүтээгдэх үүний үйлдвэрлэлийн гол нөөц
нь бэлчээрийн мал аж ахуйн уламжлалт хэв шинж,онцлог шаардлагын
дагуу байгаль , эдийн засгийн бүсүүдээр харилцан адилг үй байршсны
дээр гол үйлдвэрлэгчид нь малчин өрхийн аж ахуйн хэлбэрээр оршиж
байна .
Бүтээ гдэх үүний үйлдвэрлэл , х үрэлцээ , хангамж нь х үн амын
өс өлт , х үний х өгжилтэй салшг үй холбоотой . Бүтээ гдэх үүний зах зээл
дэх нийт эрэлт , нийл үүлэлтийн чадавхийг тодорхойлоход х үн амын
тооны өсөлт өөс гадна т үүний бүтэц , бүрэлдэх үүн, соёлын болон
орлогын т үвшинг харгалзах ёстой . Хүн амын тооны өсөлт нь нийт
эрэлт , нийл үүлэлтийг тодорхойлох үз үүлэлт хэдийгээр мөн боловч
2

3. эдгээр нь дотроо нас х үйс, боловсрол мэдлэг , шашин шүлтлэг , ажил
эрхлэлт болон орлогын т үвшингээрээ ихээхэн ялгаатай байдаг .
Эдгээр ялгаа нь х үмүүсийн хэрэглээний хэв загварт нөлөөлдөг учир
х үнсний бүтээгдэх үүний эрэлт нь мөн ялгаатай байдаг .
Иймд зах
зээл дэх х үнсний бүтээ гдэх үүний эрэлт , хэрэгцээ г судлахдаа х үмүүс
өөр
хоорондоо ялга гдах шинжүүдийг харгалзан үзвэл зохино .
Өнг өрс өн хугацаанд манай улсын х үн амын өсөлт өнд асар их
өөрчлөлт гарсны дээр хотын х үн амын тоо эрс өсс өн байна .
Тухайлбал : Улаанбаатар
хотын х үн ам 1956 онд 183.0 мянга
буюу нийт х үн амын 21,3 хувийг эзэлж байсан бол 2004 онд 928.0
мянга болж 58,6 хувийг эзлэх болжээ . Ийнх үү хотын х үн ам олширсон
нь махны зах зээлийн эрэлт , нийл үүлэлтийн бас нэг х үчин з үйл болж
байна .
2. Махны үйлдвэрлэлт хуваарилалтын өнөөгийн байдал
Мал с үрэг с үүлийн жилүүдэд тогтвортой өсч 2007 оны байдлаар
41 сая т олгойд х үрч урьд жилтэй харьцуулахад малын тоо толгой
4.8 саяар буюу өсле ө.
Терөл
Бүгд
Мянган толгой
Малын тоо , /мян .тол /
2003
25427.7
2004
2005
2006
2007
28027.9
30398.8
34800.0
41000.0
256.7
258.6
254.2
лсОо. О
258.5
1968.9
2005.3
2029.1
2114.8
2206.0
1792.8
1841.6
1963.6
2167.9
2391.0
Хонь
10756.4
11686.4
12884.5
14815.1
17716.9
Ямаа
10652.9
12238,0
13267.4
15451.7
18671,3
Тэмээ
Адуу
Үхзр
Манай улсын жилийн махны хэрэгцээ 198 мянган тонн бөг өөд
х үнсэнд хэрэглэж буй малын тоо толгой
6-7 саяын хооронд
хэлбэлзэж байна . Одоо Монгол улсын хэрэгцээнд 7 сая толгой мал
хэрэглэж байгаа гийн дөнг өж 1,5%-ийг үйлдвэрийн аргаар нядалж
байна .
3

4. Мянган толгой
Хүнсэнд хэрэглэсэн мал
8000
6000
6404.9
6284
5034.5
5898
4000
2000
0
2003
2004
2005
2006
Хүнсний зориулалтаар 2006 онд 5.8 сая мал бэлтгэж 170.7
мянган
тонн
мах
үйлдвэрлэжээ .
Мах
махан
бүтээ гдэх үүний
үйлдвэрлэл өмнөх жилээс 13.2 мянган тонн - оор буурсан байна .
