1. Περιεχόμενα
ΚΕΦΑΛΑΛΟ Ρ΢ΩΤΟ............................................................................................................................................. 3
1. Θ εποχι του Διαφωτιςμοφ........................................................................................................................ 3
2. Θ αμερικανικι επανάςταςθ...................................................................................................................... 4
3. Θ ζκρθξθ και θ εξζλιξθ τθσ γαλλικισ επανάςταςθσ (1789-1794) ............................................................. 5
ΚΕΦΑΛΑΛΟ ΔΕΥΤΕ΢Ο.......................................................................................................................................... 6
5. Ο ελλθνιςμόσ από τα μζςα του 18ου
αι. ζωσ τισ αρχζσ του 19ου
αι........................................................... 6
6. Τα επαναςτατικά κινιματα των ετϊν 1820-21 ςτθν Ευρϊπθ ............................................... 7
7. Θ Φιλικι Εταιρεία και θ κιρυξθ τθσ ελλθνικισ επανάςταςθσ ςτισ παραδουνάβιεσ θγεμονίεσ .............. 7
8. Θ εξζλιξθ τθσ ελλθνικισ επανάςταςθσ (1821-1827)................................................................................. 8
9. Ρρϊτεσ προςπάκειεσ των επαναςτατθμζνων Ελλινων για ςυγκρότθςθ κράτουσ.................................. 9
10. Ελλθνικι επανάςταςθ και Ευρϊπθ......................................................................................................... 9
ΚΕΦΑΛΑΛΟ 3 .................................................................................................................................................... 10
13. Κοινωνικζσ και πολιτικζσ διατάςεισ τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ.................................................. 10
ΚΕΦΑΛΑΛΟ ΤΕΤΑ΢ΤΟ........................................................................................................................................ 11
17. Ο Λ. Καποδίςτριασ ωσ κυβερνιτθσ τθσ Ελλάδασ. Θ ολοκλιρωςθ τθσ ελλθνικισ επανάςταςθσ ........... 11
18. Από τθν άφιξθ του Πκωνα (1833) ζωσ τθν 3θ
Σεπτεμβρίου ................................................................. 13
20. Από τθν ζξωςθ του Πκωνα (1862) ζωσ το κίνθμα ςτο Γουδί (1909) .................................................... 15
21. Το κρθτικό ηιτθμα................................................................................................................................. 16
ΚΕΦΑΛΑΛΟ ΕΚΤΟ.............................................................................................................................................. 17
27. Το κίνθμα ςτο Γουδί (1909)................................................................................................................... 17
28. Ο Ελευκζριοσ Βενιηζλοσ πρωκυπουργόσ: θ βενιηελικι πολιτικι τθσ περιόδου 1910-1912................. 18
ΚΕΦΑΛΑΛΟ ΕΒΔΟΜΟ ....................................................................................................................................... 19
32. Θ Ελλάδα ςτον Αϋ Ραγκόςμιο Ρόλεμο – Ο εκνικόσ διχαςμόσ .............................................................. 19
34. Θ λιξθ του Αϋ Ραγκόςμιου πολζμου και οι μεταπολεμικζσ ρυκμίςεισ................................................ 20
36. Ο ελλθνιςμόσ τθσ δυτικι Μικράσ Αςίασ και του Ρόντου...................................................................... 22
37. Το τουρκικό εκνικό κίνθμα.................................................................................................................... 22
38. Ο μικραςιατικόσ πόλεμοσ...................................................................................................................... 23

2. 39. Εξελίξεισ ςε Ελλάδα και Τουρκία μετά τον μικραςιατικό πόλεμο........................................................ 25

3. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΣΟ
1. Η εποχή του Διαφωτιςμοφ
Ο΢ΟΛ
Γνωςτοί όροι Νζοι όροι
Αγροτικι επανάςταςθ
Βιομθχανικι επανάςταςθ
Αςτικι τάξθ
Αριςτοκράτεσ
Αγρότεσ
Απόλυτθ μοναρχία
Διαφωτιςμόσ
Φυςικά δικαιϊματα
Κοινωνικό ςυμβόλαιο
Γενικι βοφλθςθ
Διάκριςθ τω ν εξουςιϊν
Φωτιςμζνθ δεςποτεία
Ντεϊςμόσ
Ανεξικρθςκία
Φυςιοκράτεσ
Οικονομικόσ φιλελευκεριςμόσ
Εγκυκλοπαίδεια
Να αντιςτοιχιςετε τα ονόματα τθσ Στιλθσ Αϋ με τουσ όρουσ τθσ Στιλθσ Βϋ(ζνα ςτοιχείο τθσ κάκε
ςτιλθσ μπορεί να χρθςιμοποιθκεί και δεφτερθ φορά)
Στιλθ Αϋ Στιλθ Βϋ
Άνταμ Σμικ Εγκυκλοπαίδεια
Λςαάκ Νιοφτον Κοινωνικό ςυμβόλαιο
Μοντεςκιζ Σθμαςία πειράματοσ
Μπζικον Αμφιβολία

4. Ντ’ Αλαμπζρ Φυςικά δικαιϊματα
Ντεκάρτ Επαγωγικι μζκοδοσ – νόμοσ παγκόςμιασ ζλξθσ
Ντιντερό Γενικι βοφλθςθ
΢ουςό Διάκριςθ εξουςιϊν
Τηον Λοκ Οικονομικόσ φιλελευκεριςμόσ
2. Η αμερικανική επανάςταςη
Ο ιςτορικόσ Φζρναντ Μπροντζλ για τθν αμερικανικι ανεξαρτθςία
Θ Διακιρυξθ *ενν. τθσ Ανεξαρτθςίασ+ κατοχφρωςε το δικαίωμα τθσ εξζγερςθσ και τθν ιςότθτα
όλων των ανκρϊπων απζναντι ςτο νόμο. Αλλά θ κυρίαρχθ ιδζα που βαςανίηει και κινθτοποιεί
όλουσ αυτοφσ τουσ ιδιοκτιτεσ, τουσ επιχειρθματίεσ, τουσ νομομακείσ, τουσ μεγαλοκαλλιεργθτζσ,
όςουσ διαχειρίηονται το χριμα και κερδοςκοποφν με αυτό *...+ είναι πϊσ κα κατοχυρϊςουν τθν
ιδιοκτθςία, τθν περιουςία, τα κοινωνικά προνόμια. Τθν ίδια ςτιγμι που γεννιζται θ Αμερικι, ζχει
κιόλασ τουσ πλοφςιουσ τθσ, που τα πλοφτθ τουσ, ζςτω και περιοριςμζνα, τουσ δίνουν το δικαίωμα
να κατευκφνουν τουσ άλλουσ. *...+ Θ τάξθ πραγμάτων που επιβάλλουν αυτοί οι άνκρωποι, ςτο
όνομα τθσ ελευκερίασ και τθσ ιςότθτασ, είναι ιδθ καπιταλιςτικι, όςο κι αν ο καπιταλιςμόσ αυτόσ
βρίςκεται ακόμθ ςτα ςπάργανα. Θ εξουςία ανικει ςτουσ κατζχοντεσ. Το ίδιο και οι ευκφνεσ. Για
τουσ υπόλοιπουσ: θ μεγάλθ παραχϊρθςθ να τουσ προςτατεφει ο νόμοσ ενάντια ςτουσ πλοφςιουσ,
όπωσ προςτατεφει και τουσ πλοφςιουσ από αυτοφσ. Από κει και πζρα, δεν ζχει καμιά ςθμαςία αν
το αμερικανικό ςφνταγμα πιςτεφει ότι είναι επαναςτατικό, νζο, ιςοκρατικό, δίκαιο, ςτο μζτρο
που τείνει να εξιςορροπιςει, τθ μια με τθν άλλθ, τισ διάφορεσ παρορμιςεισ του ηωικοφ είδουσ
που λζγεται άνκρωποσ, και που εξακολουκεί να είναι εγωιςτικό και ανελζθτο.
[...] Πςο για τθν κοινωνία, βεβαίωσ και δεν κα καταργθκοφν τα προνόμια, και λιγότερο απ' όλα
το ιερό προνόμιο τθσ ιδιοκτθςίασ. Κα λθφκεί όμωσ μζριμνα ϊςτε ο δρόμοσ προσ τα προνόμια -
δθλαδι προσ το χριμα-να είναι ανοιχτόσ ςε όλουσ, γιατί όχι, ςε μια χϊρα απζραντθ, και ακόμθ
«νζα», όπωσ θ Αμερικι;
F. Braudel, Γραμματικι των πολιτιςμών, γ' ανατφπωςθ, μτφρ. Α. Αλεξάκθσ, Μορφωτικό Μδρυμα
Εκνικισ Τραπζηθσ, Ακινα 2003, ς. 621-623.

5. Σκίτςο του Βενιαμίν Φραγκλίνου που καλοφςε ςε ζνωςθ τισ αποικίεσ.
3. Η ζκρηξη και η εξζλιξη τησ γαλλικήσ επανάςταςησ (1789-1794)
Οι sans-culottes: δυο διαφορετικζσ απόψεισ ςυγχρόνων ιςτορικϊν
Αυτό που ηωντανεφει τα όνειρα τουσ *ενν. των sans-culottes+ είναι το ιδανικό μιασ κοινωνίασ
όπου θ ιδιοκτθςία είναι γενικευμζνθ, αλλά περιοριςμζνθ ςτισ προςωπικζσ ανάγκεσ *...+. Λδανικό
και άρνθςθ εξίςου αντιδραςτικά *...+. Αντιδραςτικοί ςτο κοινωνικό τουσ ιδανικό, *ενν. οι sans-
culottes+ αποτζλεςαν, ςφμφωνα με τον πιο πρόςφατο ιςτορικό τουσ Albert Soboul, τθν πιο προ-
ωκθμζνθ πολιτικά ομάδα τθσ Επανάςταςθσ: «Στο πλαίςιο τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ, με τθν πλιρθ ζν-
νοια του όρου, εκλάμβαναν τθν αυτονομία και τθ διαρκι λειτουργία των ςυνελεφςεων των το-
μζων *ενν. του Ραριςιοφ+ ωσ το δικαίωμα να κυρϊνουν νόμουσ, να ελζγχουν και να ανακαλοφν
εκλεγμζνα πρόςωπα* ζτειναν ζτςι ςτθν άςκθςθ μιασ άμεςθσ διακυβζρνθςθσ και τθν εγκακίδρυ-
ςθ μιασ λαϊκισ δθμοκρατίασ». Αν όμωσ *...+ ψάξουμε να δοφμε ποιο είναι αυτό που *...+ αναγ-
γζλλει τθ δθμοκρατία του 20οφ αιϊνα, κα νιϊςουμε κάποια απογοιτευςθ. Οι δραςτθριοποιθμζ-
νοι παρζμειναν πάντα μια μειοψθφία *...+. Θ φανερι ψθφοφορία, θ καταγγελία κεωροφμενθ ωσ
κακικον του πολίτθ, θ φρίκθ για ό,τι μπορεί να διαςπάςει τθν ομοφωνία, θ διαρκισ προςφυγι
ςτθ βία, αποκαλφπτουν ζνα πολφ παλιό υπόβακρο ψυχολογίασ ομάδασ.
Φρ. Φυρζ & Ντ. ΢ιςζ, Η γαλλικι επανάςταςθ, μτφρ. Θ. Ακαναςιάδθσ, Β. Μαργϊνθ, Βιβλιοπωλείον
τθσ Εςτίασ, Ακινα 1997, ς. 264-265.

6. 1 .Ροιεσ είναι οι διαφορετικζσ απόψεισ που διατυπϊνονται για τουσ αβράκωτουσ;
2. Ρϊσ αντιμετωπίςτθκε ςτθ Μεγάλθ Βρετανία θ γαλλικι επανάςταςθ με βάςθ τθ γελοιογραφία;
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΤΣΕΡΟ
5. Ο ελληνιςμόσ από τα μζςα του 18ου
αι. ζωσ τισ αρχζσ του 19ου
αι.
Η ορκόδοξθ εκκλθςία εναντίον των διαφωτιςτικϊν ιδεϊν
Θ ορμθτικι προϊκθςθ των βιβλίων του Διαφωτιςμοφ φυςικό είναι να προκαλζςει τθν αντίδρα-
ςθ τθσ Εκκλθςίασ. Σε δφο, τουλάχιςτον, περιπτϊςεισ, το 1798 και το 1819, το Οικουμενικό Ρα-
τριαρχείο επιχείρθςε να επιβάλει προλθπτικι ι καταςταλτικι λογοκριςία ςτα ελλθνικά βιβλία.
Ρροχπόκεςθ για να λάβουν τθν πατριαρχικι ζγκριςθ ιταν να μθν αντιβαίνουν «εισ τα τθσ
αμωμιτου θμϊν πίςτεωσ δόγματα» και να μθν αντιφζρονται «κατά τθσ κρατοφςθσ διοικιςεωσ
τθσ κραταιόσ ταφτθσ βαςιλείασ», δθλαδι τθσ οκωμανικισ.
Φ. Θλιου, «Νεοελλθνικόσ Διαφωτιςμόσ, θ νεωτερικι πρόκλθςθ», Ιςτορία του νζου ελλθνιςμοφ,
Ελλθνικά Γράμματα, Ακινα 2003, τόμ. 2οσ, ς. 15.

