Praeteriti documento tantum versio latina

1. Ex Antonii D’Elia S.I. Latinarum litterarum historia vita et opera M. Tulli Ciceronis
Romanae eloquentiae lumen et totius Latinitatis parens, M. Tullius Cicero apud Ciceronis vita
Arpinum natus est ante diem III nonas Ianuarias anni centesimi sexti a. C.n. Admodum
puer una cum Quintio fratre Romam profectus, celeberrimos illius aetatis magistros
audivit: Archiam poetam, Mucium Scaevolam iuris peritum, Molonem Rhodium Celeberrimos
rhetorem, philosophos Phaedrum Epicureum, Philonem principem Academiae et magistros audivit
Diodotum Stoicum; praeterea Licinum Crassum ac Marcum Antonium perorantes in
foro maxima delectatione frequenter auscultabat. His egregiis magistris ad eloquentiam
institutus, anno LXXXI in foro coepit versari1 et in defendendis Quintio et Sestio
Primum specimen
Roscio Amerino, illud eloquentiae specimen dedit ut nulla causa esse quae non digna suae eloquentiae
eius patrocinio videretur. Mox in Asiam contendit, et ut infirmae valetudini consuleret anno 81 pro Roscio
et ut Molonem quem Romae magistrum habuit, iterum audiret qui, ut ipse testatur,
«dedit operam, si modo id consequi potuit, ut nimis redundantes nos et superfluentes Reversus est in
iuvenili quadam impunitate et licentia reprimeret, et quasi extra ripas diffluentes Graeciam
coërceret2».
Romam regressus, cursum honorum iniit, quem usque ad consulatum est prosecutus, in
quo, coniuratione Catilinae detecta, cum maximas laudes, tum maximam invidiam et Reversus patefecit
animi aegritudines in se convertit.3 Cum enim ipse, indicta causa, coniuratos capite Catilinae
damnasset, P. Clodius, tribunus plebis, qui ei maximopere adversabatur, legem tulit ut coniurationem
aqua et igne illi interdiceretur qui, iudicio ad normam iuris neglecto, civem Romanum
occidisset. Quapropter Cicero, contra quem lex lata erat, sponte Roma relicta, primum Exilium et reditus
Thessalonicam, deinde Dyrrhachium petiit, sed anno post, ab exsilio revocatus et inter
magnas populi exultationes Romam receptus omnia bona quae amiserat recuperavit. Proconsul Ciliciae
Anno LI proconsul electus provinciam Ciliciam obtinuit ac devictis feliciter hostibus
imperatoris nomen promeruit. In Italiam revectus, eam civilibus discordiis exagitatam
et direptam invenit et, cum diu incertus aestuasset, tandem pro Pompeio stetit4. Post Pompeianus
devictum Pompeium, venia a Caesare impetrate, eique Urbem redeundi facultate facta,
inter umbratiles vitae parietes delituit ac philosophiae studio totum se tradidit. Post Philosophiae
Caesaris mortem, Romae redditus, cum in Antonium, qui rerum potiri studeret, studium
violentissimis orationibus que Philipphicae sunt appellatae, invectus esset, in eius
odium et invidiam incidit. In proscriptorum numerum relatus, Roma aufugit sed a
Philiphicae et mors
triumviri sicariis interceptus, illis ea animi fortitudine se interficiendum dedit, quam
toto suae vitae curriculo numquam ostenderat.
Cicero celeritate ingenii, elegantia sermonis, vi dicendi ac scribendi omnium
Ciceronis animus
Romanorum praestantissimus, quae a natura acceperat, quae industria didicerat, quae
in re publica egerat, non facile occultabat. Fuit aliquando pusilli animi et instabilis, sed
difficillimis et corruptissimis rei publicae temporibus animi bonitate, singulari vitae
honestate ac sincero patriae amore enituit.