Монголд мал нядлах , хиам махан бүтээгдэх үүний үйлдвэрийн х үч
чадал, х үний нөөц хангалттай байна . Үүнийг ашиглахад компани ,
үйлдвэр үүдийн х өрөнг ө дутагдалтайн
дээр махны
үйлдвэр үүдийн
байршил зохисг үй, махны боловсруулалт , ангилалтын технологи
хангалт г үй байгаагаас экспортод өрт өг шинг ээг үй
махыг дотоод
зах зээлийнхээс хямд үнээр гар гаж байна . Хүнсний тухай (1999он)
Монгол
улсын
хуулийн
дагуу
мах
хэдийгээр
страте гийн
бүтээ гдэх үүн боловч махны аж үйлдвэрийг х өгж үүлэх , мах махан
бүтээ гдэх үүнийг тээвэрлэх , хадгалах , худалдах бүхий л асуудалд
т өр, засгийн эрх , үүрэг бүхий байгуулла га , ажилтнууд х үний эр үүл
мэндийг дээдлэх страте гийн
үүднээс хандахг үй байна . Улсын
нийслэлд л гэхэд технологийн дагуу махны худалдаа хийх зах
байхг үй,
махны зах зээлийн зохицуулалтыг 2004 оноос хойш
үндсэнд нь алдчихаад Засгийн газраас махны нөөц бүрдүүлэхээр
с үүлийн 2 жилд арга хэмжээ авч байгаа ч орон нутгаас цуглуулсан
мах нь нөг өө л гадаа нядлаад , гадна талаасаа хатаж эхэлсэн
учраас хэрэглэ г чид голж байна .
4

5. Мах нядалгааны жингээр,
мян.тн
Мах, махан бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэл, 2003-2006 он
250
200
150
195.2
183.9
170.7
2004
2005
2006
147.9
100
50
0
2003
3. Үнэ бүрдэлт
Бүтээ гдэх үүний
зах
зээлийн
тэнцвэртэй
үнэ
бүрэлдэн
тог тсоноор зах зээл хэвийн , тогтвортой ажиллах үндсэн нөхц өл
бүрддэг юм. Бүтээгдэх үүн, үйлчилгээний үнэ хэрхэн бүрддэг болох
талаар эдийн заса гчдын дунд олон янзын ойлголт байдаг хэдий ч
үйлдвэрлэлийн
зардлаа
бүрэн
нөх өөд
үйлдвэрлэгчид
тодорхой
хэмжээний ашиг олж байх , хэрэглэ г чдийн сэт г эл ханамж өндөр
т үвшинд байх гэдэг зарчмуудыг нийтлэг х үлээн з өвшөөрдөг байна .
Бүтээ гдэх үүн,
үйлчилгээний
үнэ
цэнэ
юунаас
үүсдэг
талаар
мерканталист , марксист , зах зээлийн гэсэн
гол гурван
үзэл
баримтлал байдаг . Эдгээрээс бүтээ гдэх үүн, үйлчилгээний үнэ үүсэх
учир шалтгааныг гол т өлөв хэрэглэ гчдийн сэт г эл з үйн х үчин з үйлтэй
холбон аливаа бүтээгдэх үүн, үйлчилгээ г худалдан авч хэрэгцээ г э э
хангаснаар тухайн х үнд үүсэх сэт г эл ханамжийн т үвшингээр үнэ
тог тоо гдоно гэж үздэг
зах зээлийн эдийн засийн үзэл баримтлал
практик амьдралд илүү нийцнэ гэдэгтэй
санал нэг
байна . Зах
зээлийн эдийн засийн сэт гэл г э эний нэг гол зарчим бол өнг өрс өн
зардлыг бус харин тэр бүтээ гдэх үүн, үйлчилгээ г өнөөгийн зах зээл
хэрхэн үнэлж байна вэ ? гэдгий г гол үндэс болгодогт оршино. Зах
зээлийн эдийн заса гт үнэ бол өртгийн мөнг өн илэрхийлэл , нийгмийн
хэмжүүр, норматив байгаад зогсох г үй, эдийн засгий г тэнц үүлэх
чухал
хэрэгл үүр
болж
үйлчилдэг .
Энэ
үүднээс
авч
үзвэл
бүтээ гдэх үүний үнэ тогтвортой байдаг г үй бөг өөд үйлдвэрлэгч болон
хэрэглэ г чдэд эерэг болон с өрөг үр дагаврыг байнга үз үүлж байдаг
5

6. болох нь тодорхой . Чухал бүтээ гдэх үүний зах зээлийн үнэ гэдэг бол
нэг талаас үйлдвэрлэгчийн ашиг олох , нөг өө талаас хэрэглэгчдийн
сэт г эл ханамжийг бий болгох гол хэрэгсэл болж, харилцан эсрэг
ашиг сонирхлыг зохицуулдаг нарийн нийлмэлт ойлголт юм.