7. 6. Τα επαναςτατικά κινήματα των ετών 1820-21 ςτην Ευρώπη
Καρμπονάροι
*ιταλικά carbonaro, πλθκ. carbonari: καρβουνιάρθδεσ+
Μζλθ μυςτικισ επαναςτατικισ οργάνωςθσ που εμπνζονταν από φιλελεφκερεσ και πατριωτικζσ
ιδζεσ. Ζδραςαν κυρίωσ ςτθν ιταλικι χερςόνθςο ςτισ αρχζσ του 19ου αιϊνα. Οι καρμπονάροι
υπιρξαν θ κφρια εςτία αντίςταςθσ ςτα αυταρχικά κακεςτϊτα που επιβλικθκαν ςτθν Λταλία
αμζςωσ μετά τθν ιττα του Ναπολζοντα, κατά τθν εποχι τθσ Ραλινόρκωςθσ (1815-1830).
Σφμφωνα με τθν επικρατζςτερθ ςιμερα άποψθ, οι καρμπονάροι ιταν μια ομάδα που εμφανί-
ςτθκε για πρϊτθ φορά ςτθ Γαλλία τθν εποχι τθσ γαλλικισ επανάςταςθσ, δροφςε ςτισ γραμμζσ
των Ελευκεροτεκτόνων (μαςόνοι) και αςκοφςε αυςτθρι κριτικι ςτθν κακολικι εκκλθςία.
Οι πρϊτεσ οργανϊςεισ (ςτοζσ) καρμπονάρων εμφανίςτθκαν ςτθν Λταλία γφρω ςτα 1800 ζχοντασ
από τθν αρχι δθμοκρατικό και πατριωτικό χαρακτιρα. Γριγορα δθμιουργικθκαν παρόμοιεσ ορ-
γανϊςεισ ςε ολόκλθρθ τθν ιταλικι χερςόνθςο. Οι καρμπονάροι τθσ Λταλίασ αγωνίηονταν για τθν
αποτίναξθ τθσ ξζνθσ κυριαρχίασ και οραματίηονταν τθ δθμιουργία ενόσ δθμοκρατικοφ κοινοβου-
λευτικοφ ιταλικοφ κράτουσ.
Αντιμζτωποι με τθν ανάγκθ να προςτατζψουν τισ οργανϊςεισ τουσ από τισ ευρωπαϊκζσ απολυ-
ταρχίεσ, οι καρμπονάροι δζχονταν ςτισ γραμμζσ τουσ νζα μζλθ μόνο αφοφ τα υπζβαλλαν ςε δοκι-
μαςίεσ. Ακολουκοφςε θ υποδοχι του νζου μζλουσ, βαςιςμζνθ ςε ζνα αυςτθρό τελετουργικό, και θ
ζνταξθ του ςτθν οργάνωςθ. Κάκε οργάνωςθ καρμπονάρων είχε αυςτθρι εςωτερικι ιεραρχία και τα
μζλθ ανζρχονταν ςε επόμενο βακμό μόνο αφοφ ζφερναν ςε πζρασ με επιτυχία ςυγκεκριμζνεσ
αποςτολζσ.
Οι καρμπονάροι λειτοφργθςαν ωσ πρότυπο για τουσ φιλελεφκερουσ του 19ου αιϊνα. Ζτςι, με
βάςθ τισ ιδεολογικζσ αρχζσ και τα οργανωτικά πρότυπα των καρμπονάρων δθμιουργικθκαν ςε
διάφορεσ περιοχζσ τθσ Ευρϊπθσ παρόμοιεσ οργανϊςεισ καρμποναρικοφ τφπου. Μια από αυτζσ ιταν
και π ελλθνικι Φιλικι Εταιρεία που ιδρφκθκε το 1814 ςτθν Οδθςςό τθσ ΢ωςίασ και προετοίμαςε
τον ζνοπλο ξεςθκωμό των Ελλινων το 1821.
Από τον όρκο των Καρμπονάρων
«Τα ςφνορα των ιδιοκτθςιϊν κα εξαλειφκοφν, όλεσ οι ιδιοκτθςίεσ κα ςυναποτελζςουν κοινό
πλοφτο και θ μία και μοναδικι πατρίδα, θ ευγενζςτερθ από τισ μθτζρεσ, κα προμθκεφει τροφι,
παιδεία και εργαςία ςε όλο το ςϊμα των αγαπθμζνων και ελεφκερων παιδιϊν τθσ. Αυτι είναι θ
λφτρωςθ ςτθν οποία κα καταφφγουν οι ςυνετοί. Αυτι είναι θ αλθκινι αναδθμιουργία τθσ
Λερουςαλιμ. Αυτό είναι το μανιφζςτο και θ αναπόφευκτθ απόφαςθ του Υπζρτατου Πντοσ».
MJ. Cohen John Major, History in Quotations, Λονδίνο, Cassel, 2004, ς. 547: 6.
7. Η Φιλική Εταιρεία και η κήρυξη τησ ελληνικήσ επανάςταςησ ςτισ
παραδουνάβιεσ ηγεμονίεσ
Ο ρόλοσ τθσ Φιλικισ Εταιρείασ ςτθν προετοιμαςία τθσ ελλθνικισ επανάςταςθσ
Θ ίδρυςθ τθσ Φιλικισ Εταιρείασ αποτελεί τθ ςπουδαιότερθ πολιτικι ενζργεια του υπόδουλου ελ-
λθνιςμοφ, όπωσ και θ οργάνωςθ τθσ Ελλθνικισ Επανάςταςθσ το κορφφωμα μιασ μακράσ ςειράσ
πράξεων ανυπακοισ και ανταρςίασ προσ τθν οκωμανικι κυριαρχία. Θ κετικι αποτίμθςθ του ζργου
τθσ Φιλικισ Εταιρείασ δεν οφείλεται μόνο ςτο γεγονόσ ότι δι' αυτισ οργανϊκθκε επιτυχϊσ θ αντι-
οκωμανικι εκνικι επανάςταςθ των Ελλινων αλλά κυρίωσ γιατί, μζςα ςε ζνα πνεφμα νεωτερικότθτασ,
τζκθκε το ηιτθμα τθσ εκνικισ αποκατάςταςθσ με νζουσ όρουσ. Κεωρικθκε δθλαδι θ εκνικι απο-
κατάςταςθ των Ελλινων ηιτθμα ελλθνικοφ ενδιαφζροντοσ και ελλθνικισ ευκφνθσ και όχι, όπωσ ςυ-

8. νζβαινε παλαιότερα, ζνα ηιτθμα που κα λυνόταν ςτο πλαίςιο μιασ απελευκερωτικισ-επεκτατικισ
δραςτθριότθτασ κάποιασ μεγάλθσ ευρωπαϊκισ δφναμθσ.
*...+ Με βάςθ τα νεωτερικά προτάγματα του πολιτικοποιθμζνου Διαφωτιςμοφ και του πρϊιμου
ρομαντιςμοφ, *ενν. θ Φιλικι Εταιρεία+ προτείνει τθν αυτοτελι και αυτοδφναμθ οργάνωςθ του
ζκνουσ, το οποίο κα προβεί, με τθ ςειρά του, κυριαρχικά και μζςα από τθν εκτίμθςθ των δικϊν του
αναγκϊν, ςτθν επίτευξθ των προςφορότερων ςυμμαχιϊν.
Β. Ραναγιωτόπουλοσ, «Θ Φιλικι Εταιρεία, οργανωτικζσ προχποκζςεισ τθσ εκνικισ επανάςταςθσ», Ιςτορία του νζου
ελλθνιςμοφ, Ελλθνικά Γράμματα, Ακινα 2003, τόμ. 3, ς. 9.
1. Γιατί ο ιςτορικόσ αξιολογεί τθν ίδρυςθ τθσ Φιλικισ Εταιρείασ ωσ τθ «ςπουδαιότερθ
πολιτικι
ενζργεια του υπόδουλου ελλθνιςμοφ»;
2. Ροια νζα αντίλθψθ ζφερε θ Φιλικι Εταιρεία ωσ προσ τθν οργάνωςθ του απελευκερωτικοφ
αγϊνα των Ελλινων;
8. Η εξζλιξη τησ ελληνικήσ επανάςταςησ (1821-1827)
Μφκοι και ςφμβολα μιασ εκνικισ επετείου
Ο κρφλοσ για τθν φψωςθ του λαβάρου τθσ Επανάςταςθσ από τον Ραλαιϊν Ρατρϊν Γερμανό ςτθν
Αγία Λαφρα πλάςτθκε ςτθν ουςία ςτο δεφτερο μιςό του προθγοφμενου αιϊνα, με τθ ςυνδρομι
ποικίλων παραγόντων, παρόλο που αγνοικθκε ι διαψεφςκθκε από τθ νεοελλθνικι
ιςτοριογραφία του 19ου αιϊνα. Θ αφετθρία του μφκου μπορεί να ανιχνευκεί ςτθν περιγραφι
ενόσ γάλλου περιθγθτι, του Ρουκεβίλ, που ζγραψε το 1824 μια «Λςτορία τθσ ελλθνικισ
επανάςταςθσ». Εκεί δίνει μια ρομαντικι περιγραφι τθσ κιρυξθσ τθσ επανάςταςθσ, κατάλλθλθ
προσ κατανάλωςθ από το ςφγχρονο του ευρωπαϊκό κοινό. Θ παγίωςθ του μφκου κα ευνοθκεί
πάντωσ από τισ ςυνκικεσ που κα αναπτυχκοφν ςτο εςωτερικό του ελλθνικοφ κράτουσ μετά τθ
δθμιουργία του, δθλαδι τισ κοινωνικζσ ομάδεσ που κα αναλάβουν θγετικό ρόλο και κα κελιςουν
να εξάρουν τθ ςυμβολι τουσ ςτο απελευκερωτικό ζργο, τθν ανάπτυξθ του νεοελλθνικοφ
τοπικιςμοφ, τθν ανάγκθ ςφνδεςθσ κρθςκείασ και ζκνουσ, κυρίωσ μετά τθν κιρυξθ του
αυτοκζφαλου τθσ ελλθνικισ εκκλθςίασ το 1833 και τθν επακόλουκθ ψυχρότθτα με το
Ρατριαρχείο. Θ κακιζρωςθ, εξάλλου, τθσ εκνικισ επετείου τθσ 25 Μαρτίου ςυνζβαλε ςτθ
μυκοποίθςθ τθσ Λαφρασ, μυκοποίθςθ που ςτθ ςυνζχεια κρυςταλλϊνεται μζςα από τθ
λογοτεχνία και τθ ηωγραφικι.
Χρ. Κουλοφρθ, Μφκοι και ςφμβολα μιασ εκνικισ επετείου, Δθμοκρίτειο Ρανεπιςτιμιο Κράκθσ, Κομοτθνι 1995.
Η ακτινοβολία τθσ Εξόδου του Μεςολογγίου
Οι μαχθτζσ του Μεςολογγίου, οι δθμιουργοί του κορυφαίου γεγονότοσ τθσ Επανάςταςθσ, *...+
ζδειξαν ποια είναι τα ακραία όρια τθσ ανκρϊπινθσ ευψυχίασ. Οι Ζλλθνεσ ςυγκλονιςμζνοι,
ςυνειδθτοποίθςαν πόςο δφςκολθ ιταν θ κατάςταςθ. Ραρόλο, όμωσ, που το ςυλλογικό άρχιςε να
κερδίηει ζδαφοσ, οι φιλοδοξίεσ των πολιτικϊν και ςτρατιωτικϊν δεν καταλάγιαςαν. Αντίκετα, ο
φιλελλθνιςμόσ, που είχε καμφκεί εξαιτίασ των εμφυλίων πολζμων, φοφντωςε ξανά ςε όλθ τθν
Ευρϊπθ και ςτισ ΘΡΑ. *...+ Στθ διάρκεια του ενόσ χρόνου που το Μεςολόγγι ζμεινε απόρκθτο, θ
Επανάςταςθ, αν και ςε κρίςιμθ φάςθ, δεν ζςβθςε και, επομζνωσ το αγγλικό ςχζδιο και οι αγγλο-
ρωςικζσ διαπραγματεφςεισ που ζκεςαν τισ βάςεισ για τθν επίλυςθ του ελλθνικοφ ηθτιματοσ με
διπλωματικά μζςα, ζγιναν ςε χρονικι περίοδο που θ Επανάςταςθ όχι μόνο ιταν ηωντανι αλλά
και που προκαλοφςε το καυμαςμό τθσ Ευρϊπθσ *...+.
Γ. Γιαννόπουλοσ, «Τα πολεμικά γεγονότα, θ κρίςιμθ τριετία, 1825-1827», Ιςτορία του νζου ελλθνιςμοφ, Ελλθνικά
Γράμματα, Ακινα 2003, τόμ. 3, ς. 111.