Opera
Cum sibi persuasisset poësim non parum eloquentiae conferre etiam carmina
temptavit. Adulescens multa excerpta ex Homero, Sophocle et Euripide, et Arati
Carmina
Phaenomena et Prognostica in Latinum sermonem convertit; poëmatia Leimo vel
Melon, ad Caesarem, Marius, De suo consulatu et De temporibus suis inscripta, et alia
Opera ex Graeco
non pauca evulgavit, quae iniura temporis perierunt, non magna quidem litterarum
in Latinum
iactura, si Martiali credendum est qui Ciceronem carmina exarasse affirmat: «Musis et
Apolline nullo».
Maximo vero divinae Providentiae beneficio factum est ut huius praeclarissimi
scriptoris fere omnia opera soluta oratione exarata tempus servaverit, quae in
1
Versari in foro=causas dicere=munus iuris consulti fungi
2
Brut. XXIII
3
Primum enim Ciceronem laudibus extollerunt omnes ob tantum factum deinde multi, maxime Catilinae asseclarum, envidia
arserunt.
4
=Pompeio favit

2. Orationes, in Opera philosophica, in Opera rhetorica et in Epistolas dividitur.
1) Orationes quas vel ad populum vel in senatum habuit, praeter viginti fragmenta, LVII Orationes in
et integrae vel fere integrae adhuc exstant et in quinque temporum spatia distribuuntur: quinque spatia
Ad primum spectant orationes quas habuit priusquam in Graeciam profectus est, distribuuntur
quarum duae tantum, quas supra memoravimus, ad nos pervenerunt: pro Quinctio, in
causa herciscundae familiae, contra Hortensium, qui tunc temporis primum locum in
foro tenebat,5 et in causa capitali pro Sexto Roscio Amerino, qui falsa insimulatione
parricidio fuit accusatus.
2) Ad secundum, quod fuit ab anno LXXVI ad annum LXV, pertinent quattuor orationes Orationes in
minores et septem orationes contra Verrem, quae paulo diffusius sunt dilucidandae. Verrem
Cum C. Verres, praetor in Sicilia, multa publica bona sibi arrogasset et multa delicta
perpetrasset, Siculi eum de repetundis accusarunt, suamque causam Ciceroni
defendendam commiserunt qui, quaestor ad Lilybaeum, probitate ac lenitate animi
eorum benevolentiam sibi conciliaverat. Hoc honorifico munere, libenti animo
suscepto, maxima alacritate Cicero perfunctus est. Divinatione in Caecilium ante
iudicium habita, qua ius litis instituendae, a Caecilio impugnatum, sibi vindicavit ut ad
testimonia sibi viam aperiret, omnia sua argumenta in prima actione eo animo exposuit
ut deinde de singulis actionibus singillatim ageret, in qua ea animi concitatione in
Verrem invexit eoque acumine eius crimina detegit ut Verres, ne audita quidem
sententia, in voluntarium exilium contenderit. Cicero vero, qui maxima industria et
diligentia immensam accusationum congeriem in illum collegerat, actionem secundam,
quae quinque orationibus constabat, scripsit sed non recitavit, in qua quidquid
molestiarum et improbitatum Verres in Siculos patraverat vividis coloribus depingit.
Ex his valde probatur oratio De signis, ex qua antiqua opera, politissima arte exstructa
quae in Sicilia erant, dignoscimus quaeque a Verre direpta fuerunt.
3) Ad tertium, quo curriculum civilis eloquentiae inivit, pertinent XLV orationes quas ab
anno LVI ad annum LIX ad populum vel in senatu habuit. Inter ipsas eminent Pro lege Manilia
praesertim: De imperio Pompeii sive pro lege Manilia, qua magna contentione animi et
multis argumentis, imperium belli contra regem Mithriadem Pompeio tradendum esse Catilinariae
contendit; quattuor Catilinariae, quae non solum eius summam eloquentiae vim et
admirabilem disserendi artem sed et studium rei publicae et in patriam amorem
dilucide ostendunt; pro Archia poëta, qua suum antiquum magistrum ab iis defendit Pro Archia
qui eum civem Romanum esse negabant, maximisque laudibus exornat.