4. Махны үнэ бүрдэлтийн өнөөг ийн т үвшин
Боловсронгуй зах зээл х өгжс өн орнуудад худалдагч , худалдан
авагчдыг уулзуулдаг , зориуд зохион байгуула гдсан таваарын бирж ,
аукционууд үнэ тогтоодо г .
Манай улсын х үнсний зах зээл дээр хувийн худалдаачид идэшний
үе болон бусад цагаар малчдаар явж, тэдний гачигдаж дутагдсан
өдөр тутмын хэрэглээний барааг өндөр үнээр үнэлж, мал махыг нь
хямд үнээр аваад дараа нь Улаанбаатарын зах дээр өндөр үнээр
борлуулдаг практик оршиж байна . Үүнээс үзэхэд мал, махны үнэ
одоохондоо манай орны нөхц өлд хар зах дээр бүрдэж байна гэж
ойлгож болно.
Монгол малын мах нь дотоод , гадаадын зах зээлийг хангах
нөөцийн хувьд хяз гаарлагдмал бөг өөд харьцангуй
эрэлт
ихтэй
бүтээ гдэх үүн
учир
нийл үүлэлт
нь
ч
үнийн
хэлбэлзлээс
үл
хамаарна . Үүгээрээ мах, махан бүтээгдэх үүн нь сул мэдрэмжтэй гэдэ г
нь давхар батлагдана .
Манай улсын хувьд х үн ам харьцанг үй цөөн учраас эрэлт
мөн тийм хэмжээгээр бага байдаг , мөн х үн амын амжиргааны т үвшин
доогуур зэрэг нь эрэлтэд муугаар нөлөөлдөг . Харин
Улаанбаатар
хотын хувьд х үн ам харьцанг үй нягт , худалдан авах чадвар сайн
учраас
манай улсын хамгийн
том зах
зээл
юм. Мах махан
бүтээ гдэх үүний эрэлт Говьс үмбэр аймагт хамгийн бага , Улаанбаатар
хот ,
Хөвсг өл
аймагт
хамгийн
өндөр
болох
нь
судалгаа гаар
тог тоо гдсон нь
х үн амын тоо
эрэлтэд шууд нөлөөлдгийн бодит
баталгаа юм.
Монголд х үн амын орлого эрэлтэд нөлөөлж байгаа боловч
харин
үхрийн махны эрэлтэд
мэдэгдэх үйц нөлөө үз үүлж чадахг үй.
Хүнсний бүтээгдэх үүн нь физиологийн нормоор хязгаарлагдаж байдаг
учир т үүнийг мөнг өн орлогоос үл хамааран худалдан авч хэрэглэсээр
байдаг онцлоготой .
Хонины мах нь үхрийн махыг орлох шинжтэй учраас т үүний
зах зээлийн үнэ нь үхрийн махны эрэлтэд шууд нөлөөлнө. Хонины
махны үнэ хямдарвал х үмүүс үхрийн махыг худалдан авах нь багасаж ,
хямд үнэтэй хонины махаар т үүнийг орлуулах сонирхолтой болж,
үхрийн махны эрэлт багасана . Харин хонины махны үнэ өсв өл үхрийн
махны эрэлт ихсэнэ .
6

7. 2006 оны махны дундаж үнэ . /хүнсний захуудаар /
Захууд
1
2
3
4
5
6
7
Цайз
Далай ээж
Меркурий
Баянз үрх
Хүчит шонхор /бөөн/
Хүчит шонхор
/жижиглэн /
Хар хорин
үхрийн
мах,
кг
/
т өгр өг /
2300-2400
2300-2400
2200-2300
2300-2400
2100-2300
2400-2500
Хонины
мах,
кг
/
т өгр өг /
2100-2200
2200-2400
2100-2200
2200-2400
2000-2100
2200-2500
2200-2400
2200-2300
Мах махан бүтээгдэх үүний үнийн т үвшинд тухайн зах зээл дэх
уг т өрлийн махны эрэлт , нийл үүлэлтээс гадна маш олон х үчин з үйл
нөлөөлнө. Гол т өлөв махны эрэлт , нийл үүлэлтэнд нөлөөлдөг х үчин
з үйлүүд нь т үүний үнэд эерэг , с өрөг нөлөө үз үүлдэг .
Татвар нь махны нийл үүлтэд урвуугаар , т үүний үнэд шууд
нөлөөлж байна . Хөдөөнөөс Улаанбаатар хотод нийл үүлж байгаа маханд
өндөр татвар ногдуулбал нийл үүлэгчдийн ашиг
багасаж , ингэснээр
зарим
нийл үүлэгчид өөр зах зээл хайж, уг зах зээлээс гарахыг
эрмэлзэх болно. Нийлүүлэгчид цөөрвөл нийлүүлэлт ч гэсэн багасана .