9. 9. Πρώτεσ προςπάθειεσ των επαναςτατημζνων Ελλήνων για ςυγκρότηςη κράτουσ
ΚΕΛΜΕΝΟ Α
«... Οι δε ςτρατιϊται του Καραϊςκάκθ και οι Σουλιϊται ειςβαλόντεσ εισ τθν
κωμόπολιν Κερπινιν ελαφυραγϊγθςαν αυτιν ... Οι δε ςτρατιϊται τθσ
Διοικιςεωσ επιάςτθκαν αναμεταξφ των και παρεπονοφντο ενϊπιον του Κωλζττθ
επειδι οι φςτερον ερχόμενοι δεν εφριςκον λάφυρα, διότι τα είχαν αρπάςει οι
ελκόντεσ πρότερον ...»
Φωτάκου, Απομνθμονεφματα, Γ', ς. 420
ΚΕΛΜΕΝΟ Β
«... εν καιρϊ Τουρκίασ εδιοικοφςαν με τ' όνομα προεςτϊσ και κοτςάμπαςθσ, εισ
όλασ τασ επαρχίασ. Θ διαγωγι των προεςτϊτων και κοντςαμπαςίδων ςασ είναι
πολλά γνωςτι, και όςα οι δυςτυχείσ ομογενείσ απ' αυτοφσ ζπακον και υπζφεραν
κακά είναι φανερά εισ όλουσ μασ. ... τινζσ των προεςτϊν του Μορζωσ
αγωνίηονται ςιμερον αγϊνα παράδοξον να ςυςτιςουν τυραννίαν εισ τθν Ελλάδα,
χειροτζραν τθσ δεςποτείασ του Σουλτάνου ...»
Από τθν Ρροκιρυξθ του Κωλζττθ ςτο β' Εμφφλιο
ΚΕΛΜΕΝΟ Γ
«... Θ διχόνοια, που βαςτάει
ζνα ςκιπτρο θ δολερι,
κακενόσ χαμογελάει,
πάρ' το λζγοντασ και ςυ...»
Διονφςιοσ Σολωμόσ, Από τον «Φμνον εισ τθν Ελευκερία» (1823)
10. Ελληνική επανάςταςη και Ευρώπη
1. Η Α' Εκνοςυνζλευςθ για τον χαρακτιρα τθσ ελλθνικισ επανάςταςθσ
Ο κατά των Τοφρκων πόλεμοσ θμϊν, μακράν τοφ να ςτθρίηεται εισ αρχάσ τινασ
δθμαγωγικάσ και ςταςιϊδεισ ι ιδιωφελείσ μζρουσ τινόσ του ςφμπαντοσ Ελλθνικοφ
Ζκνουσ ςκοποφσ, είναι πόλεμοσ εκνικόσ, πόλεμοσ ιερόσ, πόλεμοσ του οποίου θ
μόνθ αιτία είναι θ ανάκτθςισ των δικαίων τθσ προςωπικισ θμϊν ελευκερίασ, τθσ
ιδιοκτθςίασ και τθσ τιμισ *...+.
Από τοιαφτασ αρχάσ των φυςικϊν δικαίων ορμϊμενοι, και κζλοντεσ να
εξομοιωκϊμεν με τουσ λοιποφσ ςυναδζλφουσ μασ, Ευρωπαίουσ Χριςτιανοφσ,
εκινιςαμεν τον πόλεμον κατά των Τοφρκων *...+
Α. Δαςκαλάκθσ, Κείμενα-Πθγαί τθσ Ιςτορίασ τθσ Ελλθνικισ Επαναςτάςεωσ, Ακινα 1967, τόμ.
Α', ς. 176.
2. Σο ιδεολογικό υπόβακρο του ευρωπαϊκοφ φιλελλθνιςμοφ
Ευρωπαίοι φιλελεφκεροι διανοοφμενοι, καρμπονάροι, *...+ Λακωβίνοι πρϊθν
αξιωματικοί του Ναπολζοντα και άλλοι, μεταξφ εκείνων που μεταλαμπάδευςαν τα
Φϊτα ςτισ ελλθνικζσ ελίτ, όταν το 1821 είδαν, μετά από ζξι χρόνια ιττασ και ςιωπισ
που τουσ είχε επιβάλει θ Λερι Συμμαχία, να ξεςθκϊνονται οι Ζλλθνεσ, ιταν ςαν να

10. ενςαρκϊνονταν και να επαναςτατοφςαν τα ίδια τα ιδεολογικά ςφμβολα τουσ. Και
για τοφτο ανταπζδωςαν τθν προςφορά με το κίνθμα του Φιλελλθνιςμοφ. Και αυτι
ιταν θ δεφτερθ δφναμθ τθσ Ελλθνικισ Επανάςταςθσ και θ πρϊτθ διεκνοποίθςθ τθσ
υπόκεςθσ των Ελλινων.
Ρ. Ριηάνιασ, «Επανάςταςθ και ζκνοσ, μια ιςτορικι-κοινωνιολογικι προςζγγιςθ του '21»,
Ιςτορία του νζου ελλθνιςμοφ, Ελλθνικά Γράμματα, Ακινα 2003, τόμ. 3οσ, ς. 51.
3. Σο ψιφιςμα τθσ υποτζλειασ
Το Λοφνιο του 1825 ψθφίςτθκε ο εξισ νόμοσ:
"...προσ αςφάλειαν των ιερϊν δικαιωμάτων τθσ του Κράτουσ ελευκερίασ και
ικανϊσ ςτερεάσ πολιτικισ υπάρξεωσ, θ Ελλάσ, δια τθσ παροφςθσ δθμοςίασ πράξεωσ,
προςδιορίηει, κεςπίηει, αποφαςίηει και βοφλεται τον επόμενον Νόμον.
Α. Το Ελλθνικόν Ζκνοσ, δυνάμει τθσ παροφςθσ πράξεωσ, κζτει εκουςίωσ τθν
ιεράν παρακατακικθν τθσ αυτοφ Ελευκερίασ, Εκνικισ Ανεξαρτθςίασ και
τθσ πολιτικισ αυτοφ υπάρξεωσ υπό τθν μοναδικιν υπεράςπιςιν τθσ Μεγάλθσ
Βρεττανίασ.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
13. Κοινωνικέσ και πολιτικέσ διατάςεισ τησ βιομηχανικήσ επανάςταςησ
Μαρτυρίεσ για τη ζωή των εργαζομένων παιδιών ςτην Αγγλία.
Σάρα Γκοφντερ, 8 ετϊν
Δουλεφω ςτισ κφρεσ εξαεριςμοφ του ορυχείου Γκάουμπερ. Δεν κουράηομαι
πολφ, αλλά πρζπει να δουλεφω τθ νφχτα κι αυτό με φοβίηει. Ρθγαίνω ςτο ορυχείο
γφρω ςτισ τζςςερισ θ ϊρα, μερικζσ φορζσ κατά τισ τρειςιμιςι το πρωί και φεφγω
ςτισ πεντζμιςι το απόγευμα. Πταν ζχει φωσ τραγουδάω ποτζ όμωσ μζςα ςτο
ςκοτάδι τότε δεν τολμϊ να τραγουδιςω. Δεν αγαπϊ τισ γαλαρίεσ... Ρολλζσ φορζσ
ζχω ακοφςει να μιλοφν για τον Χριςτό. Δεν μπορϊ να καταλάβω γιατί ιλκε ςτθ γθ
οφτε γιατί πζκανε. Αλλά αυτόσ εφριςκε κανζνα λικαράκι για να ακουμπάει το
κεφάλι του. Ρόςο κα κελα αντί για τισ γαλαρίεσ να πιγαινα ςχολείο.
Μαίρθ Μπάρετ, 14 ετϊν
Δουλεφω πζντε χρόνια ςυνζχεια ςτο βάκοσ τθσ γαλαρίασ. Ο πατζρασ δουλεφει
ςτθ γαλαρία δίπλα μου. Ζχω δϊδεκα αδελφοφσ και αδελφζσ. 0 ζνασ απ' αυτοφσ
ξζρει να μετράει, ζνασ άλλοσ διαβάηει τίποτε άλλο δε ξζρει, οφτε να γράψει.
Κατεβαίνω ςτθ γαλαρία ςτισ επτά το πρωί και βγαίνω κατά τισ ζξι το απόγευμα,
μερικζσ φορζσ κατά τισ επτά. Δουλεφω πάντα χωρίσ κάλτςεσ, χωρίσ παποφτςια, χω-

11. ρίσ φόρμα μόνο το μιςοφόρι μου φοράω. Δουλεφω μαηί με τουσ άντρεσ. Εκείνοι
είναι ολόγυμνοι. Στθν αρχι φοβόμουνα πολφ και δε μου άρεςε αυτό, τϊρα
ςυνικιςα και δε με νοιάηει. Μου φζρονται όμωσ καλά. Δε ξζρω οφτε να διαβάηω,
οφτε να γράφω.
Αναφορά τθσ Επιτροπισ ορυχείων του λόρδου Άςλεχ, 1842. Από τα πρακτικά του
Κοινοβουλίου.
Ο κίνδυνοσ του ςχολείου!
(Ομιλία του Μ. Τηίντυ, μζλουσ του αγγλικοφ κοινοβουλίου ςτα 1830).
Πςο κι αν φαίνεται παράδοξο από πρϊτθ άποψθ, το μζτρο τθσ παροχισ δωρεάν
παιδείασ ςτουσ φτωχοφσ που εργάηονται κα απζβαινε καταςτρεπτικό και για τθν
θκικι τουσ υπόςταςθ και για τθν ευτυχία τουσ. Ρράγματι, θ μόρφωςθ κα μάκαινε
ςτουσ φτωχοφσ να μιςοφν τθν κοινωνικι τουσ κατάςταςθ με αποτζλεςμα να μθ
γίνονται καλοί υπθρζτεσ, αγρότεσ και εργάτεσ, επαγγζλματα που θ κζςθ τουσ ςτθν
κοινωνία τουσ ζχει προκακορίςει. Αντί να τουσ διδάςκει τθν υποταγι, θ μόρφωςθ
κα τουσ απζλπιηε και κα τουσ κακιςτοφςε μαχθτικοφσ, πράγμα που παρατθρείται
ςυχνά ςτισ βιομθχανικζσ πόλεισ. Θ αγωγι κα τουσ επζτρεπε να διαβάηουν
ανατρεπτικά φυλλάδια και βιβλία επικίνδυνα και αντικρθςκευτικά· ακόμθ κα τουσ
κακιςτοφςε ανυπάκουουσ προσ τουσ προϊςταμζνουσ τουσ. Από αυτά ςυνάγεται ότι
ςε λίγα χρόνια το κοινοβοφλιο κα αναγκαςτεί να χρθςιμοποιιςει βία εναντίον τουσ
και να κεςπίςει νόμουσ, που κα τουσ αφοροφν, πολφ αυςτθρότερουσ από αυτοφσ
που ιςχφουν ςιμερα.
Από το βιβλίο του Κουηινςκί, Οι ρίηεσ τθσ εργατικισ τάξθσ, 1967.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
17. Ο Ι. Καποδίςτριασ ωσ κυβερνήτησ τησ Ελλάδασ. Η ολοκλήρωςη τησ
ελληνικήσ επανάςταςησ
Ο Καποδίςτριασ ςτθν Ελλάδα
Πταν τελείωςε θ τελετι τθσ υποδοχισ και διαςκορπίςκθκε ο λαόσ ςτα ςπίτια του
και ςτα καφενεία, δεν άκουγεσ παρά προγνωςτικζσ κρίςεισ για τα γνωρίςματα του
Κυβερνιτθ. Άλλοσ εκκείαηε το βάδιςμα το μεγαλοπρεπζσ και ςοβαρό, άλλοσ τον
ευπροςιγορο και γλυκό χαρακτιρα του, άλλοσ τθν ευλάβεια του ςτα κεία, κατά
τθ ςυνικεια που ζχουν οι άνκρωποι - και ιδιαίτερα οι Ζλλθνεσ - να είναι
υπερβολικοί ςτθν αρχι κάκε πράγματοσ. Ξαφνικά από το ςπίτι του Ηαΐμθ βγικαν
30 μζχρι 40 πρόκριτοι και κατευκφνκθκαν προσ το ςπίτι του Κυβερνιτθ. Ο λαόσ
δεν ιξερε αν πιγαιναν μετά από πρόςκλθςθ του Κυβερνιτθ και περίμεναν να δουν
πϊσ κα τουσ υποδεχόταν. Ο Καποδίςτριασ απάντθςε ότι δεν είναι ςε κζςθ να τουσ
δεχκεί τϊρα, τουσ ηιτθςε ςυγγνϊμθ και τουσ είπε να περάςουν τθν επομζνθ όχι όλοι
μαηί, αλλά το πολφ τρεισ-τρεισ. Το πλικοσ ςτθν πλατεία κάγχαηε και περιγελοφςε
τθ ςτάςθ τουσ, ενϊ ζδειχνε τθν ευχαρίςτθςθ του για τον Κυβερνιτθ. Βζβαια ο