4) Ad quartum, quod extenditur ab anno LVII ad annum LI, orationes spectant quas
Romae habuit a reditu ab exsilio usque ad proconsulatum in Cilicia, quarum tantum
XIII ad nos pervenerunt. Ex his illae praecipuae sunt, qua pro re familiari recuperanda
pronuntiavit: Post reditum in Senatu, Post reditum ad Quirites, De domo sua, De Orationes post
haruspicum responso. Prima e secunda gratias senatui et populo egit et quae in re reditum
publica administranda egerat ab inimicorum accusatione defendit, tertia dirutam sibi
domum denuo aedificandam magna contentione affirmat, quarta vero hauruspicum
responsa in Clodium retorquet. Pro Caelio, qua, cum Clodiae tribuni sororis, vitam Pro Caelio
vehementer insectetur, quantum ab antiqua dignitate et ab integerrimis partum moribus
Romanos discessisse ostendit. In idem tempus incidit oratio pro Milone quae, Pro Milone
communi omnium sententia, praeclarissima inter praeclaras Ciceronis habetur, sed
longe differt ab ea qua eum in foro defendit.
5) Ad quintum orationes pertinent quas recitavit ab anno XLVI ad annum XLIII. Post
victoriam a Caesare in Pompeium partam, Cicero in perpetuum silere statuerat, sed
5
Scilicet praeclarissimus erat omnium iuris consultuum

3. victores clementia, antiqua consuetudine et rei publicae amor, post quinque annos, a
domestia pace et otio ad fori contentiones eum revocarunt. Cum enim in M. Claudium
Marcellum, qui in civili bello partes Pompeii secutus erat, eandem clementiam, quam
ipse expertus erat, vidisset, tanta admiratione percussus est ut, ad antiquam palaestram Pro Marcello
revectus, illam pro Marcello orationem dixerit, qua et amici et sui ipsius nomine, pro
acceptis beneficiis multas gratias dictatori egerit. Qua oratione, antiguo animo recepto, Pro Ligario, Pro
etiam pro Ligario et pro rege Deiotaro, qui eodem crimine tenebantur, eadem ratione rege Deiotaro
peroravit. At, Caesare interempto, cum Antonius populi libertatem opprimeret et rei
publicae ruinam moliretur, illas quattuordecim orationes habuit, quae Philippicae sunt Philippicae
appellatae.
In omnibus eius orationibus omnia, quae in optimo oratore desiderare possumus, facile De suae
deprehendimus. Praeditus hilari et nobili ore, potenti voce, omnium oculos et animos eloquentiae
etiam initio dicendi in se convertebat; tanta vero in eo erat dexteritas minima quaeque
extollendi, ut a gravibus rebus ad iocos et sales, ad argutias et ludibria, facile
digrederetur. Bona igitur, quae plurima et eximia a natura acceperat, eo rhetoricae et
philosophiae studio ac longo scribendi et dicendi exercitio enutrivit et auxit ut non
solum praestantissimus omnium Romanorum orator sed lumen eloquentiae, communi
omnium sententia habeatur.
Quamquam Cicero in causis defendendis et in publicis officiis perfungendis fere totam
vitam suam absumsit, quantum otii temporum iniquitas ei tribuit ad recolendas et
explanandas illas disciplinas, quas puer didicerat et fori usus auxerat, impendit. Multa
igitur opera evulgavit, quorum quaedam praecepta de arte dicendi tradunt, quaedam
Graecorum philosophorum disciplinas illustrant.
Opera rhetorica septem scripsit in quibus omnia quae vero oratori necessaria sunt Opera rhetorica
ostendit.
1) De oratore libri III, in hoc genere praestantissimum et concinnitate sermonis De oratore
maximum Ciceronis opus. In primo officia oratoris et quae necessaria sint ad verum
oratorem instituendum exponit; in secundo quae ab oratore excogitanda et quo ordine
digerenda sint; in tertio quae elocutio sint necessaria et quibus lenociniis exornanda sit.
