water en ijs in het heelal; vooral het planetenstelsel

1. WATER EN IJS IN HET HEELAL Water is een van de meest voorkomende moleculen in de kosmos C. de Jager

2. Eerste vraag: wat is water? Het kleinste water-’deeltje’ is een watermolecuul

3. Kern van een watermolecuul De kern is ca. 0,000 000 000 0001 meter klein Daaromheen wolk elektronen; ca. 10 000 maal groter

5. Hoe ontstaat water in het heelal? Om water te maken hebben we dus waterstof en zuurstof nodig. In het beginnende heelal bestond nog geen zuurstof

9. Drie toestanden (fasen) van water: gas, vloeistof, vast; getoond in het fasediagram

11. Nog eens het fasediagram smelten-bevriezen; verdampen-condenseren; sublimeren-bevriezen

12. Water in sterren In ‘koele’ sterren, zoals rode reuzensterren en protosterren komt ook water voor; in hetere sterren splitst het molecuul in zijn bestanddelen H en O

15. NGC 1333 – de ‘Embryonevel’. Bevat jonge en protosterren (zie M. Drummen; Zenit 2010, p.580)

16. Waterdamp ontdekt in het spectrum van protoster IRAS 4B

17. Spectra van hoge resolutie tonen meer; o.a. de beweging van gas om protosterren

18. Het ontstaan van planetenstelsels Water is daarbij een belangrijk molecuul

22. De periferie van het planetenstelsel:weinig materie; lage temperatuur Bij de lage temperatuur bevriezen gassen. Daar konden zo nog wel veel ijsachtige kleine objecten ontstaan. Weinig materie: kleine lichamen Verder ook gesteenten

23. IJsdwergen en Trans-Neptunus Objecten (TNO) in de Kuiper gordel. In 2011 ruim 1400 bekend

25. De grootste ijsdwergen

27. Andere ijslichamen: kometen

29. Het raadsel van de kometen; de Oortwolk in verband met de Kuipergordel

31. Kometen ontstaan, zoals ook sterren enz., in een jonge gaswolk – voorbeeld: Orion nevel

33. De vier buitenplaneten Rijk aan satellieten

36. Galileaanse satellieten van Jupiter Io, Europa, Ganymedes en Callisto

37. Ganymedes: ruig ijsoppervlak met vlakten, kloven en inslagkraters

38. IJsoppervlak en daar onder een oceaan bij Europa

42. De grootste satellieten van Saturnus

43. De ringen van Saturnus; schematisch

44. Belangrijkste ringen A ring tussen 122.000 en 136.000 km

45. Ringen: slierten ijsklompjes

46. Zon verduisterd door Saturnus; zwakke buitenringen zichtbaar buiten de A ring

47. De E-ring (180.000-480.000 km); een zeer ijle buitenring. Bevat de satelliet Enceladus

49. De kleine satelliet Enceladus (diameter 500 km); inslagkraters en opvallende breuklijnen die laatste in het zuiden

50. Detail: Rillen en breuken in het ijs

51. Noordpool vrij van breuken Deze maan is te klein om een atmosfeer te kunnen hebben

52. Bijzondere ontdekking in zuidelijk deel: gas uitstoting in geisers !

53. Een grote geiser: waterdamp

54. Andere opname (zon staat hier achter Enceladus)

58. We zijn lang niet uitgepraat: elke satelliet in ons planetenstelsel vertelt een eigen verhaal! Presentatie is na te lezen op www.cdejager.com/presentaties Klik op ‘water ijs’