12. Καποδίςτριασ τιρθςε τθ ςτάςθ αυτι ωσ τακτικόσ άνδρασ και ακόμα για να
διευκολφνει τθν ακρόαςθ. Το κακό όμωσ είχε γίνει. Οι περιςςότεροι από τουσ
προκρίτουσ άρχιςαν να ψικυρίηουν, λζγοντασ ότι ο Κυβερνιτθσ δεν είναι αυτόσ που
περίμενε ο λαόσ τθσ Ελλάδοσ..."
Ν. Καςομοφλθ, Ενκυμιματα ςτρατιωτικά τθσ Επαναςτάςεωσ των Ελλινων
1821-1833, τ. Γ, ς. 10
Γιατί, κατά τθ γνϊμθ ςασ, ο Λ. Καποδίςτριασ κρατάει αυτι τθ ςτάςθ απζναντι ςτουσ
προκρίτουσ;
Οι επιλογζσ του Καποδίςτρια και θ ςφγκρουςθ του με τθν αντιπολίτευςθ
Θ πορεία που ακολοφκθςε το ελλθνικό κράτοσ μετά το 1831 φαίνεται να μθν
αναιρεί οριςμζνεσ βαςικζσ κζςεισ τθσ καποδιςτριακισ πολιτικισ.
Ωςτόςο, κα ιταν τολμθρό, βαςιηόμενοι ςτθ διαπίςτωςθ αυτι, να γενικεφςουμε
και να δεχκοφμε αβαςάνιςτα ότι θ ελλθνικι κοινωνία των χρόνων 1828-1831 δεν
άντεχε παρά μόνο τισ καποδιςτριακζσ επιλογζσ. *...+ Φαίνεται ότι δφςκολα κα
μποροφςε να επιχειρθκεί θ οργάνωςθ τθσ χϊρασ, ςτθν κατάςταςθ που τθ βρικε ο
Καποδίςτριασ, χωρίσ τθν προςφυγι ςε κάποια μορφι αυταρχικότθτασ. Θ
αυταρχικότθτα αυτι, αναγκαία ίςωσ για να επιβλθκεί θ κεντρικι εξουςία και να
παταχκοφν οι φυγόκεντρεσ τάςεισ των θγετικϊν ομάδων, δεν προχπζκετε
υποχρεωτικά ιδεολογικό καταναγκαςμό και αςτυνόμευςθ. Θ επιμονι του
Καποδίςτρια να διζλκει θ χϊρα από οριςμζνα, αυςτθρά ελεγχόμενα, ςτάδια
εξζλιξθσ ςτζνεψε από τθν αρχι τα περικϊρια ενόσ διαλόγου με όςουσ είχαν να
προτείνουν άλλεσ επιλογζσ· ςε λίγο ιλκε θ απαγόρευςθ κάκε αντίκετθσ γνϊμθσ, θ
δίωξθ. *...+
Ραρά τθ ςυντθρθτικι, όμωσ, ιδεολογία του Καποδίςτρια και τθν αυταρχικότθτα
του κακεςτϊτοσ του, το πρόγραμμα του είχε ςαφι ςτοιχεία πολιτικοφ
εκςυγχρονιςμοφ. Πςοι από τα μθ παραδοςιακά ςτοιχεία τον αντιπολιτεφτθκαν, δεν
μπόρεςαν να δουν τθ διάςταςθ αυτι τθσ καποδιςτριακισ πολιτικισ.
Χρ. Λοφκοσ, «Κυβερνιτθσ Καποδίςτριασ, πολιτικό ζργο, ςυναίνεςθ και
αντιδράςεισ», Ιςτορία του νζου ελλθνιςμοφ, Ελλθνικά Γράμματα, Ακινα 2003, τόμ.
3, ς. 212, 214.
Καποδίςτριασ-αντιπολίτευςθ: μια πολιτικι ςφγκρουςθ
Εκείνο, όμωσ, που δθμιοφργθςε τα ςοβαρότερα προβλιματα ςτο νεαρό
ελλθνικό κράτοσ ιταν θ ςφγκρουςθ του Κυβερνιτθ με τθ διοικθτικι αριςτοκρατία,
τθν οποία απζκλειςε, ςχεδόν εντελϊσ, από τθν εξουςία. Ζτςι, γαιοκτιμονεσ-
πρόκριτοι τθσ Ρελοποννιςου, ζμποροι και εφοπλιςτζσ, Φαναριϊτεσ και ςθμαντικά
πρόςωπα *...+ ςχθμάτιςαν μια ιςχυρότατθ και αδιάλλακτθ αντιπολίτευςθ με ςτόχο
τον απολυταρχιςμό του Κυβερνιτθ. *...+ Θ ςφγκρουςθ ανάμεςα ςτον Κυβερνιτθ και
ςτθ διοικθτικι αριςτοκρατία ιταν μια πολιτικι ςφγκρουςθ για τθν εξουςία.
Β. Κρεμμυδάσ, Νεότερθ ιςτορία, ελλθνικι και ευρωπαϊκι, Γνϊςθ, Ακινα 1990, ς.
194.

13. Η δολοφονία του Καποδίςτρια
Κείμενο (Α)
"Τρομερόν και φρικτόν άκουςμα. Μζγα και ανικουςτον δυςτφχθμα κατζλαβε
τθν Ελλάδα. Άνδρεσ αιμάτων κατζβαψαν τασ ανοςίασ χείρασ των εισ το αίμα του
Ρατρόσ τθσ Ρατρίδοσ. Το πρωί τθσ παρελκοφςθσ Κυριακισ, 27 του λιγοντοσ μθνόσ,
ενϊ θ αείμνθςτοσ Αυτοφ Εξοχότθσ ειςιρχετο κατά το ςφνθκεσ εισ τον ενταφκα
ναόν του Αγίου Σπυρίδωνοσ διά να προςφζρει τθν πνευματικιν λατρείαν εισ τον
Φψιςτον εν μζςω του λαοφ, εισ τον οποίον θ παρουςία του ενζπνεε τθν
φιλοςτοργωτάτθν παρθγορίαν, και θ ευςζβεια του το παράδειγμα τθσ ακρότατθσ
των αρετϊν, δφο αλιτιριοι, ο Κωνςταντίνοσ και ο Γεϊργιοσ Μαυρομιχάλαι, του
αφιρεςαν τθν ηωιν, και αφιρεςαν εκ μζςου του Ζκνουσ τον αγαπθτόν αρχθγόν
του. Οποία εκπλθκτικι λφπθ και αδθμονία κατεκυρίευςεν ευκφσ όλουσ. Ροίοι
κοπετοί και κρινοι ανδρϊν, γυναικϊν και παίδων ςυνϊδευςαν το λείψανον τθσ
αοιδιμου Α. Ε. εισ το παλάτιον..."
Γενικι Εφθμερίσ τθσ Ελλάδοσ, 30-9-1831
Κείμενο (Β)
"Αγανάκτθςισ, λοιπόν, χάριν των κοινϊν κακϊν τθσ εκνικισ ςυμφοράσ μάλλον,
παρά εκδίκθςισ ιδίων φβρεων, ενζπνευςεν εισ τθν καρδίαν δφο, των νεωτζρων,
αυτισ τθσ λαμπρόσ οικογενείασ γόνων, Κωνςταντίνου και Γεωργίου
Μαυρομιχάλθ, τθν υψθλιν απόφαςίν τουσ να γζνωςι μιμθταί των Αρμοδίων και
Αριςτογειτόνων, των Βροφτων και Καςςίων, διά να απαλλάξουν το ζκνοσ από το
Τζρασ τθσ Τυραννίασ, ζνοπλοι εισ τρόπον ϊςτε να μθν γνωρίηωνται, διά να μθν
προλάβει τον ςκοπόν των θ άγρυπνοσ Αςτυνομία, εισ τα πρόκυρα του ναοφ
ιςτάμενοι, μόλισ είδον τον Λωάννθν Αντωνίου Καποδίςτριαν ειςερχόμενον, τον
επυροβόλθςαν ο εισ μετά τον άλλον κανατθφόρα. Ζπεςεν ο Τφραννοσ ευκφσ..."
Εφθμερίδα"Απόλλων"τθσΦδρασ,29-9-1831
Τι ςυμπεράςματα προκφπτουν από τον τρόπο με τον οποίο ςχολιάηουν οι δφο
εφθμερίδεσ τθσ εποχισ το γεγονόσ τθσ δολοφονίασ του Λ. Καποδίςτρια;
Λαμβάνοντασ υπόψθ ςασ και τα δφο προθγοφμενα παρακζματα να παρουςιάςετε
τα πικανά αίτια τθσ δολοφονίασ του Καποδίςτρια.
18. Από την άφιξη του Όθωνα (1833) έωσ την 3η Σεπτεμβρίου
Μυςτικό υπόμνθμα Λουδοβίκου Α' Βαυαρίασ προσ τισ τρεισ Δυνάμεισ
«Νζοσ ςκόπελοσ απειλϊν τθν εςωτερικιν θςυχίαν κα είναι το Σφνταγμα διότι κα
είναι γζννθμα αναβραςμοφ, ςυγκεφαλαίωςισ διαςκζψεων υποκινοφμενων από τα

14. πάκθ. Πτι επομζνωσ δεν κζλει χορθγι εισ τον θγεμόνα τθν αναγκαίαν εξουςίαν,
ϊςτε να δφναται να κυβερνά επιτυχϊσ... Θ Α.Μ. (ο βαςιλεφσ Λουδοβίκοσ) δεν
επικυμεί να ευρεκι ο υιόσ του εισ κζςιν τοιαφτθν, ϊςτε να διακινδφνευςθ τα
πάντα. Ραρακαλεί, λοιπόν, επιμόνωσ τασ δυνάμεισ να διαβιβάςουν εισ τουσ εν
Ελλάδι πράκτορασ των τθν διαταγιν να αντιςτακοφν δι’ όλων των μζςων εισ τθν
εγκακίδρυςιν Συντάνματοσ, το οποίον ικελεν αφαιρζςει από τον Μονάρχθν τα
μζςα τθσ ενεργείασ...»
Εντολι Λουδοβίκου Α' προσ τουσ Αντιβαςιλείσ
« Επειδι θ κυβζρνθςισ του Βαςιλείου τθσ Ελλάδοσ, υπό τθν ζννοιαν μιασ
Αντιβαςιλείασ, ουδαμϊσ δικαιοφται, διαρκοφςθσ τθσ ανθλικιότθτοσ του βαςιλζωσ,
να παραχϊρθςθ εν Σφνταγμα εισ το Βαςίλειον, κα αςχολθκι κυρίωσ αφτθ (θ
Αντιβαςιλεία) εισ το να διαφφλαξθ ακζραια τα δικαιϊματα του Βαςιλζωσ, και
ουδενόσ τοφτων να αποξενωκι». Και προχϊρθςε ακόμα περιςςότερο ο Λουδοβίκοσ
— όπωσ αποκάλυψε μετζπειτα ο ζνασ εκ των αντιβαςιλζων, ο φον Μάουερ: «Τα
μζλθ τθσ Αντιβαςιλείασ υπεχρεϊκθςαν μάλιςτα, προ τθσ αναχωριςεωσ αυτϊν, να
ορκιςκοφν προ του Βαςιλζωσ, ότι δεν κα εξετίκεντο ποτζ εισ ςυνταγματικά
πειράματα».
Πϊσ διθγείται ο Μακρυγιάννθσ τα πρϊτα βιματα τθσ ςυνωμοςίασ
Είδα ότι θ Κυβζρνθςθ μασ ζφυγε όλωσ διόλου από τθν δικαιοςφνθ. Τότε ζπρεπε
ο κάκε αγωνιςτισ να προςεχι δια τθν πατρίδα του και του λόγου του, να μθν
κυβερνιζται με το «ζτηι κζλω». Αφοφ κατιχθςα όλο το κράτοσ με τισ υπογραφζσ,
ζκρινα εφλογον να βάλω και πολιτικοφσ εισ τθν πρωτεφουςα. Κανζνασ άλλοσ δεν
ιταν να είχα μπιςτοςφνθ - Ο Μεταξάσ ότι ζδειξε και χαραχτιρα εισ τθν, προεδρία
του Μαυροκορδάτου. Τότε ορκιηόμαςτε ότι να κάμωμεν Εκνικι Συνζλεψθ και
Σφνταμα, να διοικιόμαςτε τοιοφτωσ. Κι’ αν ο Βαςιλζασ υπογράψθ, να είμαςτε υπζρ
του, αν δεν υπογράψθ να του είμαςτε αναντίοι, ότι τότε κα μασ ςκοτϊςθ. Σε αυτά
όλα μείναμεν ςφμφωνοι με τον Μεταξά κι' ζδειξε μεγάλον πατριωτιςμόν και πολλι
εμπιςτοςφνθ ς' εμζνα - χωρίσ εγϊ να του ειπϊ ότι 'νεργοφςα και πρωτφτερα κι' ότι
γράφω κι' ανκρϊπουσ, ότι ζχει ξζνεσ ςκζςεσ και δεν ξζρω τι μπορεί να γζνθ. Του
είπα να μιλι, να ςυνδζεται και με τουσ πολιτικοφσ τουσ τίμιουσ, οποφναι εδϊ εισ
πρωτεφουςα, και μιλϊ κι’ εγϊ μ' όςουσ γνωρίηω. Και τουσ όρκιηα και τουσ ζςτελνα
του Μεταξά. Τα πράματα τθσ πατρίδοσ πιγαιναν εισ γκάγκραινα. Τθράτε όλεσ τισ
φθμερίδεσ.- μ' όλον αποφναι και καμπόςεσ πακθτικζσ και φατριαςτικζσ, αλλά είναι
και τίμιεσ - κι αρχι ωσ τζλοσ βλζπετε τθν άκλιαν μασ κατάςταςιν. Πτι θ δυςτυχισ
πατρίδα ποτζ δεν είδε πατρικι Κυβζρνθςιν δια να ςωκοφνε τα δεινά μασ και δια να
μθν χάςουνε κι’ αυτόν τον Βαςιλζα οι ξζνεσ κρεατοφρεσ. Κάκε ευαίςτθτοσ
πατριϊτθσ ζπρεπε να προςεχι, ότι ο χαμόσ αυτθνοφ κα ιταν και χαμόσ τθσ
πατρίδοσ.
Μακρυγιάννθ, Απομνθμονεφματα, ςελ. 429-30, 443.