Inter alios claros oratores M. Antonium el Licinium Crassum disputantes inducit: M.
Antonius contendit tantum naturae dona et exercitium, Crassus contra, in cuius
sententiam Cicero discedere videtur, etiam studia philosophiae, historiae et rhetoricae
oratori necessaria esse affirmat.
2) Orator ad M. Brutum. Ut quae in superiore opera docuerat fusius explanaret, hoc aliud Orator ad Brutum
opus evulgavit. In illo enim praecepta verae eloquentiae et rationes quibus eam
cosequimur tradit; in hoc vero imaginem perfecti oratoris exhibet ut ipse verbis
significat: «Nulla praecepta ponimus neque enim id suscepimus sed excellentis
eloquentiae speciem et formam adumbravimus; nec quibus rebus ea paretur
exponemus sed qualis nobis esse videatur6». Praeterea de variis eloquentiae scholis
disserit et dum Rhodianam, quam ipse sequitur, dilaudat illos severe improbat qui
Atticam Rhodianae anteponebant.
3) Brutus vel de claris oratoribus. Praeceptis traditis et perfecti oratoris imagine Brutus
constituta, illud praeclarissimum opus adiunxit ex quo solum Romanos oratores qui
ante Ciceronem fuerunt dignoscimus. Notitias plerumque ab antiquis annalium
scriptores sumit, ita tamen ut optimus investigator et acutus criticus appareat; nec
tantum notitias exquirit sed quid in unoquoque probandum, quid improbandum sit
diiudicat. M. Brutus et Atticus loquentes inducuntur ea quidem mente ut etiam
improbentur qui scholae Atticae adhaererent.
4) His accedunt quattuor alia opera rhetorica quae, cum sermonis elegantia et disserendi
rationes a prioribus differant, minora dicta sunt: De optimo genere oratorum, brevis De optimo genere
6
Orat. XLIII

4. disputatio, quam Cicero orationibus Demosthenis et Aeschinis pro corona, in Latinum oratorum
sermonem ab ipso translatis, praemiserat ut scholae Atticae sectatoribus ostenderet
etiam inter Atticos oratores esse, qui Rhodianae eloquentiae accederent. De inventione De inventione
rhetorica, breve opus in duos libros distributum quod, iuvenilibus annis ex scholae
commentariolis compositum, postea repudiavit. De partitione oratoria: ipse Cicero De partitione
cum filio disserens inducitur, cui ipsum interroganti omnia praecepta de arte dicendi oratoria
breviter et summatim explanat. Topica doctrinam Aristotelis de locis, unde argumenta
oratori sunt eruenda, complectuntur.
Romani utpote qui ingenio et instituto ad rerum usum procliviorem essent, per longum Opera
spatium diuturna observatione magis quam studio litterarum sapientiam prosecuti sunt. philosophica
Tantum hac aetate philosophia exculta est praesertim Ciceronis opera qui, adhibitis
oratoriis luminibus, non solum fere omnem Graecorum sapientiam explanavit set etiam
eius elegantiam et copiam luculentissime expressit. Sed in hac re illud praecipue est
admiratione dignum quod philosophico sermone litteras Latinas ditavit, eaque peritia et
arte, ut nihil perfectius desiderari possit.