Хонины махны үнэ нь үхрийн махны нийл үүлэлтэнд урвуу гаар
нөлөөлж байна . Хонины махны үнэ өсв өл ашгаа нэмэгд үүлэхийн тулд
үхрийн маханд зориулж байсан х өрөнг ө оруулалтаа
хонины маханд
зориулж, илүү их ашиг олохыг эрмэлзэх
болно .Ингэснээр
үхрийн
махны нийлүүлэлт багасана .
Бэлчээрийн даац нь махны нийл үүлэлтэд шууд
нөлөөлнө.Улаанбаатар
хотын
орчимд
бэлчээрийн
даац
мааш
хангалт г үй, х үрэлцээ муутай байдаг .
Манай улс байгаль цаг уурын эрс тэс нөхц өлдөө тохируулан
мах үйлдвэрлэлийг улирлын чанартай зохион байгуулдаг Өөөрөөр
хэлбэл малыг намрын улиралд тарга х үч сайтай үед нь нядалж, мах
үйлдвэрлэдэг
бол , хаврын улиралд мал туранхай байдгаас мах
үйлдвэрлэх боломж хяз гаарлагдмал юм.
Мал нь байгалийн бүтээ гдэх үүн болохынхоо хувьд т үүний
өс өлт х өгжилт нь байгалаас байгаль цаг уурын нөхцл өөс шууд
хамаарна .Иймээс мал аж ахуйгаас гарган авч , зах зээлд нийл үүлж
байгаа бүтээгдэх үүн
нь байгаль цаг
уураас шууд хамаарч ,
бүтээ гдэх үүний нийл үүлтэнд эерэг ба с өрөг нөлөөлдөг . Тухайлбал ган
зудтай жил мал тарга тэвээрэ г муу авсанаас , мөн ган , зуданд
нэрвэгдсэнээс
тоо толгойн
хорогдол их гарч , бүтээгдэх үүний
нийлүүлэлт багасна .
7

8. Манай оронд мах махан бүтээгдэх үүний бэлтгэн нийл үүлэлт
улирлын чанартай байдаг ба намар , өвлийн эхний улиралд махны
нийлүүлэлтийн хэмжээ хамгийн их байдаг . үүнтэй холбоотойгоор
махны үнийн т үвшин ч харцангуй хямд байдаг . Гэтэл хаврын тарчиг
улиралд бэлчээрийн мал аж ахуйд мал туранхай байдгаас орон
нутгаас мах нийл үүлэлт багасаж , эрэлт хэрэгцээ нэмэгдсээр зах
зээлийн хуулийн дагуу үнэ ч аяндаа өсдөг .
Бидний судалснаар махны үнэ 1-р сараас 7-р сарыг дуустал
тасралтг үй өсс өөр, 8-р сард т үр тогтворжиж, 9-р сараас эхлэн
буурч байна . Энэ нь цаг улирлын тааламжтай үед мал тарга тэвээрэ г
сайн авч , сэр үүний улиралд махны чанар муудахг үй, хадгалан
борлуулах боломжтой болж, нийл үүлэлт ихэссэнтэй холбоотой байдаг
байна .
Дүг н элт
1. Манай оронд мах, махан бүтээгдэх үүний хангамж
нийлүүлэлт улирлын чанартай х эвээр байгаа . Намар, өвлийн эхний
улиралд махны нийл үүлэлтийн хэмжээ хамгийн их , үнэ ч харьцангуй
хямд, харин хавар махны нийл үүлэлт
эрс багасч , эрэлт нэмэгдэн
зах зээлийн зарчмын дагуу махны үнэ ч аяндаа өсч байна . Махны
үнийн энэх үү өсөлт нь ялангуяа хот орчмын х үн ам, т үүний дотор
х үнсний хувьд эмзэг бүлгийн хэсэг т илүү хүндрэл болсоор байна .
2. Нийслэлийн хувьд х үн амын өсөлт нь махны үнэ нэмэгдэх
нэг гол х үчин з үйл болж байна . Зах зээлийн хуулийн дагуу
х эрэгл эгч олширсноор
эрэлт нэмэгдэж т үүний дагалдан үнэ өсдөг
з үй тог тол энд илэрч байна .