15. Παρατθριςτε πώσ ο Μακρυγιάννθσ κεωρεί τον εαυτό του πρωταγωνιςτι ςτισ
ςυνωμοτικζσ ενζργειεσ.
20. Από την έξωςη του Όθωνα (1862) έωσ το κίνημα ςτο Γουδί (1909)
Απόψεισ για τθ λειτουργία τθσ ελλθνικισ πολιτικισ ηωισ το 19ο
αιϊνα
α. Συμβαίνει ςυχνά το άτομο να δίνει τθν ψιφο του για ωφελιματα που πιρε ι
που του ζταξαν και όχι με βάςθ τισ ιδεολογικζσ του πεποικιςεισ. *...+ Οι πλθκυςμοί
για τουσ οποίουσ μιλοφμε ηουν ςυχνά μζςα ςε τόςθ εξακλίωςθ ϊςτε θ
«προςταςία» να μπορεί να κεωρθκεί ςα μια ανάγκθ για τθ ςυντιρθςθ τθσ
υπάρξεωσ. Αφοφ θ ψιφοσ είναι ζνα από τα ςπάνια αγακά που τουσ παραχωρεί θ
κοινωνία, είναι φυςικό οι κατθγορίεσ αυτζσ των απόκλθρων να προςπακοφν να
βγάλουν απ' αυτι, τθν μεγαλφτερθ δυνατι ωφζλεια.
Η. Μεχνϊ, Πολιτικζσ δυνάμεισ ςτθν Ελλάδα, Μπάυρον, Ακινα 1966, ς. 43.
β. Από πολλζσ απόψεισ, θ προςταςία δεν είναι μόνο μία όψθ ι ζνα μζςο τθσ
πολιτικισ: Είναι αυτι κακαυτι θ πολιτικι, με τθν ζννοια ότι αποτελεί το μόνο
τρόπο εξαςφάλιςθσ των βαςικϊν εκείνων ςτοιχείων τθσ ατομικισ ι οικογενειακισ
ηωισ. Ακόμα, το φαινόμενο τθσ προςταςίασ μπορεί να εξθγθκεί από μια διπλι
ςχζςθ εμπιςτοςφνθσ (από τον εκλεγμζνο ςτον εκλογζα και αντίςτροφα). Για να
διατθρείται θ ςχζςθ ςθμαίνει ότι ο κακζνασ από τουσ δφο διεκπεραιϊνει όςα ο
άλλοσ περιμζνει από αυτόν.
Κ. Τςουκαλάσ, Εξάρτθςθ και αναπαραγωγι, Κεμζλιο, Ακινα 1987, ς. 222.
γ. Θ διαφοροποίθςθ μεταξφ πελατειακϊν κομμάτων από τθ μια και κομμάτων
αρχϊν ι κομμάτων με κοςμοκεωρία από τθν άλλθ, που χρθςιμοποιεί ωσ μοναδικό
χαρακτθριςτικό το κίνθτρο τθσ κομματικισ προτίμθςθσ των οπαδϊν, είναι ζτςι κι
αλλιϊσ ακατάλλθλθ για επιςτθμονικζσ πραγματεφςεισ, επειδι δεν υπάρχουν οφτε
κόμματα κακαρά πελατειακά οφτε κόμματα που βαςίηονται κακαρά ςε
κοςμοκεωρίεσ *ενν. κατά τον 19ο αιϊνα+.
G. Hering, Τα πολιτικά κόμματα ςτθν Ελλάδα, 1821-1936,
μτφρ. Κ. Ραραςκευόπουλοσ, Μορφωτικό Μδρυμα Εκνικισ Τραπζηθσ,
Ακινα 2004, τόμ. Α', ς. 268.
Η κατάςταςθ του ελλθνικοφ ςτρατοφ ςτον πόλεμο του 1897
*…+ των οποίων θ ςτρατιωτικι μόρφωςισ περιωρίηετο εισ τθν τακτικιν τθσ
καταδιϊξεωσ λθςτϊν, φυγόδικων και ηωοκλεπτϊν. Το πεηικόν θ «Βαςίλιςςα τθσ
Μάχθσ» εκεωρείτο όπλον δευτερεφον εισ το περίεργον αυτό κράτοσ. Τοιαφτθ ιτο θ
αμάκεια των κυβερνϊντων, ϊςτε εχρειάςκθςαν εξεγζρςεισ και κινιματα των
δικαίωσ αγανακτοφντων νζων αξιωματικϊν δια να δοκι το περίφθμον 20 δραχμον

16. των διδακτικϊν βιβλίων, το οποίον εξίςωςε τον μιςκόν των αξιωματικϊν του
πεηικοφ με τουσ μιςκοφσ των άλλων όπλων!!!
Ομοία προσ τθν του πεηικοφ και ζτι χειρότερα ιτο θ κατάςταςισ των ςτελεχϊν
του ιππικοφ. Ρλθν ελαχίςτων εξαιρζςεων διζπρεπον εν αυτϊ οι κραςοπατζρεσ με
τισ κυρτζσ πάλεσ και τουσ φκθνοφσ παλλθκαριςμοφσ των καφωδείων. Τα
Μουρουηάκια. Είναι ηιτθμα αν υπιρχον 5-6 αξιωματικοί κατάλλθλοι δια τθν
εκτζλεςιν μιασ απλισ αναγνωρίςεωσ.
Εισ ςχετικϊσ καλυτζραν κατάςταςιν ιςαν οι αξιωματικοί των δφο τεχνικϊν
καλουμζνων όπλων, του Ρυροβολικοφ και του Μθχανικοφ. Ιςαν πάντεσ απόφοιτοι
τθσ Σχολισ Ευελπίδων, με καλιν κεωρθτικιν μόρφωςιν, αλλά με πολφ ολίγθν
επαγγελματικιν αξίαν, δια τθν ζλλειψιν πρακτικισ εκπαιδεφςεωσ.
Θ εκτζλεςισ αςκιςεων βολισ (το κφριον ζργον του πυροβολικοφ) ιτο τελείωσ
παρθμελθμζνθ, δια λόγουσ οικονομίασ των πυρομαχικϊν, και υπιρξαν πλείςτοι
αξιωματικοί, οι οποίοι δια πρϊτθν φοράν ζρριψαν κανονιά εισ το πεδίον τθσ μάχθσ!
Το ολίγον Μθχανικόν εχρθςιμοποιείτο μάλλον ωσ πεηικόν, διότι εςτερείτο
ειδικισ εκπαιδεφςεωσ και των τεχνικϊν μζςων.
Αυτόσ ιτο ο ςτρατόσ, δια του οποίου θ ανεκδιιγθτοσ εκείνθ κυβζρνθςισ ενόμιηεν
ότι κα νικιςθ τθν Τουρκικιν αυτοκρατορίαν.
Επί κεφαλισ του ενόπλου αυτοφ ςυρφετοφ εισ το κφριον κζατρον επιχειριςεων,
εν Κεςςαλία, ετζκθ ο Διάδοχοσ του Κρόνου Κωνςταντίνοσ, ζχων ωσ αρχθγόν του
Επιτελείου τον ςυνταγματάρχθν του πυροβολικοφ Σαπουντηάκθν, όςτισ εκεωρείτο
εκ των μάλλον μορφωμζνων ανωτζρων αξιωματικϊν τθσ εποχισ εκείνθσ. Εισ το
Γενικόν Στρατθγείον υπθρετοφν επίςθσ ο λοχαγόσ του Μθχανικοφ Β. Δοφςμανθσ και
οι υπολοχαγοί Λωαν. Μεταξάσ και Ξενοφ. Στρατθγόσ…
Κ. Ράγκαλου. Απομνθμονεφματα τομ. Α, ςελ. 9.
21. Το κρητικό ζήτημα
Πολιτικζσ διεργαςίεσ που οδιγθςαν ςτθν επανάςταςθ του Θζριςου
Θ παράταςθ του κακεςτϊτοσ τθσ αρμοςτείασ, κατά τθν οποία το νθςί τελοφςε
υπό τθν εξουςία του εντολοδόχου των Μεγάλων Δυνάμεων *δθλαδι του πρίγκθπα
Γεωργίου+ με τθ ςυνδρομι διεκνϊν ςτρατευμάτων, ςυντθροφςε μια ερμαφρόδιτθ
κατάςταςθ, που ενζτεινε το αδιζξοδο. Αντίκετα, θ απεμπλοκι από τθν άμεςθ διεκνι
κθδεμονία, με τθν πλιρθ εφαρμογι των κεςμϊν τθσ αυτοτελοφσ ςυνταγματικισ
θγεμονίασ, τθν ολοκλιρωςθ τθσ αυτοδιοίκθςθσ και τπ ςυγκρότθςθ τθσ ςυνταγματικά
προβλεπόμενθσ πολιτοφυλακισ, κα επζτρεπε τθν εγκακίδρυςθ ενόσ λειτουργικοφ
κοινοβουλευτικοφ πολιτεφματοσ ενϊ παράλλθλα κα δθμιουργοφςε τισ προχποκζςεισ
μιασ πλζον ευζλικτθσ πολιτικισ ςτο διεκνζσ ςκθνικό. Θ γραμμι αυτι, όμωσ,
βριςκόταν ςε ευκεία αντιπαράκεςθ με τθν πολιτικι του Γεωργίου, για μια ςειρά από
ςθμαντικοφσ λόγουσ. Ο Φπατοσ Αρμοςτισ, κατά πρϊτον, δεν επικυμοφςε το
ςυνταγματικό περιοριςμό των εξουςιϊν του, που αναπόφευκτα κα προζκυπτε από
μια τζτοια εξζλιξθ· κατά δεφτερον, δεν επικυμοφςε να κατθγορθκεί ότι, υιοκετϊντασ