Platonem imitatus, omnia sua opera philosophica in disputatione et dialogo conscripsit
et dividuntur in maiora et minora. Maiorum operum quaedam de re publica
administranda agunt, quaedam de moribus, quaedam denique praecepta tradunt. Inter
prima recensensentur:
Opera maiora
1) De re publica administranda
De re publica. Sex libris constabat: in primo tria genera civitatis distinguebantur, prout De re publica
summa rerum erat apud regem vel apud optimates vel apud populum, quibus quartum
accedebat, quod conflatum ex tribus primis, omnium prestantisimum est; in secundo
affirmabatur Romanam rem publicam, quae omnibus illis bonis, quae in aliis
deprehendantur, gauderet, non ab uno unaque aetate constitutam esse sed a a multis
multosque per annos suam vitam et formam repetere; in tertio de iustitia disceptabatur
sine qua nulla civitas neque regi neque intacta permanere potest; in quarto et quinto ut
ex fragmentis colligi potest, agebatur de moralibus et civilibus institutionibus quae in
Romana re publica vigebant ac de virtutibus quibus ornandi sunt qui rem publicam
moderantur; tandem in sexto de causis quibus res publicae evertantur ac de rebus ad
religionem spectantibus ut postremos tamquam mirificum exordium, Scipionis somnum Somnum
narrat, in quo doctrina de animi immortalitate exponitur et ostenditur quanta Scipionis
beatitudine in caelo fruituri sint, qui optime de patria meriti sint.
Exstant duo primi libri anno MDCCCXXII ab Angelo Mai, Pontificis Romani insigni
purpurato, reperti et alia fragmenta quorum praecipuum est somnium Scipionis a
Macrobio nobis servatum ut, quae antiqui de mortuis sentirent optime cum Christianis
doctrinis congruere ostenderet.
De legibus libri sex, quorum ad nos tantum primi tres pervenerunt. In his leges De legibus
recensentur, quae ad rem publicam regendam necessariae sunt, in quibus legibus
condendis tria elementa requiruntur: philosophicum, civile et iudiciale. In primo libro
elato stilo ostendit esse legem universam, supremam, immutabilem, a qua naturae ius
emanat; in aliis de aliis legibus religiosis et civilibus ac de magistratuum officiis agit.
Inter opera quae praecepta tradunt:
2) Opera quae praecepta tradunt
Academica priora in duos libros et Academica posteriora in quattuor libros distributa. Accademica
In istis Tullius retractat et corrigit quod pertractaverat in illis. Cum tantum fragmenta
ad nos pervenerint utraque aliquo modo inter se illustrantur et integrantur. In his
Academiae scholae, quam aliis anteponit, philosophos recenset ac doctrinam de
cognitione explanat.
3) Opera de moribus
De finibus bonorum et malorum, libri quinque, in quibus maximo acumine disserit De finibus
quid de summo bono et summo malo Epicurei, Stoici et Peripatetici senserint. In primo

5. exponit et in secundo confutat doctrinam Epicuri, in tertio verisimiliorem probat
Stoicorum doctrinam, in quarto eam plene congruere cum Academicis, in quinto fusius
agit de Academicorum ac Peripateticorum doctrina.
Tusculanae disputationes, quas in Tusculano habitas simulat, quinque libris constat. In Tusculanae
primis quattuor Stoicorum placita de contemnenda morte, de tolerando dolore, de disputationes
aegritudine lenienda et de reliquis animi perturbationibus moderandis exponit; in libro
quinto tantum virtutem hominem beatum efficere posse docet. Maxima delectatione
hoc opere Cicero lectorem afficit cum de re pergratissima atque nitidissimo stilo et
pereleganti sermone disputet.
Cato maior de senectute, opus a Platone et a Xenophonte maxima ex parte derivatum De senectute
non magis elegantia sermonis quam nitore disputationis elucet. In ipso Cato senex,
Laelius et Scipio Africanus de senectute disputantes inducuntur qui eam et ab
accusationibus quae contra ipsam moveri solent defendunt et non modo omnium
aetatum eam auctoritate et dignitate honoratissimam esse et haberi sed ipsa
adulescentia animosiorem et fortiorem esse contendunt, dummodo bonis adulescentiae
fundamentis sit instituta.
Laelius de amicitia magnam affinitatem cum opere De senectute habet cum Cicero De amicitia
materiam, a Theophrasto deductam, eadem perspicuitate et elegantia illustret. In eo
Laelium eiusque generos disputantes inducit, qui originem et naturam amicitiae
exponunt et media quibus sustentetur et officia quae eam comitentur exquirunt.