3. Махны үнийн өс өлтийн бас нэг х үчин з үйл нь бэлчээрийн
мал аж ахуйд байгаль , цаг уурын өөрчлөлт ноцтой нөлөөлж байгаа
явдал
юм.
Дэлхийн цаг уурын өөрчлөлт манай оронд удаа дараа
тохиолдож байгаа ган зуудын хор х өнөөл эрсдлийг махны зах зээл ,
үйлдвэрлэлтэд бодиттойгоор харгалзан үзэх шаардлага улам бүр
тодорч байна .
4. Малын бүтэц нь махны зах з ээл , үйлдвэрлэлд нөлөөлөх
чухал х үчин з үйлийн нэг
юм. Манай улс
2007 оны эцэст 41 сая
толгой малтай болсны т өдий 30 гаруй хувийг
ямаа эзэлж харин
хонь , үхрийн мах эрэлт ихтэй хэвээр байна . Иймд Энэтхэ г ,
Пакистан , Тайвань зэрэг орнуудын зах зээлд ямааны мах , Арабын
орнуудад
хонины
мах
нийл үүлэх
талаар
идэврхитэй
ажиллах
шаардлагатай байна .
5.
Махны үнэнд мөнг өний ханш уналт , бүтээ гдэх үүний
хуваарилалтын менежментийн дутагдал зэрэг олон х үчин з үйл нөлөөлж
байгааг нарийвчлан судлах шаардлагатай .
8

9. Ашигласан ном
1. Бадамхан д.Л
“Мах, махан бүт ээгдэх үүний үйлдвэрлэл , зах зээл ”.
Хүн ба х үнс сэт г үүл 2006 он №4 (62) 10-11х
2. Дамдинсүрэн. Л
“Мах боловсруулах аж үйлдв эр чадавхи , нөөц сайтай ”.
Хүн ба х үнс сэт г үүл 2006 он ¹4 (62) 16-17х
3. Дэлэг . С
“Махны аж үйлдв эр х өгжлийн өнөөгийн т үвшин ирээд үйн т өлөв”
Хүн ба х үнс сэт г үүл 2006 он ¹4 (62)
4. Дамдиндорж.
НӨАТ нөөцийн махны борлуулалтад нөлөөлж эхлэв
Өдрийн сонин . 2008 он 2/25
5. “Махны үнийг х өөрөгд өгчид нь х эн бэ?”
Өдрийн сонин 2007 он 6/12
6. “Хүнсний үйлдвэрийн өрс өлдөх чадвар ” онол практикийн баг хурлын
эмхтгэл. 2007 он
7, Жасрай.П
“Эдийн засгийн онол”. 2002 он
8. Миеэгомбо.Г, Сувд.Б
“Зах зээлийн эдийн засгийн онол, практикийн үндэс”.
9. Макконнел.К
“Экономикс”. 2005 он
10. Амаржаргал.Р болон бусад
“Эдийн засгийн ухаан”. 2000 он
11. Баярдаваа.Б болон бусад
“Микро эдийн засгийн онол”. 2005 он
9

10. Ашигласан ном
1. Бадамхан д.Л
“Мах, махан бүт ээгдэх үүний үйлдвэрлэл , зах зээл ”.
Хүн ба х үнс сэт г үүл 2006 он №4 (62) 10-11х
2. Дамдинсүрэн. Л
“Мах боловсруулах аж үйлдв эр чадавхи , нөөц сайтай ”.
Хүн ба х үнс сэт г үүл 2006 он ¹4 (62) 16-17х
3. Дэлэг . С
“Махны аж үйлдв эр х өгжлийн өнөөгийн т үвшин ирээд үйн т өлөв”
Хүн ба х үнс сэт г үүл 2006 он ¹4 (62)
4. Дамдиндорж.
НӨАТ нөөцийн махны борлуулалтад нөлөөлж эхлэв
Өдрийн сонин . 2008 он 2/25
5. “Махны үнийг х өөрөгд өгчид нь х эн бэ?”
Өдрийн сонин 2007 он 6/12
6. “Хүнсний үйлдвэрийн өрс өлдөх чадвар ” онол практикийн баг хурлын
эмхтгэл. 2007 он
7, Жасрай.П
“Эдийн засгийн онол”. 2002 он
8. Миеэгомбо.Г, Сувд.Б
“Зах зээлийн эдийн засгийн онол, практикийн үндэс”.
9. Макконнел.К
“Экономикс”. 2005 он
10. Амаржаргал.Р болон бусад
“Эдийн засгийн ухаан”. 2000 он
11. Баярдаваа.Б болон бусад
“Микро эдийн засгийн онол”. 2005 он
9