17. τθν πολιτικι αυτι, επιδίωκε εμμζςωσ να εξαςφαλίςει για τον εαυτό του τθν
εγκακίδρυςθ ενόσ ιςόβιου θγεμονικοφ κρόνου- κατά τρίτον, κεωροφςε το χειριςμό
τθσ διεκνοφσ πτυχισ του κρθτικοφ ηθτιματοσ προνομιακό χϊρο τθσ δυναςτείασ- που
ςτθν Κριτθ αντιπροςωπευόταν από τον ίδιο *...+· τζλοσ, υποςτιριηε ότι δεν ζπρεπε
να δοκεί ςτισ Μεγάλεσ Δυνάμεισ το επιχείρθμα ότι υπάρχει μερίδα των Κρθτϊν που
δζχεται πράγματι τθ λφςθ τθσ αυτόνομθσ πολιτείασ, πιςτεφοντασ ότι με τον τρόπο
αυτό κα ιταν δυνατόν να εκβιαςκεί θ ςυγκατάνευςθ τουσ ςτο αίτθμα τθσ Ζνωςθσ.
*...+ Ο Βενιηζλοσ αποτζλεςε τον πόλο, πζριξ του οποίου ςυςπειρϊκθκε βακμιαία θ
«Θνωμζνθ εν Κριτθ Αντιπολίτευςισ», θ οποία ςτισ 26 Φεβρουαρίου 1905 διατφπωςε
με ςαφινεια τθν πολιτικι τθσ πλατφόρμα *βλζπε πθγι 2 του Βιβλίου του μακθτι+.
*...+ Δφο εβδομάδεσ αργότερα (10 Μαρτίου) θ τριανδρία των Ελευκζριου Βενιηζλου,
Κωνςταντίνου Φοφμθ και Κωνςταντίνου Μάνου φψωνε ςτο Κζριςο τθσ ορεινισ
Κυδωνίασ τθν ελλθνικι ςθμαία, ςθματοδοτϊντασ τθν ζναρξθ άλλθσ μιασ
επανάςταςθσ των χριςτιανϊν τθσ Κριτθσ, τθσ οποίασ όμωσ αυτι τθ φορά οι κφριοι
αντίπαλοι δεν ιταν μουςουλμάνοι.
Λ. Καλλιβρετάκθσ, «Κριτθ 1871 -1913, το τζλοσ τθσ οκωμανικισ κυριαρχίασ»,
Ιςτορία του νζου ελλθνιςμοφ, Ελλθνικά Γράμματα, Ακινα 2003, τόμ. 5οσ, ς. 338-340.
Να εξθγιςετε τουσ λόγουσ για τουσ οποίουσ ο Φπατοσ Αρμοςτισ τθσ Κριτθσ
Γεϊργιοσ δεν επικυμοφςε τθν αυτονόμθςθ του νθςιοφ.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ
27. Το κίνημα ςτο Γουδί (1909)
1. Η προκιρυξθ του ΢τρατιωτικου ΢υνδζςμου (αποςπάςματα)
*...+ Θ Ρατρίσ μασ ευρίςκεται υπό δυςχερζςτατοσ περιςτάςεισ το δε επίςθμον
Κράτοσ, υβριςκζν και ταπεινωκζν, αδυνατεί να κινθκι προσ άμυναν των δικαίων
του. *...+
Ο Σφνδεςμοσ των αξιωματικϊν του Εκνικοφ Στρατοφ τθσ Ξθράσ και του Ναυτικοφ
*...+ προβαίνει εισ τθν υποβολιν ιεράσ παρακλιςεωσ προσ τον Βαςιλζα *...+ και προσ
τθν Κυβζρνθςίν του, όπωσ ολοψφχωσ επιδοκϊςιν εισ τθν άμεςον και ταχείαν
ανόρκωςιν των κακϊσ εν γζνει εχόντων, ιδία δε των του Στρατοφ και Ναυτικοφ.
Ο ςτρατιωτικόσ Σφνδεςμοσ δεν επιδιϊκει τθν κατάργθςιν τθσ Δυναςτείασ ι τθν
αντικατάςταςιν του Βαςιλζωσ, οφτινοσ το πρόςωπον είναι ιερόν διά τουσ
αποτελοφντοσ αυτόν, ουδ' επικυμεί να εγκακίδρυςθ τθν απολυταρχίαν, ι τθν
ςτρατοκρατίαν, ι να κίξθ κακ' οιονδιποτε τρόπον το Συνταγματικόν Ρολίτευμα *...+.
Επειδι όμωσ ο τε Διάδοχοσ και οι Βαςιλόπαιδεσ, αναλαμβάνοντεσ ενεργόν και
διοικθτικιν υπθρεςίαν *...+ περιπίπτουςι κατ' ανάγκθν εισ προςωπικόσ προςτριβάσ
*...+ και επειδι αφ' ετζρου *...+ διοικοφςι τελείωσ ανευκφνωσ *...+ διά τοφτο ο

18. Στρατιωτικόσ Σφνδεςμοσ πζποικεν ότι πρζπει, χάριν αυτοφ του ςυμφζροντοσ τθσ
Δυναςτείασ, όπωσ ο τε Διάδοχοσ και οι Βαςιλόπαιδεσ απόςχωςι τθσ ενεργοφ και
διοικθτικισ εν τω ςτρατϊ και τω ναυτικϊ υπθρεςίασ *...].
Ν. Ηορμπάσ, Απομνθμονεφματα, Ακινα 1925, ς. 15-18.
2. Απόψεισ ιςτορικϊν για τον χαρακτιρα του κινιματοσ του 1909
α. Θ άποψθ του ιςτορικοφ Γιάννθ Κορδάτου
Το κίνθμα του Γουδιοφ είναι ζνασ νζοσ ςτακμόσ για τθν ελλθνικι κεφαλαιοκρατία.
Θ «επανάςταςθ» αυτι ςτα βακφτερα ελατιρια τθσ είναι ζνα αςτικό κίνθμα. Θ
ελλθνικι κεφαλαιοκρατία δίνει μια μάχθ οριςτικι με τα τηάκια και αυτι τθ φορά τα
βγάηει πζρα. Απ' εδϊ κ' εμπρόσ παίρνει αυτι τθν κυβερνθτικι μθχανι ςτα χζρια
τθσ.
Γ. Κορδάτοσ, Ειςαγωγι εισ τθν ιςτορία τθσ ελλθνικισ κεφαλαιοκρατίασ, (1930), Επικαιρότθτα,
Ακινα 1977,ς.63.
β. Θ άποψθ του ςφγχρονου ιςτορικοφ Γ.Β. Δερτιλι
*...+ μια πλευρά τθσ ελλθνικισ ιςτοριογραφίασ προςπάκθςε ν' ανακαλφψει πάςθ
κυςία μιαν αςτικι επανάςταςθ μζςα ςτθν ελλθνικι ιςτορία. Φαίνεται, όμωσ, ότι
δεν ζγινε ποτζ τζτοια επανάςταςθ ςτθν Ελλάδα, γιατί δεν χρειάςτθκε ποτζ να γίνει:
οι αςτικοί κεςμοί κακιερϊκθκαν ιδθ από τα Συντάγματα τθσ δεκαετίασ του 1820,
κεςπίςτθκαν ξανά ςτο Σφνταγμα του 1844 και παγιϊκθκαν οριςτικά με το Σφνταγμα
του 1864. *...+ Στθν περίπτωςθ του 1909, θ παρερμθνεία δικαιολογείται από τισ
ςυνζπειεσ τθσ εξζγερςθσ: ονομάςτθκε «αςτικι» επειδι επιτάχυνε τον
εκςυγχρονιςμό τθσ οικονομίασ και τθν εδραίωςθ του αςτικοφ κακεςτϊτοσ *...+.
Γ.Β. Δερτιλισ, Κοινωνικόσ μεταςχθματιςμόσ και ςτρατιωτικι επζμβαςθ, Τ 880-1909, δ' ζκδοςθ,
Εξάντασ Ακινα 1985,ς.217.
28. Ο Ελευθέριοσ Βενιζέλοσ πρωθυπουργόσ: η βενιζελική πολιτική τησ
περιόδου 1910-1912
1. Ο Βενιηζλοσ υποςτθρίηει τθ λιψθ μζτρων υπζρ των αςκενζςτερων τάξεων
Το παρακάτω κείμενο αποτελεί απόςπαςμα από τθν απάντθςθ του Ε. Βενιηζλου ςε
βουλευτι τθσ αντιπολίτευςθσ ο οποίοσ τον επζκρινε για υπερβολικζσ παροχζσ ςτισ
κατώτερεσ κοινωνικζσ τάξεισ κατά τισ εργαςίεσ τθσ Βουλισ τθν άνοιξθ του 1911.
Πτε βεβαίωσ ο κ. Βουλευτισ *...+ νομίηει ότι θ δφναμισ του αςτικοφ κακεςτϊτοσ
είναι να μθν βλζπθ παντάπαςι τον κίνδυνον, ο οποίοσ επζρχεται κατά τον εικοςτόν
αιϊνα επί τα κάτω, κίνδυνον τον οποίον εν μζςον ζχει να προλάβθ, να προλαμβάνθ
τασ εκριξεισ διά τθσ εγκαίρου ικανοποιιςεωσ των δικαίων αξιϊςεων των τάξεων
εκείνων των εργατϊν των αποκλιρων τθσ κοινωνίασ, ότε τοιαφτθν αντίλθψιν ζχει ο
κ. Βουλευτισ *...+ δεν εκπλιττομαι βεβαίωσ, διότι τοιαφτασ εξζφερεν από του
βιματοσ τοφτου ιδζασ.
Πθγι: Γ. Λεονταρίτθσ, «Το ελλθνικό εργατικό κίνθμα και το αςτικό κράτοσ, 1910-1920», Κ. Βερζ-
μθσ, Ο. Δθμθτρακόπουλοσ (επιμ.), Μελετιματα γφρω από τον Βενιηζλο και τθν εποχι του,
Φιλιππότθσ, Ακινα 1980, ς. 52.

19. 2. Ο Βενιηζλοσ ωσ πειςτικόσ εκφραςτισ των ελλθνικϊν εκνικϊν επιδιϊξεων
α. *...+ Θ πρόςκλθςθ του Βενιηζλου *ενν. από τουσ κινθματίεσ του 1909+ εκφράηει
*...+ ζναν εκνικιςμό πολφ κακολικότερο, πανελλινιο, που τϊρα πια τον
ενςτερνίηονται και οι περιςςότεροι Ζλλθνεσ τθσ ομογζνειασ και τθσ διαςποράσ. Στθν
Οκωμανικι Αυτοκρατορία, οι Ζλλθνεσ που αιςκάνονται αφενόσ τισ απειλζσ για τισ
εςτίεσ και τα ςυμφζροντα τουσ, απειλζσ βαλκανικισ κυρίωσ προζλευςθσ· και,
αφετζρου, τθν υπερθφάνεια και τθν ορμι που τουσ χαρίηει θ οικονομικι επιτυχία
τουσ ςε όλα τα μικθ και πλάτθ, από τθν Αλεξάνδρεια ζωσ τθν Ρετροφπολθ, από τθν
Μαςςαλία ζωσ τθν Οδθςςό, από το Λονδίνο ζωσ τθν Καλκοφτα.
Αυτοί ακριβϊσ οι εκτόσ Ελλάδοσ Ζλλθνεσ χρειάηονται πλζον επιτακτικά ζνα εκνικό
κζντρο, ζνα κράτοσ που να τουσ προςτατεφει ςτισ διεκνείσ τουσ δραςτθριότθτεσ και
μια χϊρα που να είναι το ζςχατο καταφφγιο ςε ϊρα ανάγκθσ. Ζχοντασ επιτφχει
διεκνι κοινωνικι αναγνϊριςθ και ζχοντασ αποκτιςει διεκνικι, ενίοτε
κοςμοπολίτικθ νοοτροπία, αιςκάνονται και τθν μεγαλφτερθ ντροπι για μια Ελλάδα
ταπεινωμζνθ, φτωχι και διεφκαρμζνθ.
Γ.Β. Δερτιλισ, Ιςτορία του ελλθνικοφ κράτουσ, 1830-1920, γ' ζκδοςθ (βελτιωμζνθ), Βιβλιοπωλείον
τθσ Εςτίασ, Ακινα 2005, τόμ. Β', ς. 867.
β. Στθ νεοελλθνικι ιςτορία, ο Βενιηελιςμόσ αντιπροςωπεφει τθν πιο φιλόδοξθ,
δυναμικι και ολοκλθρωμζνθ προςπάκεια κακολικοφ αςτικοφ εκςυγχρονιςμοφ.
Αντιπροςωπεφει επίςθσ τθν προςπάκεια που ζφταςε πιο κοντά ςτθν επιτυχία. *...+
Ρζρα και πίςω από το χάριςμα του θγζτθ του, θ ανεπανάλθπτθ δυναμικι του
Βενιηελιςμοφ πθγάηει από ζναν εξίςου ανεπανάλθπτο ςυνδυαςμό αςτικοφ
εκνικιςμοφ και αςτικοφ εκςυγχρονιςμοφ, ςε αδιάςπαςτθ και διαλεκτικι ενότθτα.
Από τθν πρϊτθ ςτιγμι, το 1910, ο εκςυγχρονιςμόσ τζκθκε ςτθν υπθρεςία τθσ
εκνικισ ολοκλιρωςθσ. *...+ Ζτςι, κατά τθν πρϊτθ θρωικι περίοδο του Βενιηελιςμοφ
(1910-1920), ο αςτικόσ εκςυγχρονιςμόσ ςυναρκρϊκθκε με τον αλυτρωτιςμό, με
ιδεολογικό επιςτζγαςμα τθ Μεγάλθ Λδζα.
Γ.Κ. Μαυρογορδάτοσ, «Βενιηελιςμόσ και αςτικόσ εκςυγχρονιςμόσ», Γ.κ. Μαυρογορδάτοσ, Χ.Χ.
Χατηθιωςιφ (επιμ.), Βενιηελιςμόσ και αςτικόσ εκςυγχρονιςμόσ, β' ζκδοςθ, Ρανεπιςτθμιακζσ
Εκδόςεισ Κριτθσ, Θράκλειο 1992, ς. 9-10.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ
32. Η Ελλάδα ςτον Α΄ Παγκόςμιο Πόλεμο – Ο εθνικόσ διχαςμόσ
1. Η κζςθ του βαςιλιά Κωνςταντίνου για τθ ςτάςθ τθσ Ελλάδασ
*...+ Κατά τον Κωνςταντίνον ο πόλεμοσ ςτρατιωτικϊσ είχε πλζον κρικεί. Θ γερμανικι
νίκθ ιτο πλζον αςφαλισ. Δεν επετρζπετο πλζον αντίκετθ γνϊμθ. Εξ άλλου αι
επιςτιμαι και ιδία θ χθμεία ςτθ Γερμανία είχεν αλθκινά καλλιεργθκι. Και ζπρεπεν
από ςτιγμισ εισ ςτιγμιν ν' αναμζνωμεν και νζασ ανακαλφψεισ διά των οποίων κα
επεταχφνετο θ ιττα των εχκρϊν τθσ.