De officiis, philosophorum stoicorum, Panetii et Posidonii doctrinam secutus, filio De officiis
Marco, cui hoc opus mittit, tribus libris moralia praecepta tradit. In ipsis quae inter
honestum et utile intersint docet, neque usquam utile cum honesto pugnare posse
ostendit.
Opera minora
Operum minorum haec quattuor numerantur quorum tria priora de rebus divinis agunt:
De natura deorum libri tres, in quibus quid antiqui philosophi de divinitate senserint De natura deorum
disserit. Ceteris doctrinis anteponitur doctrina Academicorum utpote quae rationi
magis congrua sit.
De divinatione. Continet Stoicorum doctrinam de hac re quam Cicero irridet et De divinatione
exprobat.
De fato, quo Stoicorum sententiam diluit qui fato omnia regi putant. Docet dein De fato
potestatem inesse hominibus quidquid agere velint id libere ex voluntate posse, ad ea
quae nolint nullo modo intrinsece cogi.
Paradoxa continent sex Stoicorum sententias quae, licet sint verae, a communi tamen Paradoxa
opinione non probantur.
His accedebant etiam haec alia opera quae ad nos non pervenerunt: De gloria, quod
ipse Cicero saepe memorat, De virtutibus, operi De officiis annexum, De Auguriis,
quod recensebatur inter opera quae ad divinitatem spectant, Hortensius, in laudem et
studium philosophiae exaratum, Consolatio, quo acerrimum dolorem quem in filiae
morte ceperat lenire conatur.
De laude quam, omnium sententia, maximam Cicero est consecutus in explananda et
evulganda Graecorum philosophica doctrina, parvam partem sibi adscribit; dicit enim;
«ἀπόγραφα sunt, minore labore fiunt, verba tantum affero, de quibus abundo 7».
Attamen neque transcripta neque ab aliis hausta dicenda sunt ea in quibus tantam
partem sui ingenui impressit quaeque miro eloquio illustravit.
Quamplurimas epistulas non solum de rebus privatis sed etiam de rebus publicis Epistulae
scripsit Cicero; multas vero tempus nobis abstulit. Exstant adhuc nongentae epistulae
quarum circa centum alii Ciceroni scripserunt, quae a Tirone liberto collectae, in
7
Epist. Ad Att. XII, 52

6. quattuor partes sunt distinctae: Epistulae ad familiares, pro diversitate personarum ad
quas missae sunt vel a quibus sunt acceptae in XVI libros digestae. Epistularum ad T.
Pomponium Atticum libri XVI, quas Cicero scripsit ad amicum suum T. Pomponium
Atticum qui tunc temporis litteris et virtutibus maxime eminebat. Epistularum ad
Quintium fratrem libri III. Constat XXIX epistulis quarum praestantissima est prima,
qua fratri in Asia propraetori, iustitiam commendat. Epistularum ad Brutum (dubiae
fidei).
Quantae utilitati nobis sint hae epistulae deducere possumus ex Cornelio Nepote qui
haec scribit: «eas qui legat non multum desiderat historiam contextam eorum
temporum8». Multa profecto quae illis calamitosissimis temporibus in re publica
Romana acciderint, nos ab epistolis Ciceronis cognoscimus qui tantam partem in rebus
gerendis habuit; neque tempora tantum sed et bonum animum et vitia tanti viri
discimus ex ipsis. Magni momenti sunt etiam cum forma longe distent a ceteris
operibus Ciceronis. In his enim non docta eruditio, non forma elegans reperitur sed
simplicitas et natura, quae in sermone valent, forma varia e locuples, cum multa
Tullius a Graeco sermone mutuetur quae omnia venustatem Latini sermonis augent et
Ciceronis in dicendo virtutem eiusque versatile ingenium clarius ostendunt.
8
Vita Attici XVI