20. Κ. Ηαβιτηιάνοσ, Αναμνιςεισ εκ τθσ διαφωνίασ Κωνςταντίνου-Βενιηζλου, τόμ. Α', ς. 81-82.
2. Η πρϊτθ προκιρυξθ τθσ Επαναςτατικισ Κυβζρνθςθσ
Η πρώτθ προκιρυξθ τθσ Επαναςτατικισ Κυβζρνθςθσ που ςχθμάτιςε ο Ελευκζριοσ
Βενιηζλοσ δθμοςιεφκθκε ςτο υπ' αρικμό 1 φφλλο τθσ Εφθμερίδασ τθσ Ρροςωρινισ
Κυβερνιςεωσ που εκδόκθκε ςτα Χανιά 15 Σεπτεμβρίου 1 916 με το παρακάτω
περιεχόμενο:
«Το ποτιριον των πικριϊν, των εξευτελιςμϊν και των ταπεινϊςεων υπερεπλθρϊκθ.
Μια πολιτικι τθσ οποίασ δεν κζλομε να εξετάςωμεν τα ελατιρια, απειργάςκθ ενόσ
και θμίςεωσ ζτουσ τοιαφτασ εκνικά ςυμφοράσ, ϊςτε ο ςυγκρίνων τθν Ελλάδα τθσ
ςιμερον προσ τθν προ ενόσ και θμίςεωσ ζτουσ Ελλάδα να αμφιβάλλθ αν πρόκειται
περί ενόσ και του αυτοφ κράτουσ.
Το Στζμμα ειςάκουςαν ειςθγιςεισ κακϊν ςυμβοφλων επεδίωξε τθν εφαρμογιν
προςωπικισ πολιτικισ διά τθσ οποίασ θ Ελλάσ απομακρυνκείςα των κατά
παράδοςιν φίλων τθσ, επεηιτθςε να προςεγγίςθ τουσ κλθρονομικοφσ εχκροφσ τθσ».
Πθγι: http://www.venizelos-foundation.gr
3. Η εικόνα του Κωνςταντίνου ςτισ χϊρεσ τθσ Αντάντ
Με τα «Νοεμβριανά», τουλάχιςτον ςτισ χϊρεσ τθσ Entente και ιδιαιτζρωσ ςτθ
Γαλλία, ο Κωνςταντίνοσ κζρδιςε, ςχεδόν κυριολεκτικά με το ςπακί του, τθ διάκριςθ
του πιο μιςθτοφ ανκρϊπου τθσ Ευρϊπθσ μετά τον Kaiser *αυτοκράτορασ τθσ
Γερμανίασ+. Θ εικόνα αυτι δεν άλλαξε αςφαλϊσ προσ το καλφτερο οφτε μετά τουσ
απθνείσ διωγμοφσ από ςυμμορίεσ επιςτράτων, των επωνφμων, και όχι μόνον,
βενιηελικϊν που δεν είχαν τθν προνοθτικότθτα να εγκαταλείψουν εγκαίρωσ τθν
πρωτεφουςα, οφτε μετά το «Ανάκεμα» εναντίον του «προδότθ Βενιηζλου» τθν
Ακινα αλλά και ςε πολλζσ άλλεσ πόλεισ *Δεκζμβριοσ 1916+, Στισ μεςαιωνικζσ αυτζσ
τελετζσ πρωταγωνίςτθςε θ Εκκλθςία τθσ Ελλάδοσ, ζνα από τα ιςχυρότερα
ςτθρίγματα του κωνςταντινικοφ κακεςτϊτοσ ςε όλθ τθ διάρκεια του Διχαςμοφ.
Γ. Γιανουλόπουλοσ, «Θ ευγενισ μασ τφφλωςισ...», εξωτερικι πολιτικι και «εκνικά κζματα» από
τθν ιττα του 1897 ζωσ τθ Μικραςιατικι Καταςτροφι, δ' ζκδοςθ, Βιβλιόραμα, Ακινα 2003, ς. 243-
244.
34. Η λήξη του Α΄ Παγκόςμιου πολέμου και οι μεταπολεμικέσ ρυθμίςεισ
Σα πζντε κφρια προβλιματα των νικθτϊν του Α' Παγκόςμιου πολζμου
Στθν ειρθνικι διευκζτθςθ τθν οποία επζβαλαν οι μεγαλφτερεσ νικιτριεσ δυνάμεισ
που επζηθςαν του πολζμου *...+ κυριάρχθςαν πζντε προβλιματα.
Το πιο άμεςο ιταν θ κατάλυςθ τόςων πολλϊν κακεςτϊτων ςτθν Ευρϊπθ και θ
ανάδυςθ ςτθ ΢ωςία ενόσ εναλλακτικοφ επαναςτατικοφ κακεςτϊτοσ, των
Μπολςεβίκων, που είχε ωσ ςτόχο τθν ανατροπι των πραγμάτων ςε παγκόςμια
κλίμακα και αποτελοφςε μαγνιτθ για τισ απανταχοφ επαναςτατικζσ δυνάμεισ.
Το δεφτερο ιταν θ ανάγκθ ελζγχου τθσ Γερμανίασ, θ οποία ςτο κάτω-κάτω είχε
ςχεδόν νικιςει μόνθ τθσ ολόκλθρο το ςυμμαχικό ςυναςπιςμό. Για προφανείσ

21. λόγουσ, το πρόβλθμα αυτό ιταν και παρζμεινε πάντοτε από τότε το μείηον μζλθμα
τθσ Γαλλίασ.
Το τρίτο πρόβλθμα αφοροφςε το χάρτθ τθσ Ευρϊπθσ που ζπρεπε να
επαναχαραχκεί εξαςκενίηοντασ τθ Γερμανία και γεμίηοντασ τα μεγάλα κενά που
άφθςε ςτθν Ευρϊπθ και τθ Μζςθ Ανατολι θ ταυτόχρονθ ιττα και κατάρρευςθ τθσ
΢ωςίασ, τθσ Οκωμανικισ αυτοκρατορίασ και τθσ αυτοκρατορίασ των Αψβοφργων.
Στθν Ευρϊπθ *...+ θ βαςικι αρχι επαναδιάταξθσ του χάρτθ ιταν θ δθμιουργία
εκνοτικϊν-γλωςςικϊν εκνικϊν κρατϊν, ςφμφωνα με τθν πεποίκθςθ ότι τα ζκνθ
είχαν το δικαίωμα τθσ «αυτοδιάκεςθσ». *...+ Ο επαναςχεδιαςμόσ του χάρτθ τθσ
Μζςθσ Ανατολισ ζγινε ςφμφωνα με τισ ιμπεριαλιςτικζσ αντιλιψεισ, μοίραςμα
μεταξφ Βρετανίασ και Γαλλίασ *...+.
Θ τζταρτθ δζςμθ προβλθμάτων αφοροφςε τθν εςωτερικι πολιτικι των χωρϊν που
νίκθςαν ςτον πόλεμο *...+ και τισ τριβζσ μεταξφ τουσ. *...+
Τελικά, οι νικιτριεσ δυνάμεισ επιδίωξαν απελπιςμζνα να ςυνάψουν εκείνο το είδοσ
ειρινθσ που κα κακιςτοφςε αδφνατο ζναν νζο πόλεμο *...+. Απζτυχαν α' αυτό κατά
τον πιο κεαματικό τρόπο. Μζςα ςε διάςτθμα είκοςι ετϊν, ο πόλεμοσ ξανάρχιςε.
Ε.J. Hobsbawm, Θ εποχι των άκρων. Ο ςφντομοσ εικοςτόσ αιϊνασ, 1914-1991, μτφρ. Β. Καπεταν-
γιάννθσ, Κεμζλιο, Ακινα 1995, ς. 49-50.
Άρκρα τθσ ΢υνκικθσ των ΢εβρϊν που αφοροφν τθν «παραχϊρθςθ» τθσ ΢μφρνθσ
ςτουσ Ζλλθνεσ
Στο Γϋ μζροσ, ςτο Άρκρο 66 κακορίηονται με εξαντλθτικι λεπτομζρεια τα
γεωγραφικά όρια τθσ περιοχισ τθσ Σμφρνθσ…
Στο άρκρο 69 διαγραφόταν το προςωρινό τθσ κακεςτϊσ:
«Άρκρον 69. Θ πόλισ τθσ Σμφρνθσ και τα εν άρκρω 66 περιγραφόμενα εδάφθ
παραμζνουςιν υπό τθν οκωμανικιν κυριαρχίαν. Ουχ ιττον θ Τουρκία μεταβιβάηει
εισ τθν Ελλθνικιν Κυβζρνθςιν τθν ενάςκθςιν των κυριαρχικϊν αυτισ δικαιωμάτων
επί τθσ πόλεωσ τθσ Σμφρνθσ και των ειρθμζνων εδαφϊν. Εισ ζνδειξιν τθσ κυριαρχίασ
ταφτθσ, θ οκωμανικι ςθμαία κα είναι διαρκϊσ υψωμζνθ επί εξωτερικοφ τινοσ
φρουρίου τθσ πόλεωσ, υποδειχκθςομζνου υπό των Ρροεχουςϊν Συμμάχων
Δυνάμεων». Εξάλλου θ ελλθνικι κυβζρνθςθ κα ιταν υπεφκυνθ για τθ διοίκθςθ τθσ
Σμφρνθσ (άρκρο 70), κα διατθροφςε τισ αναγκαίεσ ςτρατιωτικζσ δυνάμεισ για τθν
τιρθςθ τθσ αςφαλείασ και τθσ τάξεωσ (άρκρο 71), κα ίδρυε τοπικό κοινοβοφλιο με
αναλογικι αντιπροςϊπευςθ όλων των τμθμάτων του πλθκυςμοφ (άρκρο 72),
αναλάμβανε επίςθσ τθν υποχρζωςθ να διατθριςει το τουρκικό νόμιςμα χωρίσ να
το υποτιμιςει (άρκρο 77) και αναγνϊριηε τθν εξομοίωςθ των Οκωμανϊν υπθκόων
κατοίκων τθσ περιοχισ με τουσ Ζλλθνεσ υπθκόουσ εξαςφαλίηοντάσ τουσ
διπλωματικι και προξενικι προςταςία (άρκρο 79). Τζλοσ, το άρκρο 83 διζγραφε τθ
διαδικαςία ενδεχόμενθσ οριςτικισ προςαρτιςεωσ τθσ πόλεωσ και τθσ περιοχισ
ςτθν Ελλάδα: «Ραρελκοφςθσ πενταετίασ από τθσ ενάρξεωσ τθσ ιςχφοσ τθσ
παροφςθσ Συνκικθσ, το υπό του άρκρου 72 προβλεπόμενον τοπικόν κοινοβοφλιον
δφναται, δια ψθφίςματοσ κατά πλειονοψθφίαν, να αιτιςθται παρά του

22. Συμβουλίου τθσ Κοινωνίασ των Εκνϊν, όπωσ θ πόλισ τθσ Σμφρνθσ και το εν άρκρω
66 περιγραφόμενον ζδαφοσ περιελκϊςιν οριςτικϊσ εισ το Βαςίλειον τθσ Ελλάδοσ.
Το Συμβοφλιον δφναται να απαιτιςθ προθγουμζνωσ δθμοψιφιςμα κατά τουσ
όρουσ ουσ κα υποδείξθ.
Εν περιπτϊςει κακ’ θν θ εφαρμογι τθσ προθγουμζνθσ παραγράφου ικελεν ζχει ωσ
αποτζλεςμα τθν εισ το Βαςίλειον τθσ Ελλάδοσ περιζλευςιν τθσ Σμφρνθσ και του
ειρθμζνου εδάφουσ, το κυριαρχικόν δικαίωμα τθσ Τουρκίασ, περί ου το άρκρον 69,
κα τερματιςκι. Θ Τουρκία δθλοί από τοφδε ότι παραιτείται, εν τθ περιπτϊςει
ταφτθ, υπζρ τθσ Ελλάδοσ, πάντων των δικαιωμάτων και τίτλων αυτισ επί τθσ
πόλεωσ».
Λ.Ε.Ε., τόμ. ΛΕϋ, ςς. 140-141
36. Ο ελληνιςμόσ τησ δυτική Μικράσ Αςίασ και του Πόντου
1. Ο ρόλοσ των Ελλινων τθσ Οκωμανικισ αυτοκρατορίασ τθν περίοδο 1913-1918
[...] Είναι προφανζσ ότι, τθν περίοδο ανάμεςα ςτο 1913 και το 1918, όλοι οι
κοινοτικοί μθχανιςμοί [ενν. οι ελλθνορκόδοξεσ κοινότθτεσ τθσ Μικράσ Αςίασ],
δθλαδι τα ςχολεία, φιλανκρωπικά και άλλα ιδρφματα και ςωματεία, τίκενται υπό
τον ζλεγχο των προξενικϊν αρχϊν [ενν. τθσ Ελλάδασ],ενϊ αναπτφςςεται ζνα δίκτυο
«προπαγάνδασ», μζςα από το οποίο πρζπει να οργανωκοφν οι Ζλλθνεσ, για να
ςυμβάλουν ςτθν υλοποίθςθ των εκνικϊν ςτόχων, δθλαδι, ς' αυτι τθ φάςθ
τουλάχιςτον, ςτισ πολιτικζσ επιδιϊξεισ τθσ Ελλάδασ, οι οποίεσ επικεντρϊνονται:
ςτθν, ζμμεςθ ζςτω, υπονόμευςθ τθσ κυβζρνθςθσ των Νεότουρκων και ςτθν
εξυπθρζτθςθ των ςτρατθγικϊν των Δυνάμεων τθσ Αντάντ.
Σ. Αναγνωςτοποφλου, Μικρά Αςία, 19οσ αι.-1919, οι ελλθνορκόδοξεσ κοινότθτεσ, Ελλθνικά
Γράμματα, Ακινα 1997, ς. 540.
2. Νεότουρκοι: οι Ζλλθνεσ επικίνδυνοι για το τουρκικό κράτοσ
[...] Σ' ζνα φιρμάνι τθσ τουρκικισ κυβζρνθςθσ προσ το νομάρχθ τθσ Σμφρνθσ, που
χρονολογείται από τισ 14 Μαΐου 1914, υπογραμμίηεται ότι «οι Ζλλθνεσ
εκμεταλλεφονται τισ περιςτάςεισ για να προκαλζςουν ζνα ιςχυρό επαναςτατικό
κίνθμα, που κα ευνοοφςε τθν επζμβαςθ των Μεγάλων Δυνάμεων. Μζρα και νφχτα
εργάηονται για να εκτελζςουν τθ Μεγάλθ Λδζα. Είναι ςυνεπϊσ αδιαμφιςβιτθτο ότι
θ φπαρξθ Ελλινων μζςα ςτο πλαίςιο τθσ Οκωμανικισ Αυτοκρατορίασ είναι
δυςοίωνθ για το τουρκικό κράτοσ από άποψθ πολιτικι και διοικθτικι. Είναι επείγον
να εξαναγκαςτοφν οι Ζλλθνεσ που κατοικοφν ςτισ ακτζσ τθσ Μικράσ Αςίασ να
εγκαταλείψουν τα χωριά τουσ και να εγκαταςτακοφν ςτα βιλαζτια του Ερηεροφμ
και τθσ Χαλδαίασ» [ςτα βάκθ τθσ Μικράσ Αςίασ].
Δθμοςίευςθ ςτθ γαλλικι εφθμερίδα Le Temps, 19 Λουλίου 1916.
Ρθγι: Κ. Τςουκαλάσ Εξάρτθςθ και αναπαραγωγι, Κεμζλιο, Ακινα 1987, ς. 457-458.
37. Το τουρκικό εθνικό κίνημα
1. Κεμάλ Ατατοφρκ: Ελευκερία ι κάνατοσ!

23. Το ςθμαντικό ιταν το τουρκικό ζκνοσ να ηιςει με αξιοπρζπεια και ςεβαςμό.
Αυτό κα μποροφςε να πραγματοποιθκεί μόνο με τθν επίτευξθ τθσ πλιρουσ
ανεξαρτθςίασ. Πςο πλοφςιο ι ευτυχιςμζνο και να είναι ζνα ζκνοσ, όταν δεν ζχει
ανεξαρτθςία, δθλαδι ελευκερία απζναντι ςτουσ πολιτιςμζνουσ λαοφσ, δεν μπορεί
να προοδεφςει και παραμζνει ςτο επίπεδο του δοφλου. *...+ Εξάλλου, θ περθφάνια
του Τοφρκου, θ εμπιςτοςφνθ ςτον εαυτό του και οι ικανότθτεσ του είναι ςε πολφ
ψθλό επίπεδο. Ζνα τζτοιο, λοιπόν, ζκνοσ είναι προτιμότερο να χακεί παρά να ηει
υποδουλωμζνο. Επομζνωσ, θ επιλογι είναι: ελευκερία ι κάνατοσ! Κεμάλ Ατατοφρκ,
Ομιλίεσ, μτφρ. Σ. Σολταρίδθσ, Νζα Σφνορα-Λιβάνθ, Ακινα 1995, ς. 31.
2. Ο Κεμάλ Ατατοφρκ κθρφττει τθν ανάγκθ μιασ τουρκικισ εκνικισ πολιτικισ
Κφριοι, τισ πρϊτεσ θμζρεσ των εργαςιϊν τθσ βουλισ *ενν. τθσ Μεγάλθσ
Εκνοςυνζλευςθσ+, ενθμζρωςα το ςϊμα για τθν κατάςταςθ που επικρατοφςε και για
τισ απόψεισ μου, που πίςτευα ότι ιταν οι πιο ενδεδειγμζνεσ για να τεκοφν ςε
εφαρμογι. Θ πρϊτθ από αυτζσ ιταν ότι θ Τουρκία κα ζπρεπε να ακολουκιςει μια
εκνικι πολιτικι.
Πλοι γνωρίηετε ότι κατά τθν εποχι των Οκωμανϊν ακολουκικθκε μια
διαφορετικι πολιτικι, θ οποία ςυνεχίςτθκε και αργότερα. Εγϊ προςωπικά είχα
βγάλει το ςυμπζραςμα ότι αυτι θ πολιτικι δε κα μποροφςε να αποτελζςει τθν
επίςθμθ πολιτικι του νζου τουρκικοφ κράτουσ. *...+
Θ Λςτορία δεν ζχει να δϊςει δείγματα για τθν επιτυχι εφαρμογι τθσ πολιτικισ
του ιςλαμιςμοφ και του τουρανιςμοφ, δθλαδι τθσ ςυνζνωςθσ όλων των Τοφρκων.
*...+ Θ ιδζα του «επεκτατιςμοφ» είναι ζξω από το κζμα μασ. *...+ Θ δικι μασ πολιτικι,
θ οποία μπορεί να εφαρμοςτεί και είναι φωτιςμζνθ, είναι θ «εκνικι πολιτικι». *...+
Πταν λζω εκνικι πολιτικι εννοϊ: κα πρζπει μζςα ςτα εκνικά μασ όρια να
ςτθριηόμαςτε ςτισ δικζσ μασ δυνάμεισ και να προςτατεφουμε τθν οντότθτα μασ.
Επίςθσ, να εργαηόμαςτε για τθν πρόοδο και τθν ευθμερία του ζκνουσ και τθσ
χϊρασ. Να μθν οδθγοφμε το ζκνοσ ςε κίνδυνο και να μθν αγωνιηόμαςτε για τθν
πραγματοποίθςθ επικυμιϊν που δεν είναι εφικτζσ. Τζλοσ μζςα ςτα πλαίςια του
πολιτιςμζνου κόςμου, να επιδιϊκουμε τθν αμοιβαία φιλία και τθν ανκρωπιςτικι
διάκεςθ.
Κεμάλ Ατατοφρκ, Ομιλίεσ, μτφρ. Σ. Σολταρίδθσ, Νζα Σφνορα-Λιβάνθ, Ακινα
1995, ς. 133-137.
38. Ο μικραςιατικόσ πόλεμοσ
Η κατάςταςθ του ελλθνικοφ ςτρατοφ τθσ Μικράσ Αςίασ
Θ κατάςταςθ τθσ Στρατιάσ, από τθν άποψθ τθσ πεικαρχίασ και ιδίωσ του θκικοφ
των ςτρατιωτϊν, δεν ιταν ιδιαίτερα ικανοποιθτικι. Σχετικά θ «Επίτομοσ Λςτορία
Εκςτρατείασ Μικρόσ Αςίασ 1919-1922» του Γενικοφ Επιτελείου Στρατοφ αναφζρει:
«Το θκικόν του Ελλθνικοφ ςτρατοφ, κατά τθν ανάλθψιν τθσ Μικραςιατικισ
εκςτρατείασ, ευρίςκετο εισ υψθλόν επίπεδον. Συν τω χρόνω υπζςτθ ςυνεχι κάμψιν
και προϊοφςα χαλάρωςιν, παρά τασ εκάςτοτε αναλαμπάσ, ϊςτε τον Αφγουςτον του

24. 1922 να ευρίςκεται εισ χαμθλόν επίπεδον. Ο ςτρατόσ ιτο εξθντλθμζνοσ ςωματικϊσ
και θκικϊσ...». Αφοφ αναφζρεται ςτθ φκοροποιό επίδραςθ των πακϊν, που
δθμιοφργθςε ο Διχαςμόσ, και μάλιςτα ςτο ςϊμα των αξιωματικϊν, ιδίωσ μετά τθ
μεταβολι του Νοεμβρίου 1920, ςυνεχίηει: «...Λόγω των ανωτζρω γεγονότων και τθσ
μακράσ παρατάςεωσ του Μικραςιατικοφ Αγϊνοσ το θκικόν του Ελλθνικοφ ςτρατοφ
υπζςτθ διάβρωςιν και μείωςιν. Μετά τασ επιχειριςεισ προσ Άγκυρα το θκικόν του
ςτρατοφ επθρεάςκθ ζτι περιςςοτερον, λόγω μθ ςυντριβισ του Κεμαλικοφ ςτρατοφ
και των βαρφτατων απωλειϊν ασ υπζςτθ. Το άνκοσ των αξιωματικϊν και οι
ορμθτικότεροι των οπλιτϊν ετζκθςαν εκτόσ μάχθσ. Θ Στρατιά τθσ Μικρόσ Αςίασ
εγκατζλειψε επί του πεδίου τθσ μάχθσ το 50% περίπου τθσ μαχίμου δυνάμεωσ τθσ
*...+. Ο αρικμόσ των λιποτακτϊν εισ το εςωτερικόν τθσ Μικρόσ Αςίασ, ιδία μετά τασ
προσ Άγκυραν επιχειριςεισ, εςθμείωςε ςθμαντικι αφξθςιν *...+ περί το τζλοσ Μαΐου
1922 ιτο ςθμαντικόσ. Ιδθ εισ τουσ εν Μικρό Αςία μαχθτόσ είχε πλζον εδραιωκι θ
πεποίκθςισ ότι θ ςτράτευςίσ των παρετείνετο επί ματαίω, ότι αι ταλαιπωρίαι, οι
κίνδυνοι, οι μόχκοι και αι κυςίαι απζβαινον άκαρποι, και ότι θ Ελλάσ,
αποξενωκείςα και τθσ προςταςίασ των Συμμάχων, παρζμενε μόνθ και αβοικθτοσ
διό να φζρθ εισ πζρασ τον εναντίον των Τοφρκων αγϊνα. Θ νζα Διοίκθςισ τθσ
Στρατιάσ, υπό τον Στρατθγόν Χατηανζςτθν, ζλαβε ωριςμζνα μζτρα *...+. Τα μζτρα
ταφτα όμωσ δεν ιςαν ικανά να επαναφζρουν το θκικόν εισ το απαιτοφμενον φψοσ
και θ μόνθ διάχυτοσ επικυμία μεταξφ των μαχθτϊν ιτο θ τθσ επιςτροφισ εισ τασ
εςτίασ των».
Α. Δεςποτόπουλοσ, «Θ Μικραςιατικι Καταςτροφι», Ιςτορία του ελλθνικοφ ζκνουσ, Εκδοτικι
Ακθνϊν, τόμ. ΛΕ', ς. 201.
Το μζτωπο ζπειτα από λίγο ζχει διαςπαςτεί. Το Αϋςϊμα ςτρατοφ αναγκάηεται να
εγκαταλείψει το Αφιόν Καραχιςάρ. Ακολουκοφν τθν υποχϊρθςθ οι Ζλλθνεσ και οι
Αρμζνιοι, αναςτατϊνοντασ τθ ςυνοχι των δυνάμεϊν μασ. Μζςα ς’ αυτι τθ
ςφγχυςθ χάνεται ο μοναδικόσ αςφρματοσ του Αϋ ςϊματοσ ςτρατοφ με αποτζλεςμα
να μθν ζχει τα μζςα να επικοινωνιςει με τθ Στρατιά. Κι ενϊ δεχόταν τισ επικζςεισ
του κφριου όγκου του τουρκικοφ ςτρατοφ, το Βϋ ςϊμα δεν ζςπευδε να το ενιςχφςει
περιμζνοντασ διαταγζσ από τθ Σμφρνθ. Ο Κεμάλ διεφκυνε οπτικά τθ μάχθ και ο
Χατηανζςτθσ από απόςταςθ 500 ςχεδόν χιλιομζτρων. Ο αντιςτράτθγοσ Σπυρίδωνασ
γράφει: “Ομολογουμζνωσ τοιαφτθ ςκανδαλϊδθσ εφνοια προσ τον Μουςταφά
Κεμάλ δεν ιτο ποτζ δυνατόν να ευχθκι, ουδζ κατ’ όναρ* να φανταςκι οφτοσ δι’
εαυτόν και δια τον ςτρατόν του!”.
(Δθμ. Φωτιάδθ, Ενκυμιματα, τομ. Αϋ, ςελ. 203)
*ουδζ κατ’ όναρ = οφτε ςτ’ όνειρό του
Η καταςτροφι τθσ ΢μφρνθσ και οι ξζνοι
Μια μαρτυρία που προζρχεται από αδιάςειςτα αντικειμενικι πθγι: Τον τότε
πρόξενο των ΘΡΑ ςτθ Σμφρνθ Τηωρτη Χόρτον, που παρακοφοντασ τισ διαταγζσ του