1. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
ӨМНӨХ ҮГ
“Эдийн засаг: онол, практик” сэтгүүлийн энэхүү дугаарыг МУИС-ийн
Эдийн засгийн сургуулийн Маркетинг, Олон Улсын Худалдааны
тэнхмийн багш, судлаачдын бүтээлүүдээр бэлтгэн гаргав.
Зах зээлийн эдийн засгийн нөхцөлд нэн ач холбогдол бүхий
маркетинг, олон улсын худалдааны онолын асуудлууд, практикийн
зөвлөмжүүдийг багтаасан сэтгүүлийн энэхүү дугаар уншигч та бүхэнд
таалагдах болно.
Сэтгүүлийн энэ дугаараас байгууллагын маркетингээс эхлээд
маркетингийг тойрон эргэлдэж буй зах зээлийн нийгмийн эдийн
засгийн төдийгүй байгаль, нийгмийн олон талтай, нарийн төвөгтэй
асуудлуудын судалгааны сонирхолтой үр дүнгүүдтэй танилцах
боломж байгаа.
Шилжилтийн эдийн засаг бүхий манай орны тухайд шинэчлэгдэх,
шинээр бий болох замуудаар үүсэн төлөвлшиж байгаа 20 гаруй
мянган аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаанд хамаарагдах
байгууллагын зах зээлийн судалгаа, түүнчлэн зах зээлийн мэдлэг
түгээж байгаа сургалтын байгууллагуудын маркетингийн төлөвлөгөө
боловсруулах судалгааны үр дүнгүүд нь өргөн хэрэгцээтэй
практикийн ач холбогдолтой байх болно. Түүнээс гадна дэлхийн
хөгжил ба ирээдүйн зах зээл, улс орон бүс нутгийн маркетингийн
судалгааны сонирхолтой үр дүнгүүд нь уншигч та бүхний мэдлэгийн
хүрээг тэлэхэд тус нэмэр болно гэж итгэж байна.
Б.Сувд
П.Лувсандорж
3

2. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
ЗОХИОГЧИД
1. Д.Дагвадорж. Доктор (Sc), профессор. МУИС-ийн ЭЗС-ийн Маркетинг,
Олон Улсын Худалдааны тэнхмийн эрхлэгч, Монголын Маркетингийн
Холбооны ерөнхийлөгч. Судалгааны чиглэл: Маркетингийн онол,
практик, эдийн засаг, бизнесийн хөгжил, тогтвортой хөгжлийн асуудлууд.
Сүүлийн жилүүдэд хэвлүүлсэн бүтээл: “Тулхтай хөгжил-Монголын
ирээдүй” ном, 2002, УБ, “Маркетинг-зах зээлийг эзэмдэх түлхүүр:
маркетинг, бизнес, хөгжил” ном, 2004, УБ.
2. Я.Отгонсүрэн. Доктор (Ph), дэд профессор. МУИС-ийн ЭЗС-ийн
Маркетинг, Олон Улсын Худалдааны тэнхмийн багш. Судалгааны
чиглэл: Байгууллагын зах зээлийн онол, практик, маркетингийн
удирдлага. Сүүлийн жилүүдэд хэвлүүлсэн бүтээл: “Үйлчилгээний
маркетинг”, 2001, УБ, “Байгууллагын харилцааны маркетингийн
удирдлага”, 2004, УБ
3. Н.Батнасан. Доктор (Ph), дэд профессор. МУИС-ийн ЭЗС-ийн
Маркетинг, Олон Улсын Худалдааны тэнхмийн багш. Судалгааны
чиглэл: Олон улсын эдийн засаг, маркетинг, хүний хөгжил. Сүүлийн
жилүүдэд хэвлүүлсэн бүтээл: “Гадаад худалдаа: Үйл ажиллагааны
удирдлага, зохион байгуулалт, эрхзүйн зохицуулалт” ном, 2003, УБ,
“Монголын Хүний Хөгжлийн Илтгэл-2003”, УБ
4. Э.Гүргэмжав. Доктор (Ph), тэргүүлэх профессор. МУИС-ийн ЭЗС-ийн
Сургалтын Албаны дарга. Судалгааны чиглэл: Олон улсын худалдаа,
бизнес, маркетинг. Сүүлийн жилүүдэд хэвлүүлсэн бүтээл: “Аялал
жуулчлалын маркетинг” ном, 1999, УБ, “Олон улсын худалдаа” ном, 2000,
УБ
5. Ц.Цолмон. Магистр. МУИС-ийн ЭЗС-ийн Маркетинг, Олон Улсын
Худалдааны тэнхмийн багш. Судалгааны чиглэл: Олон улсын эдийн
засаг, маркетинг.
6. Ц.Нансалмаа. Доктор (Ph). ХААИС-ийн ЭЗБС-ийн Маркетингийн
тэнхмийн эрхлэгч.
7. Л.Нямцэрэн. Доктор (Ph). ҮХХ-ийн Глобалчлал, гадаад орчны секторын
эрхлэгч.
8. Р.Ринчинбазар. Доктор (Ph). МУИС-ийн МКС-ийн тэнхмийн эрхлэгч.
9. Э.Эрдэнэчимэг. Доктор (Ph). Хүмүүнлэгийн Ухааны Их Сургуулийн
багш.
10.Ç.Óíäðàõ. Магистр. ÕÀÀÈÑ-ийн ÝÇÁÑ-ийн Ìàðêåòèíãèéí òýíõìийн
багш.
11.Ц.Баярмаа. Магистр. Судалгааны чиглэл: Харьцуулсан хэл шинжлэл.
Сүүлийн жилүүдэд хэвлүүлсэн бүтээл: “Англи хэлний дасгалууд”, 2005,
УБ, “Англи хэлний сонсох дасгалууд”, 2005, УБ
12.С.Галбадрах. Докторант. Судалгааны чиглэл: Бүс нутгийн хөгжлийн
менежмент. Сүүлийн жилүүдэд хэвлүүлсэн бүтээл: “Эдийн засгийн
ухаан”, 2001
4

3. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
1
ÌÀÐÊÅÒÈÍÃ ÁÀ ÕӨÃÆÈË: ÖÎÃÖÎЛБÎÐ ÑÓÄАËГÀА
Ä.Äàãâàäîðæ
Àðãà ç¿éí øèíý õàíäëàãà
Ìàðêåòèíã ¿¿ñýë õºãæëèéíõºº õóâüä ÷ ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñýòãýë ç¿é,
öýðýã äàéíû íîìëîë çýðýã îëîí øèíæëýõ óõààíû çààã äýýð õºãæñºí
áºãººä õºãæëèéí ºíººãèéí øàòàíä ÷ ýíý õàíäëàãà óëàì ëàâøèð÷
áàéãàà íü òîäîðõîé áàéíà.
Äàÿí äýëõèéä ºðíºæ áóé ¿éë ÿâö, îëîí óëñûí ýäèéí çàñàã-áèçíåñèéí
ñ¿ëæýý ºðãºæèæ áóé íü øèíý õàíäëàãûã íºõöºëä¿¿ëæ áàéíà. Èéì ÷
ó÷ðààñ 21-ð çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿¿äíýýñ
õàíäàõ íü õºãæëèéí ëîãèêîîð íºõöºëäºæ áóé áºãººä õ¿íèé íèéãìèéí
õºãæëèéí ºíººãèéí øààðäëàãààñ óðãàí ãàð÷ áàéãàà þì.
Áýýæèíä áîëñîí “Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãà áà òóëõòàé õºãæèë”
ñýäýâò Ç¿¿í Õîéò Àçèéí îðíóóäûí èõ ñóðãóóëèóäûí ïðîôåññîðóóäûí
áàãà õóðàë /2004 îíû 12-ð ñàð/ äýëõèé äàÿàð ºðíºæ áóé îëîí óëñûí
õóäàëäààíû ¿éë ÿâöàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ Àçèéí ýðäýìòýä ýíý òàëààð
õàìòðàí àæèëëàõ ÷èã áîäëîãûã òîäîðõîéëîí ýíý òàëààðõè áîäîë
ä¿ãíýëòèéã ìààíü áàòàòãàæ ºãñºí áèëýý. Áàéãàëèéíõàà äààöàä íèéöñýí
õºãæèë äýëõèé äàõèíû çîðèõ ÷èã áîëæ îëîí óëñûí õóäàëäàà, áèçíåñèéí
çîõèñòîé áîäëîãîîð òóëõòàé õºãæèëä îéðòîõ íü òóëãàìäñàí àñóóäàë
áîëîîä áàéãààã Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãûí òóðøëàãàòàé
ýêñïåðò¿¿ä, Ç¿¿í Õîéò Àçèéí ïðîôåññîðóóä îíöëîâ.
Ñóäàëãààíû äýýðõè õàíäëàãûã ¿íäýñ áîëãîâîë ºíººãèéí áà èðýýä¿éí
õýðýãëýã÷äèéí ýðýëò øààðäëàãà òºâä íü òàâèãäàæ áàéíà. “Ìàíàé
ºíººäðèéí ýäèéí çàñàãò àëü ÷ óòãààðàà áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâ÷
áàéãàà õ¿í áóþó õýðýãëýã÷ ãîë ¿¿ðýãòýé. Êîìïàíèóä ººð þóã ÷ áóñ
õýðýãëýã÷èéã ë òîéðîí ýðãýëäýõ õýðýãòýé áîëîîä áàéíà.” õýìýýí ÀÍÓ-
5

4. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
ûí ýäèéí çàñàã÷ Ðîáåðò Æ.Êåéò áè÷ñýí íü ýäèéí çàñãèéí ºðíºë
õºãæëèéí ¿íäýñ áîëîîä áàéíà.
Õºãæëèéí ñóäàëãààã ìàðêåòèíãèéí êîíöåïöèéí ¿¿äíýýñ äàõèí
òîäîðõîéëîõ íü
21-ð çóóí ãàðñààð õ¿í òºðºëõòºíä òóëãàð÷ áàéãàà õàìãèéí ÷óõàë
àñóóäàë áîë õºãæèæ áàéãàà áîëîí õºãæèíã¿é îðíóóäûí ºñºí íýìýãäýæ
áàéãàà õ¿í àìûã áàéãàëèéí áàÿëãàà ñ¿éòãýõã¿éãýýð õýðõýí õîîëëîæ
óíäëàí, ìàòåðèàëëàã áîëîí îþóíû õýðýãöýýã íü õàíãàõ âý ãýäýã àñóóäàë
þì. ªºðººð õýëáýë, äàí ãàíö ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, õóðäöûã ãîëëîäîã
õºãæëèéí áàðèìòëàëààñ áàéãàëèéí áîëîìæ äààöûã òîîöñîí õ¿í òºâòýé
òóëõòàé õºãæëèéí áàðèìòëàëä øèëæèæ áàéíà.
Ýíý íü äàÿàðøëûí ýðýëò áóöàëòã¿é ¿éë ÿâöòàé õîñîëæ õºãæëèéã äàí
ãàíö óëñ îðíûõîî äîòîîäîä õàìðóóëàí àâ÷ ¿çýõ àñóóäàë ºðººñãºë áîëæ
á¿ñ íóòàã, òèâ äýëõèéí ø¿òýëöýýíä ñóäëàõûã íºõöºëä¿¿ëæ áàéãàà
þì.Òýãýõäýý äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðèéí õ¿í àðäûí ýðýëò õýðýãöýýã ýí
òýðã¿¿íä èø ¿íäýñ áîëãîæ õ¿í, áàéãàëü, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí
èíòåãðàë ø¿òýëöýýíä ñóäëàõ íü íýí ÷óõàë áîëæ áàéíà.
Ìàðêåòèíã áà áàéãàëü îð÷èí
Óëñ îðíóóä ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òºâøèíãèéí õóâüä ÿëãààòàé
áàéäãààñ óëáààëààä ÿíç á¿ðèéí îðíû çàñãèéí ãàçðóóä áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ àñóóäàëä ººð, ººðººð õàíääàã íü àñóóäëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëæ
áàéäàã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà áàéãàëü îð÷èí áîë äýëõèé äàõèíààðàà õàìãààëàõ
ó÷èðòàé íýã óëñ îðíû õèë õÿçãààðààñ äàâñàí àñóóäàë þì.. ªºðººð
õýëáýë íýã îðíû áàéãàëü îð÷íû òàëààð áàðèìòàëæ áàéãàà áîäëîãî
áóñàääàà òîäîðõîé õýìæýýãýýð íºëººëæ áàéãààã öºëæèëò, øàð øóóðãà,
îçîíû öîîðõîéí àñóóäëààð Àçèéí áîëîí äýëõèéí áóñàä îðíû Çàñãèéí
ãàçðóóäààñ ÿâóóëæ áóé áîäëîãî õàðóóëæ áàéíà.
Îëîíõè îðîíä áàéãàëü îð÷èíûã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà óäààøðàëòàé
õýðýãæèæ áàéãàà íü òýäãýýð îðíû îðëîãûí òºâøèí äîîãóóð áàéãààòàé
õîëáîîòîé þì. Îëîíõè îðíóóäûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõàä çàðöóóëàõ
íººö õàíãàëòã¿é áàéäãèéí çýðýãöýý çàðèì îðíóóä áàÿí óëñ îðíóóäûí
ò¿ëõ¿¿ ¿¿ñãýñýí íèéò äýëõèéí õýìæýýíèé áàéãàëü îð÷íû áîõèðäëûã
áóðóóëàõàä ººðñäèéí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õóðäöàà çîëèîñëîí áàéæ
íýìýð õàíäèâ îðóóëàõûã õ¿ñäýãã¿é áàéíà.
Óëñ îðíóóä õºãæëèéí çàéëøã¿é øààðäëàãûí óëìààñ îëîí óëñûí
áèçíåñýä òàòàãäàí îðæ áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààð îëîí îðíû èðãýä,
áàéãóóëëàãà, çàñãèéí ãàçàð õàìòðàí àæèëëàõ øààðäëàãà òàâèãäàæ
áàéãàà áºãººä ýêîëîãèéí îëîí òàëò õàìààðàë íü çàõ çýýë,
6

5. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
ìàðêåòèíãèéí õ¿ðýýíä õàìòðàõ, óëìààð îëîí óëñûí õóäàëäàà,
áèçíåñèéí íÿãò óÿëäààã øààðäàæ áàéíà.
Îëîí óëñûí õóäàëäààíû ãýðýý õýëýëöýýð¿¿ä íü ýêîëîãèéí öýâýð
á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõ òåõíîëîãè, áàéãàëü îð÷èíòîé
õîëáîãäîõ ¿éë÷èëãýýí¿¿äèéã èë¿¿ äýìæèí ýêîëîãèéí öýâýð
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä îðóóëàõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäëûã
áàãàñãàõ íºëººòýé þì. Èéì ÷ ó÷ðààñ äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãà
áà äàÿí äýëõèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëóóäûã óÿëäóóëàí àâ÷ ¿çýõ
øààðäëàãàòàé áîëñîíûã ñàÿõàí Áýýæèíä áîëñîí Ç¿¿í Õîéò Àçèéí
îðíóóäûí ïðîôåññîðóóäûí áàãà õóðàë äàõèí íîòëîâ.
Ýðäýìòäèéí ýìïèðèê ñóäàëãààãààð áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëàõ
òºâøèí õºãæëèéí ýõýí ¿åä èõýýð ¿¿ñýæ óëñ îðîí îðëîãûí òîäîðõîé
òºâøèíä õ¿ðñýí ¿åä ýðãýí áóóðäàã íü àæèãëàãäñàí áà ýíý àæèãëàëò íü
áàéãàëü îð÷íû Êóçíåöèéí ìóðóéíààñ òîäîðõîé õàðàãäàíà. / 1-ð çóðàã /
1-ð çóðàã
Ýõ ñóðâàëæ: Trade and environment. WTO publications. 1999. p-32
Ýíäýýñ ¿çâýë, äàÿí äýëõèéí ºíººãèéí íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ
èðýýä¿éä áàéãàëèéã íºõºí ñýðãýýõ çîðèëãîîð ñàÿ ñàÿ äîëëàð
çàðöóóëàõã¿é áàéõààð îäîîíîîñ îð÷èíä ýýëòýé áèçíåñ ýðõëýõ íü
áèçíåñèéí õºãæëèéí õàìãèéí àëñûã õàðñàí çàãâàð, óãòàõ ñòðàòåãè áîëæ
áàéíà.
Îðëîãûí òºâøèí ºñºæ áàéãààãèéí íºëººã ººð ºíö㺺ñ íü õàðñàí
ñóäàëãàà ÷ áèé. ¯¿íèéã èëýðõèéëýõ U õýëáýðèéí ìóðóé íü õîòûí àãààð
áîëîí óñíû áîõèðäëûã èëýðõèéëíý ãýæ ¿çäýã. ªºðººð õýëáýë ýäèéí
7

6. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
çàñãèéí õºãæëèéí õóâüä ºñºõ òóñàì òóõàéí õîò, ä¿¿ðýãò õ¿í àìûí
òºâëºðºë èõñýæ òýäíèé ¿éëäâýðëýë áà õýðýãëýýíèé ä¿íä áîõèðäîë
íýìýãäýíý ãýñýí ¿ã. Æèøýý íü: Óëñ îðíû õºãæ뺺ð íü áîõèðäîë èõ
¿¿ñãýäýã á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðò áà èìïîðòûí õàðüöààã õàðóóëñàíûã
äàðààõ çóðãààð õàðóóëúÿ /2-ð çóðàã/.
2-ð çóðàã
Ýõ ñóðâàëæ: Trade and environment. WTO publications. 1999. p-32
Ìîíãîë øèã áàãà îðëîãîòîé óëñ îðíóóä õàðüöàíãóé áîõèðäîë áàãà
ÿëãàðóóëäàã á¿òýýãäýõ¿¿í ýêñïîðòîëäîã íü ýíäýýñ õàðàãäàæ áàéãààãèéí
çýðýãöýý ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäààñ áàéãàëèà áîõèðäóóëàõ
á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàí àâàõ ìàãàäëàë èõýýõýí ºíäºð áàéãààã õàðóóëæ
áàéíà.
Åðºíõèé人 óëñ îðíóóä àæ ¿éëäâýðæýýä èðýõýýðýý èõ áîõèðäîë ¿¿ñãýæ
áàéñàí ò¿¿õ ìàíàé äýëõèéä ò¿ãýýìýë áºãººä ýíäýýñ ãàð÷ áóé ãîë
ä¿ãíýëò áîë áàãà áóé îðíóóä õºãæèíã¿é îðîíòîé õóäàëäàà õèéõäýý
áàéãàëü îð÷èíîî áîõèðäóóëàõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èìïîðòëîõîîñ ñýðãèéëýõ
õýðýãòýé. Ýíý áîë ìàðêåòèíãèéí îëîí òàëò ñóäàëãàà õèéõèéã àÿíäàà
íºõöºëä¿¿ëæ áàéíà.
Ìàðêåòèíã ýäèéí çàñãèéí áà õ¿íèé õºãæèëä õºòëºã÷
8

7. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
Äýëõèé áàíêíû ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí òàéëàíãààñ ¿çâýë, ÀÍÓ, ßïîí,
Ãåðìàí çýðýã ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä äýëõèéí ýêñïîðòûí 9,2-11,5
õóâèéã ýçýëæ áàéãàà áºãººä íýã õ¿íä íîîãäîõ ¿íäýñíèé íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëò 1,7-3.6 õóâüä õ¿ð÷ áàéíà. Äýýðõè îðíóóä äýýð
Ôðàíö, Èõ Áðèòàíè, Èòàëèéã íýìáýë äýëõèéí ýêñïîðòûí 70 îð÷èì
õóâèéã ýçýëæ áàéãàà þì.
Ýíý áîë ýêñïîðò ºíäºð ä¿íòýé õèéäýã óëñ îðíóóäûí íýã õ¿íä íîîãäîõ
¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í ºíäºð áàéãàà áºãººä õºãæèíã¿é îðíóóä
äýëõèéí íèéò ýêñïîðòûí 3/2 õóâèéã õèéæ áàéãàà íü íýã òàëààñ òýäíèé
õºãæèëä ãàäààä õóäàëäàà áóþó îëîí óëñûí áèçíåñ ÿìàð ÷óõàë áàéäãèéí
èëðýë, íºãººòýéã¿¿ð òóõàéí óëñ îðíû á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðñºëäºõ ÷àäâàð
èëýðõèéëýë, îëîí óëñûí ìàðêåòèíãèéí ÷àäâàðûí èëýðõèéëýë áîëíî.
Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã ÿâöóó óòãààð íü íýã õ¿íä íîîãäîõ ¯ÍÁ ýñâýë
ÄÍÁ-íèé ºñºëòººð, ºðãºí óòãààð íü àæèëã¿éäýëã¿é, èíôëÿöèã¿é, ÄÍÁ
ºñºëòòýé áàéõ áàéäëààð íü ä¿ãíýäýã áèëýý.
Çàðèì íýãýí ëîãèê øèíæèëãýý õèéæ ¿çüå. Çàõ çýýëýý õèð îíîâ÷òîé
òîäîðõîéëæ ìàðêåòèíãèéí áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëñíýýñ ¿éëäâýðëýëèéí
ãàðö íýìýãäýõ ÷àäàìæ õàìààð÷ áàéíà. ͺ㺺òýéã¿¿ð ìàðêåòèíãèéí ¿éë
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õýðýãëýã÷èéí ñýòãýë õàíàæ á¿òýýìæ íü äýýøèëæ
¿¿íèéõýý ¿ð ä¿íä õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð íü íýìýãäýõ áºãººä àæèëëàæ
áàéãàà áàéãóóëëàãûíõ íü íèéë¿¿ëýëò ºñºæ, õóäàëäàí àâ÷ áàéãàà
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã íü ¿éëäâýðëýí íèéë¿¿ëäýã áàéãóóëëàãóóäûíõ
íü ýðýëò íýìýãäýõ áà ýäãýýðèéí ¿íäñýí äýýð ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí
õóóëèàð ¿éëäâýðëýë íýìýãäýíý. Èéíõ¿¿ ñýòãýë õàíàìæèéã ìýäýðñýí
õýðýãëýã÷ äàõèí õóäàëäàí àâàëò õèéæ ýñâýë ººðèéí îéð òîéðíûõîíäîî
òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý àøèãò áàéäàë, õàíàìæ ýäë¿¿ëýõ ÷àäâàðûí
òóõàé ýåðýã ìýäýýëëèéã öàöñàíààð ýðýëò ºñºõ áà äóíä áà áîãèíî
õóãàöààíä íèéë¿¿ëýëò ºñºæ áàéíà. Íèéë¿¿ëýëò ºñºí áîðëóóëàëò
õèéãäýõýä óðò õóãàöààíä áàéãóóëëàãóóä ºðãºæèëòèéí ¿ð ºãººæèéã
ìýäðýõýä õ¿ðãýæ íèéò ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä áàãà áàãààð õóâü íýìðýý
îðóóëöãààíà. Ýíäýýñ îíîâ÷òîé ìàðêåòèíã õ¿íèéã õºãæ¿¿ëæ, ºâ òýãø
õºãæèë á¿õèé õ¿í ýäèéí çàñãèéí çàñãèéí ºñºëòèéí òóëãóóð áîëæ áàéíà
ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ áîëíî.
Ìàðêåòèíã íü áèçíåñ ºðãºæèõ ñóóðü íü áîëæ áèçíåñèéí ¿éë
àæèëëàãààíû øèíý÷ëýë ºðãºæèëò, óðò õóãàöààíû îðøèí òîãòíîëîîð
äàìæèí óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí íàéäâàðòàé ãàðààã á¿ðä¿¿ëæ
áàéíà. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéò íèéë¿¿ëýëò íèéò ýðýëòýýñýý äàâàõàä
ºðñºë人í õýðýãëýã÷äèéí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûí òºëºº óëàì
øèð¿¿ñäýã áºãººä ÷óõàì ýíý ¿åä òýäãýýð á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàíààã îëîõîîñ
ýõëýýä ÿìàð øèíæ ÷àíàðòàéãààð áèé áîëãîí ÿìàð õýðýãëýã÷äèéí
ñåãìåíòýä õ¿ðãýõ çýðýã á¿õèé ë àñóóäàë ìàðêåòèíãòàé õîëáîîòîé.
9

8. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
Äýëõèéí õýìæýýãýýð ñ¿¿ëèéí 50 æèëä ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðò
àæèëëàãñàäòàé õàðüöóóëàõàä ìàðêåòèíãèéí áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé
ñàëáàðò àæèëëàãñäûí òîî ýðñ õóðäòàé ºñºæ áàéãàà õàíäëàãà
àæèãëàãääàã. Ýíý áîë ìàðêåòèíã ººðºº õ¿í õºãæèõ õ¿ðýý, ýäèéí çàñãèéã
ºðí¿¿ëýõ íºõöºë íü áîëæ áàéíà ãýñýí ¿ã.
Ìàðêåòèíãèéí áàðèìòëàëààð íèéãìèéã æîëîîäîõóé /Àëñûí õàðààíû
öîãö ìàðêåòèíã/
Дэвшил хºгжлийн шинэ шатны агуулга нь ¿йлдвэрлэл, ¿йлчилгээ,
улмаар нийгмийн амьдралын б¿хий л х¿рээнд эрэлт хэрэгцээ, зах
зээлийн шаардлагà ò¿¿íèé äýýð õ¿íèé õºãæèë, õ¿ðýýëýõ îð÷èíîî
õàìãààëàõ àñóóäëóóäûã òºâ人 òàâüñàí íèéãìèéí õàjèóöëàãûí
маркетингийн менежментийг хэрэгж¿¿лэхэд оршиж байна. Ýíý íü
монгол улсын ¿ндэсний эрх ашгаас урган гарч байгаа юм.
Ү¿нийг би алсын харааны öîãö маркетинг /АХÖМ/ хэмээн
тодорхойлж байна. Ýíý áîë ºнººгийн зах зээлийн тºдийг¿й ирээд¿йн
зах зээл, õ¿ðýýëýõ îð÷èíû тºлºв байдлыг урьдчилан мэдэж т¿¿нд
зохицох болон урьдаас таамаглааг¿й нºхцºл байдал ¿¿сэхэд т¿¿нийг
амжилттай даван гарах чадварыг тºлºвш¿¿лэх т¿¿нчлэн ººрийн
б¿тээгдэх¿¿н ¿йлчилгээндээ èðýýä¿é ¿åèéíõíèé ýðýëò øààðäëàãûã
òîîöîí найдвартай зах зээл б¿рд¿¿лýí íèéãìèéã òóëõòàé õºãæ¿¿ëýõýä
чиглэх маркетингийн стратеги, бодлого, ¿йл ажиллагаа юм.
Алсын харааны öîãö маркетинг, т¿¿нийг практикт хэрэгж¿¿лэх
асуудлыг тогтолцоонд оруулан схемээр илэрхийлбэл дараах
байдалтай байна.
10

9. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
Хэрэгжилт илрэх хүрээ
Бизнесийн бүх хүрээ
Тулгуур хүч
Õýðýãëýã÷èéí ýðýëò, õ¿íèé õºãæèë, õ¿ðýýëýõ îð÷èíîî õàìãààëàõ ýðõýì çîðèëãîä íèéöñýí õ¿í àðä
Õºòëºã÷ õ¿÷
Төрийн удирдлага Иргэний нийгэм шашин соёл
Õ¿í, áàéãàëü, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí ø¿òýëöýýã äýýäýëñýí ìàðêåòèíèéí
ñýòãýëãýýòýé ìýðãýæèëòí¿¿ä, áèçíåñìåí¿¿ä, òºð çàñãèéí ç¿òãýëòí¿¿ä
Àëñûí õàðààíû öîãö ìàðêåòèíãàä ñóóðèëàí õºãæèõ íèéãýì
ÀÕÖÌ-ä ñóóðèëàí õºãæèõ
çàõ çýýë
Ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí òýíöýëýýð
õºãæèõ çàõ çýýë
Алсын харааны öîãö
маркетинг
Эцсийн үр дүн
мэдээлэл мэдээлэл
Çàõ çýýëèéí òºëºâøèë õºãæëèéí õýëáýðøèë
Нийгмийн хариуцлагын бизнес, сайн засаглал, тулхтай хөгжил
Èíãýõëýýð, ìаркетингийн ¿зэл баримтлалыг бизнесийн философийн
хувьд нь хэрэгж¿¿лээд зогсохг¿й нийгэм, эдийн засаг, оюуны
х¿рээний хºгжлийг эрэлт хэрэгцээгээр жолоодох нь т¿¿ний
ºнººгийн хºгжлийн ¿ндсэн онцлог áîëîîä áàéíà. Энэ ¿йл явц алсын
харааны öîãö маркетингааð дамжин хэрэгжих бºгººд ирээд¿й
¿еийнхээ хэрэгцээг бодолцож эдийн засаг нийгмээ цогцоор нь
хºгж¿¿лэх тóëõòàé хºгжèл/ sustainable development/-ийн эрхэм
зорилготой нийцэж байна.
ÀÕÖÌ-èéí áàðèìòëàë íü óãààñ äàÿàðøëûí àñóóäàëòàé óãøèë íýãòýé
áºãººä ìàðêåòèíã áèçíåñ, áàéãàëü îð÷èíûã õàìãààëàõ àñóóäëóóä
äýëõèéí ýäèéí çàñàã, çàõ çýýëèéã óëàì á¿ð õàìðàõ áîëæ ýêñïîðòûí
11

10. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé äýëõèéí çàõ çýýë äýõ ñèéìõèéã îëæ õàðàõ,
ººðººð õýëáýë îëîí óëñûí ìàðêåòèíãèéã ýçýìøèõ íü áîäèòîé
õºãæëèéí ¿íäýñ áîëîí õóâèð÷ áàéíà. Ýíý á¿õíýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë,
ìàðêåòèíã òóëõòàé õºãæëèéí óãòâàð íºõöºë, ò¿ëõ¿¿ð õ¿÷èí ç¿éë ãýäýã
íü èëýðõèé áàéãàà áºãººä ìàíàé ýäèéí çàñàã÷èä, ìàðêåòèíãèéí
ìýðãýæèëòí¿¿ä öîãö ñóäàëãàà õèéæ áàéæ ë íèéãìèéí õºãæèëä
äîðèâòîé õóâü íýìðýý îðóóëàõ áîëíî.
Àøèãëàñàí ìàòåðèàë:
1. Ö. Àäüÿàñ¿ðýí íàð. Òîãòâîðòîé õºãæèë. Ñóðàõ áè÷èã. ÓÁ.2003.
2. Garry P.Sampson and W.Bradnee Chambers. Trade Environment and
Millennium Second edition. United University press. 2004
3. Ä.Äàãâàäîðæ. Ìàðêåòèíã-çàõ çýýëèéã ýçýìäýõ ò¿ëõ¿¿ð óõààí:
ìàðêåòèíã, áèçíåñ, õºãæèë. ÓÁ. 2004.
4. Ä.Äàãâàäîðæ. Òóëõòàé õºãæèë-Ìîíãîëûí èðýýä¿é. ÓÁ. 2002.
5. Ï. Î÷èðáàò íàð. Òîãòâîðòîé õºãæèë. Áàãøèéí íîì. ÓÁ. 2004
6. Trade and Environment. WTO publications.
12

11. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
2
ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ҮÉË ЯÂÖÛÍ ӨÍӨӨÃÈÉÍ ÇÀÕ ÇÝÝЛ
ÄÝÕ ÕÀÐÈËÖÀÀ ÕÎËÁÎÎÍÛ ÒӨËӨÂ ÁÀÉÄÀË
Я.Отгонсүрэн
Íèéãýì ò¿ðãýí õóðäàöòàé õºãæèæ ºðñºë人í óëàì ýð÷ õ¿÷òýé áîëæ
áàéãàà ºíºº ¿åä õýðýãëýýíèé çàõ çýýëòýé çýðýãöýí îðøèæ áàéãàà 25
ìÿíãà îð÷èì àæ àõóéí íýãæèéã áàãòààñàí áàéãóóëëàãûí òîì çàõ
çýýëèéí õóâüä ìàðêåòèíãèéí îíöëîã ÿëãààòàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
àñóóäàë ç¿é ¸ñíû õýðýã áîëæ áàéãàà áèëýý. Ýíý íü îëîíõ áàéãóóëëàãàä
áèçíåñèéí äàðààõ íèéòëýã ä¿ð òºðõ áàéäàãòàé õîëáîîòîé þì. ¯¿íä:
1. Áàéãóóëëàãóóä ýöñèéí õýðýãëýã÷èéí çýðýãöýý áàéãóóëëàãà-õóäàëäàí
àâàã÷èä òºâëºðñºí õóäàëäàí áîðëóóëàëò õèéäýã.
2. Òîìîîõîí áàéãóóëëàãà - õóäàëäàí àâàã÷äààð çóó÷ëàí ýöñèéí
õýðýãëýã÷èä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.
3. Áàéãóóëëàãà-õóäàëäàí àâàã÷èä äàãíàñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.
4. Øóóä áà øóóä áóñ õàðèëöààòàé ººð îëîí áàéãóóëëàãàòàé àæèë
òºðëèéí õàðèëöàà òîãòîîäîã çýðýã íèéòëýã áàéäàëòàé õîëáîîòîé
óðãàí ãàð÷ áàéãàà àñóóäàë þì. /Çàãâàð ¹1/
Áèçíåñèéí õàðèëöààíû òºðºë, õýëáýð Çàãâàð ¹1
¯éëäâýð
Эцсийн хэрэглэгч
Байгууллага-худалдан авагч
¯éëäâýð Зуучлагч ХА Эцсийн хэрэглэгч
¯éëäâýð
Байгууллага-худалдан авагч
¯éëäâýð
ХА байгууллага
Бусад О/Н. харилцагч
13

12. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
Ýíý íü àëèâàà áèçíåñ áàéãóóëëàãûí çàõ çýýëýýñ àíãèä ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëäàãã¿é ãýäãèéã õàðóóëæ áàéãàà õýðýã. Òèéìä áàéãóóëëàãûí çàõ
çýýëèéí ýíý ºðãºí õ¿ðýýòýé õàðèëöààíû ÿâöàä ÷èãëýñýí ¿éë
àæèëëàãààíû äîòîð áàéãóóëëàãà-õóäàëäàí àâàã÷èéí áîëîí áóñàä
õàðèëöàã÷äûí çàí òºëºâèéí îíöëîãò òîõèðñîí ÿëãààòàé ìàðêåòèíã
õýðýãæ¿¿ëýõ íü á¿òýýãäýõ¿¿íýý àìæèëòòàé áîðëóóëàõ, ºðñºë人íä ÿëàõ,
ñàíõ¿¿ãèéí ºíäºð ÷àäâàðûã îëæ àâàõ ãîë ¿íäýñ áîëîõ ó÷èðòàé þì. Ýíý
ó÷èð áàéãóóëëàãûí ìàðêåòèíãèéí îëîí çàíãèëàà àñóóäàë ãàäààä,
äîòîîäûí ýðäýìòýä, òºäèéã¿é áèçíåñèéí óäèðäàã÷äûí àíõààðëûã ç¿é
¸ñîîð òàòäàã. Òèéìä áèä áàéãóóëëàãûí ìàðêåòèíãèéí ñóäàëãààíû
àæèëä çîõèõ õóâü íýìýð áîëîõ ¿¿äíýýñ 2003 îíä “Áàéãóóëëàãûí
õàðèëöààíû ìàðêåòèíãèéí óäèðäëàãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàë”
íýã ñýäýâò á¿òýýë, 2004 îíä “Áàéãóóëëàãûí õàðèëöààíû ìàðêåòèíãèéí
óäèðäëàãà” ñóðàõ áè÷ãèéã íèéòýä òîëèëóóëñàí þì. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû
àæëûí õ¿ðýýíä õèéãäñýí áàéãóóëëàãûí õàðèëöàà õîëáîîíû íýãýí
ç¿éëèéã òóñãàéëàí àâ÷ ýíý óäàà òà á¿õíèé ñîíîðò òîëèëóóëæ áàéíà.
Áàéãóóëëàãûí ìàðêåòèíãèéí õàðèëöàà íü õóäàëäàí àâàã÷èä òºâëºðñºí
õóâèéí áà õóâèéí áóñ õàðèëöààíû õîëüöûí íýãäýë áºãººä õóâèéí
õóäàëäàà, èëãýýìæ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé êàòàëîãè, íîì òîâõèìîë, ¿çýñãýëýí
õóäàëäàà, õýâëýë ìýäýýëýë áîëîí îëîí íèéòèéí õàðèëöààíû õýðýãñýë,
ñóðòàë÷èëãàà áà óðàìøóóëàëò õóäàëäàà çýðýã àðãà õýðýãñëýë¿¿äèéã
ººðòºº àãóóëäàãààðàà ýöñèéí õýðýãëýã÷èéí ìàðêåòèíãààñ ÿëãààòàé
áàéäàã. Ýäãýýð àðãà õýðýãñëýë¿¿ä íü õýäèéãýýð ¿ð ä¿íãèéí òàëààð
õàðèëöàí àäèëã¿é áîëîâ÷ áîðëóóëàëòûí ÿâö äàõ õóäàëäàí àâàëòûí
øèéäâýð ãàðãàõ ¿å øàò á¿ðä ÿëãààòàé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãóóëëàãûí
íýð õ¿íä áà á¿òýýãäýõ¿¿íèé òàëààðõ õóäàëäàí àâàã÷äûí ìýäëýãèéã
õºãæ¿¿ëýí óëìààð òýäíèéã áîëîìæèò õóäàëäàí àâàã÷ áîëãîõîä
òîäîðõîé õóâü íýìýðòýé.
Àëèâàà êîìïàíè áà áóñàä õàðèëöàã÷äûí àíõààðëûí òºâä õóäàëäàí
àâàã÷ áàéõ òóë õàðèëöàà õîëáîîíû ìºí ÷àíàð íü òýäíèé îþóí ñàíààíä
ººð÷ëºëò õèéæ ñîíèðõîã÷äûí õàíäëàãûã íü ààæìàà𠺺ð÷ëºõ çàìààð
áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõàä õ¿ðãýí áîëîìæèò õýðýãëýã÷ áîëãîí
õóâèðãàõàä ÷èãëýãäýæ áàéäàã. Ýíý òàëààð çàðèì ñóäëàà÷èä õóäàëäàí
àâàã÷èéí ñýòãýõ¿éä íºëººëºõ ¿éë àæèëëàãààã õàðèëöàà õîëáîî ãýäýã
áîë íºãºº õýñýã íü áîäèò õóäàëäàí àâàã÷èéí çàí òºëºâèéã ¿íäýñëýëòýé
òîãòîîõ ¿å øàò ãýæ ¿çäýã þì. Ýíäýýñ íýãäýõ òàëûã áàðèìòëàã÷ ýðäýìòýí
Ëàâèæ, Ñòåéíåð íàðûí èäýâõæ¿¿ëýëòýýð äàìæèí õóäàëäàí àâàã÷èä
íºëººëºõ ¿éë ÿâöûí çóðãààí øàòëàëòàé çàãâàðûã ñóäàëæ õàðèëöàà
õîëáîîíû õºòºëáºðò òóñãàõ íü ¿ð ä¿íòýé ãýæ îëîí ýðäýìòýí õ¿ëýýí
çºâøººðäºã. /Çàãâàð ¹2/
Õóäàëäàí àâàã÷èä íºëººëºõ ¿å øàòíû çàãâàð ¹2
Õóäàëäàã÷ òàëààñ Õóäàëäàí àâàã÷ òàëààñ
Ñîíèðõóóëàõ Ñîíèðõîõ
14

13. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
Ìýä¿¿ëýõ Ìýääýã áîëîõ
Õîëáîî òîãòîîõ Õîëáîãäîõ
Èë¿¿ä ¿çäýã áîëãîõ Èë¿¿ä ¿çäýã áîëîõ
Èòã¿¿ëýõ Èòãýæ ¿íýìøèõ
Õóäàëäàõ Õóäàëäàí àâàõ
Ýíý ó÷èð áàéãóóëëàãûí ìàðêåòèíãèéí óäèðäëàãûí ¿ð ä¿íä õàðèëöàà
õîëáîîíû áîäëîãûí öîãö ¿éë ÿâö èõýýõýí íºëººòýé. Õàðèí ìàíàéä
õàðèëöààíû èéì áîäëîãî äóòàãäàëòàéãààñ ýíý íü èõýíõäýý òîõèîëäëûí
øèíæòýé ÿâàãääàã. Òèéìýýñ õóäàëäàí àâàã÷ òºäèéã¿é áýëòãýí
íèéë¿¿ëýã÷, çóó÷ëàã÷, áóñàä õàðèëöàã÷äûã õàìàðñàí áàéãóóëëàãûí
õàðèëöààíû ñòðàòåãèéí øèíæòýé áîäëîãî íýí ÷óõàë áàéíà. Õ¿íñíèé
¿éëäâýðèéí æèøýýí äýýð áàéãóóëëàãûí áèçíåñèéí õàðèëöààã
òîäîðõîéëîí àâ÷ ¿çâýë äàðààõ àðàâ ãàðóé ¿íäñýí õàðèëöàã÷ áàéæ
áîëäîã. /Зàãâàð ¹3/
Õ¿íñíèé êîìïàíèéí õàðèëöàã÷èä Çàãâàð ¹3
Áàéãóóë
ëàãà-
õóä/àâàã÷
Áàíê,
ñàíõ¿¿/
áàé/ãà
Òºâ, îðîí
íóòãèéí
çàñàã/çàõè
ðãàà áàé/ãà
Õóäàë
äààíû
òºëºº
ëºã÷
Õ¿íñíèé
êîìïàíè
ªºðèéí
õàìò
îëîí
Ýöñèéí
õýðýã
ëýã÷
Õóâüöàà
ýçýì
øèã÷
Õýâëýë,
Ìýäýý-
ëýëèéí
áàé/ãà
ÁÍ
Î/Í-èéí
áóñàä
õàðèë
öàã÷
Áóñàä
õàðèë
öàã÷
Áàéãóóëëàãûí õàðèëöàà õîëáîîíû ¿íäñýí ãîë çîðèëãî íü ýäãýýð
õàðèëöàã÷ òóñ á¿ðèéí îíöëîãò òîõèðñîí ÿëãààòàé êîììóíèêàöûí àðãà
õýðýãñëýëèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë áàéõ þì.
15

14. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
Áàéãóóëëàãûí õàðèëöàà õîëáîîíû ¿éë ÿâöûã òîãòîîñîí äýñ äàðààëàë,
òóñãàé òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí äýýð õèéõ íü ç¿éòýé. Ýõíèé øàò áîëîõ
õàðèëöààíû çîðèëãûã çºâ òîãòîîõ àñóóäëààñ ¿ðã¿é çàðäàë ¿¿ñýõ, öàã
õóãàöàà àëäàõ çýðýã îëîí ç¿éëýýñ ñýðãèéëýõ íü îéëãîìæòîé þì. Áèä
åðºíõèé人 ºìíº àâñàí õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí æèøýýí äýýð õàðèëöààíû
çîðèëãûã õàðèëöàã÷ á¿ðýýð äàðààõ áàéäàëòàé áàéæ áîëîõ þì ãýæ ¿çýæ
áàéíà.
Áàéãóóëëàãà õàðèëöàã÷ á¿ðèéí îíöëîãòîé õàðèëöààíû çîðèëãî
Çîðèëòîò õàðèëöàã÷ Õàðèëöààíû çîðèëãî
1.Õàìò îëîí -Àæèëëàõ íºõöëèéã õàíãàõ, ìýðãýæëèéí ñóðãàëò ÿâóóëàõ,
õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ, óðàìøóóëàõ, á¿òýýìæ áà
ñàõèëãûã äýýøë¿¿ëýõ ã.ì
2.Õóâüöàà ýçýìøèã÷ -Íîãäîë àøèã, áóñàä îðëîãûã ºñãºõ, õóâààðèëàëòàíä
õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéã îðîëöóóëàõ, ìýäýýëýëýýð õàíãàõ,
ñîíèðõëûã íýãòãýõ, ìàðãààíòàé àñóóäëûã ýâ ç¿éãýýð øèéäýõ
ã.ì
3.Õóäàëäààíû
òºëººëºã÷èä
-Àæëûí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ, áîðëóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõýä
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿íèéí ¿ð ä¿íòýé áîäëîãî ÿâóóëàõ, ò¿ëõýö
ºãºõ, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, øàëãàðóóëàëò ÿâóóëàõ ã.ì
4.Áàéãóóëëàãà õóäàëäàí
àâàã÷, çóó÷ëàã÷èä
-¯íý, á¿òýýãäýõ¿¿íèé óÿí õàòàí áîäëîãî áàðèõ,
áîðëóóëàëòûã óðàìøóóëàõ, çàð ñóðòàë÷èëãààã õàìòðàí
õèéõ, ãýðýýã áèåë¿¿ëýõ, á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëóóëàõ îíöãîé ýðõ
îëãîõ, óðò õóãàöààíû ò¿íøèéí õàðèëöàà òîãòîîõ ã.ì
5.Ýöñèéí õóäàëäàí àâàã÷ -Ýðýëò ñóäëàõ, çàõ çýýëèéã õýñýã÷ëýõ, òýäíèé àíõààðëûã
òàòàõ, èòãýëèéã îëæ àâàõ, ºíäºð ÷àíàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿í
ãàðãàõ, îëîí íèéòòýé õàðèëöàõ õàðèëöààã ñàéæðóóëàõ ã.ì
6.Áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí
áàéãóóëëàãà
-Òîõèðîìæòîé íºõö뺺ð çýýë àâàõ, ãýðýýã ìºðäºõ, ìºíãºí
ã¿éëãýý õèéõ ã.ì
7.Áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷,
õàíãàìæèéí áàéãóóëëàãà
-Íèéë¿¿ëýëòèéí ÷àíàð, ¿íý, òýýâýðëýëòèéí àñóóäëààð
òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõ,ãýðýýíèé ñàõèëãûã áèåë¿¿ëýõ ã.ì
8.Õýâëýë, áóñàä îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãà
-Êîìïàíè, ò¿¿íèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé òàëààð íèéãìèéí äóíä
ýåðýã íºëººëëèéã îëæ àâàõ, îëîí íèéòèéí ñóðòàë÷èëãààíä
õýâëýë ìýäýýëèéã ºðãºí àøèãëàõ ã.ì
9.Òºâ, îðîí íóòãèéí çàñàã
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà
-Õóóëü òîãòîîìæèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã öàã òóõàéä íü
îëæ àâàõ, áèåë¿¿ëýõ, òºâ, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí
äýìæëýã îëîõ, îðîí íóòãèéí øèíæòýé ¿éë àæèëëàãààíä
èäýâõòýé îðîëöîõ, àæëûí áàéð áèé áîëãîõ ã.ì
10.Íàì, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãà
-Íèéãìèéí õàëàìæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, õýðýãëýã÷èéí ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõ, áàéãàëü, îð÷èí,ýêîëîãèéí öýâýð
áàéäëûã ýðõýìëýõ, à/à-í ¿/à-íû ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã ñàõèõ
ã.ì
11.Áèçíåñèéí áóñàä
õàðèëöàã÷
-Ãýðýýíèé ñàõèëãûã ñàõèí áèåë¿¿ëýõ, áèåëýëòèéã õàìòðàí
ä¿ãíýõ, èòãýëèéã îëæ àâàõ, çàðèì õºíãºëºëò àâàõ, ò¿íøèéí
îëîí õýëáýðèéí õàðèëöàà òîãòîîõ ã.ì
Áàéãóóëëàãûí õàðèëöààíû çîðèëãî òîäîðõîéëæ áàéãàà íü íýã ¸ñîíäîî
çîðèëòîò ñîíñîã÷, òýäíèé çàí òºëºâèéí ÿëãààã òîãòîîõ àæëûí ýõëýë
áîëæ áàéãàà õýðýã þì. Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ýíý áàéäàë ïðàêòèêò òóí
õàíãàëòã¿é áàéäàã íü àæèãëàãäñàí. ¯¿íýýñ áîëæ áàéãóóëëàãûí
ìàðêåòèíãèéí õàðèëöàà õîëáîîíû ñòðàòåãèä àëääàã íýã íèéòëýã ç¿éë
16

15. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
íü èõýíõäýý ñîíñîã÷èä ìýäýýëëèéã èæèë ò¿âøèíä õ¿ëýýæ àâäàã ãýæ
òîîöäîã ÿâäàë þì. Õàðèëöàã÷ á¿ð êîìïàíèéí òàëààð àäèëõàí
¿íýëãýýòýé áàéäàãã¿éí äýýð õóãàöààíû òóðøèä õàðèëöàà õîëáîîíû
áîëîìæ íü ÷ èæèë áàéæ ÷àääàãã¿é òóë òýäýíä õàðèëöàà õîëáîîíû
ÿëãààòàé ñòðàòåãè áàðèõ õýðýãòýé áàéäàã þì. Òèéìýýñ çîðèëòîò
ñîíñîã÷èéã èäýâõòýé, èäýâõã¿é ãýæ õóâààãààä èäýâõã¿é ñîíñîã÷äûã
ºíºº ¿åä áàéãóóëëàãûí çàõ çýýëä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãäýæ áóé ãîë íýðèéí
õýðýãñëýýð äàìæóóëàí èäýâõæ¿¿ëýõ íü íýí ÷óõàë áàéíà.
Õàðèí ýäãýýð õàðèëöàà õîëáîîíû õýðýãñëýë¿¿äèéí ¿ð àøãèéã
òîäîðõîéëîõ íü ¿ð ä¿íòýé õàðèëöààíû õýðýãñëýëèéã ººðèéí áèçíåñèéí
îíöëîãòîî òîõèðóóëàí õýðýãëýõ áîëîìæèéã îëãîõ à÷ õîëáîãäîëòîé
ãýäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé þì. Ìàíàéä õàðèëöàà õîëáîîíû
õýðýãñëýëèéí ¿ð àøãèéí òàëààð õèéñýí õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà õîâîð
áàéäàã. Ãàäíû ýðäýìòäèéí õàðèëöàà õîëáîîíû ÿíç á¿ðèéí
õýðýãñëýëèéí õ¿ì¿¿ñò õýðõýí íºëººëºõ ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ òàëààð
ìàðêåòåðóóäûí äóíä ÿâóóëñàí íýãýí ñóäàëãààíààñ ¿çâýë òýäãýýð íü
äàðààõ áàéäëààð æàãññàí áàéíà. /Х¿ñíýãò ¹1/
Ìàðêåòåðóóäûí õàðèëöàà õîëáîîíû õýðýãñëýëèéã ¿ð àøãààð íü ¿íýëñýí
áàéäàë Х¿ñíýãò ¹1
Õàðèëöààíû òºðë¿¿ä ¿íýëãýýíèé æàãñààëò
Äóóäëàãà õóäàëäàà 100
Êàòàëîãè, êàëåíäàðü, òóñãàé õóóäàñ 46
Øóóäàí õàðèëöàà 39
Çàð ñóðòàë÷èëãàà 38
¯çýñãýëýí õóäàëäàà 35
Äýýæ çàãâàð, òóðøèëò àìòëàõ õóäàëäàà 34
Îëîí íèéò, õýâëýë ìýäýýëëèéí õàðèëöàà 31
Õýðýãëýã÷äýä òºâëºðñºí ¿éë÷èëãýý 26
Óðàìøóóëàëò õóäàëäàà 24
Ìºí ¿çýñãýëýí áà ÿàðìàã õóäàëäààíû ¿ð àøãèéã áàéãóóëëàãóóä õýðõýí
¿íýëäãèéã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð ÿâóóëñàí ººð íýãýí ñóäàëãààíä àæ
¿éëäâýðèéí 147, ºðãºí õýðýãëýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé 44, õàðèí
¿éëäâýðëýëèéí áóñ 64 òºëººëºã÷èä îðîëöñîí. Ýíý ñóäàëãààã
øóóäàíãààð àâ÷ýý. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä ¿çýñãýëýí õóäàëäààíû à÷
õîëáîãäëûã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëñîí áàéíà.
¯¿íä:
1.øèíý á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òàíèóëàõ
2.áîëîìæèò õóäàëäàí àâàã÷èäòàé áèå÷ëýí õàðèëöàà òîãòîîõ
3.êîìïàíèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áà íýð õ¿íäèéã ºñãºõ
4.õóäàëäààíû òºâèéí õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîî òîãòîîõ
5.øóóä áîðëóóëàëò õèéõ
17

16. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
6.õýòèéí òºëºâºº òîäîðõîéëîõ áîëîìæ îëîõ
7.îâîðòîé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äýëãýí ¿ç¿¿ëýõ
8.ãýðýýò áîðëóóëàã÷äûã øèíýýð ýëñ¿¿ëýõ
9.áîëîìæèò õóäàëäàí àâàã÷äûí äàëä øààðäëàãûã òîäîðõîéëîõ
10.ºðñºëäºã÷èéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿íýëýõ
11.îäîîãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé øèíý õýðýãëýýã èëð¿¿ëýõ
12.áîðëóóëàã÷, õýðýãëýã÷, ºðñºëäºã÷人ñ øèíý á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàíàà
îëîõ
13.øèíý íèéë¿¿ëýã÷èéã íýìæ èëð¿¿ëýõ
14.ºðñºëäºã÷èéí ìàðêåòèíãèéí ñòðàòåãèéã ñóäëàõ
15.áîðëóóëàëòûí øèíý áîëîâñîí õ¿÷íèéã äàäëàãàæóóëàõ
16.õóäàëäàí àâàã÷òàé òààòàé íºõöºëä óóëçàõ çýðýã áîëíî.
Ýíäýýñ ¿çýõýä õàðèëöàà õîëáîîíû õýðýãñëýëèéã ñîíãîõäîî òýäãýýðèéí
çàðäàë, òºñâèéã òîîöîæ ¿çýõèéí çýðýãöýý òóðøëàãàòàé ìåíåæåð¿¿äèéí
ñàíàëûã àâ÷ áîäèò ¿íýëýëò ºãºõ íü ç¿éòýé. Áàéãóóëëàãûí çàõ çýýëä
ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã ¿çýñãýëýí áà ÿàðìàã õóäàëäààíû òºðºë
ìåíåæåð¿¿äèéí äóíä ºíäºð ¿íýëãýýòýé áàéäàã. Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí
õàíäëàãààñ õàðâàë äýëõèéí õºãæèëòýé îðíû òîï êîìïàíèóä íèéòýä
õàíäñàí ñóðòàë÷èëãààíû õýëáýðýýñ ¿íäñýíäýý òàòãàëçàõ áîëæýý.
Òóõàéëáàë, ÀÍÓ-ä ñóðòàë÷èëãààíû çàðäëûã 70-25 õóâü áîëòîë
áóóðóóëæ ¿¿íèé îðîíä áîðëóóëàëòûí óðàìøóóëàëä èë¿¿ àíõààðàë
òàâèõ áîëñîí áàéíà. Ìàíàé ïðàêòèêò ¿çýñãýëýí õóäàëäàà çîõèîí
áàéãóóëàõ õýëáýð íýëýýä íèéòëýã ÷ ýíý íü ãîë òºëºâ ýöñèéí õýðýãëýã÷èä
õàíäñàí áàéäàã. “Ýð¿¿ë õ¿íñ 2004” ¿çýñãýëýíä îðîëöîã÷äûí äóíä õèéñýí
ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä 70 õóâü íü èéìýðõ¿¿ ¿çýñãýëýíä òîãòìîë îðîëöäîã
ãýñýí áîëîâ÷, çàõ çýýëä õàíäñàí áèå äààñàí ¿çýñãýëýí õýëáýðèéí àæèëä
õýðõýí õàíääàãèéã òîäðóóëàí àâ÷ ¿çýõýä äºíãºæ 12.5 õóâü íü
õàíãàëòòàé õàðèóëò ºã÷, 55 õóâü íü îãò ñàíàà òàâüäàãã¿é ãýñýí áàéíà.
Èëòãýëèéí ¿íäñýí àñóóäàëòàé õîëáîãäóóëàí ìàíàé îðíû áàéãóóëëàãûí
çàõ çýýëä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà äîòîîäûí áîëîí õàìòàðñàí
õºðºí㺠îðóóëàëòòàé çàðèì êîìïàíèä àæèãëàëò, ÿðèëöëàãà õýëáýðèéí
ñóäàëãààã ÿâóóëàõûí çýðýãöýý 300 îð÷èì àæ àõóéí íýãæýýñ ò¿¿âýð
ñóäàëãàà àâñàí. Áàéãóóëëàãûí çàõ çýýë äýõ õàðèëöàà, õîëáîî áóþó
èäýâõæ¿¿ëýëòèéí òàëààð ìàíàé îðíû êîìïàíè, àæ àõóé íýãæèéí
äèéëýíõ íü ìýäëýã íèìãýíòýé, ò¿¿íèéã ñóðòàë÷èëãààíû õýëáýð òºäèé
¿çäãýýñ ãàäíà çºâõºí õýðýãëýã÷èéí çàõ çýýëä çîðèóëàí çàð
ñóðòàë÷èëãààã öººí õýëáýðýýð ñîíãîëò ìóóòàé ÿâóóëäàã íü
ñóäàëãààãààð õàðàãäñàí þì.
Òèéìýýñ ÿâóóëñàí ñóðòàë÷èëãààíû àæëûí ýöñèéí ¿ð ä¿íã õýìæäýãã¿é,
íýãýí õýâèéí áèå áèåíýý äóóðàéñàí çàãâàð òºäèé ñóðòàë÷èëãàà
ÿâóóëäàãààñ òýð íü èõýíõäýý çîðèëòîò õýðýãëýã÷äýäýý õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é
¿ðã¿é çàðäàëä áîëäîã áîë äýëõèéí õýìæýýíä ìàðêåòèíãèéí õàðèëöàà
18

17. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
õîëáîî íü íèéãìèéí íýëýýä ýðýëòòýé ¿éë ÿâö áîëîí áîäèòîéãîîð
õºãæèæ áàéãàà áºãººä áèçíåñìåí¿¿ä èäýâõæ¿¿ëýëòèéã õýðýãëýã÷äýä
áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé òóõàé ìýäýýëëèéã õ¿ðãýõ õàìãèéí ãîë õýðýãñýë ãýæ
¿çäýã.
Ìàíàé îðíû áàéãóóëëàãóóäûí äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû çàðèì ¿ð ä¿íã
Õ¿ñíýãò ¹ 2,3-ä àâ÷ ¿çëýý. Ýíäýýñ ¿çýõýä íèéò èäýâõæ¿¿ëýëòèéí ä¿íä
òåëåâèçèéí ñóðòàë÷èëãàà 44.3%, ñîíèí, ñýòã¿¿ëèéíõ 22% ýçýëäýã áºãººä
¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, çóó÷ëàã÷ áàéãóóëëàãóóäûí èõýíõ íü òåëåâèçûí
ñóðòàë÷èëãààã ãîëëîäîã àæýý. Õàðèí èäýâõæ¿¿ëýëòèéí áóñàä õýëáýð
äºíãºæ 16.4% èéã ýçýëæ áàéãàà íü òóéëûí õàíãàëòã¿é ¿ç¿¿ëýëò þì.
Áàéãóóëëàãûí çàõ çýýëä ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã èäýâõæ¿¿ëýëòèéí àðãà
õýðýãñýë Õ¿ñíýãò ¹2
Çàõ çýýëèéí òºðºë
¯éëäâýðëýã÷
¯éëäâýð ¿éë÷èëãýý
Çóó÷ëàã÷
Çàñãèéí
ãàçàð
Àøãèéí áóñ Ä¿í
Èäýâõæ¿¿ëýëòèéí
àðãà õýðýãñýë
òîî % òîî % òîî % òîî % òîî % òîî %
Òåëåâèç 19 39.6 37 48 26 44.8 13 50 30 41.1 125 44.3
Ðàäèî 6 12.5 6 7.8 6 10.3 7 9.6 25 8.7
Ñýòã¿¿ë, ñîíèí 12 25 22 28.6 13 22.4 6 23.1 9 12.3 62 22
Çàðëàëûí ñàìáàð 7 14.6 4 5.2 7 12.1 1 3.8 5 6.8 24 8.5
Áóñàä 4 8.3 8 10.4 6 10.3 6 23.1 22 30.2 46 16.4
Ä¿í 48 100 77 100 58 100 26 100 73 100 282 100
Äèéëýíõ áàéãóóëëàãà çàð ñóðòàë÷èëãàà, èäýâõæ¿¿ëýëòèéí ¿ð ä¿íä
áîðëóóëàëòûí õýìæýý, õýðýãëýã÷èéí òîîíû ººð÷ëºëò ãàðíà ãýäýãò
èòãýäýã íü äýýðõ ñóäàëãààãààð õàðàãäàæ áàéãàà ÷ ïðàêòèêò ò¿¿íèé ¿ð
ä¿íã õýìæèæ ¿çäýãã¿é áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 19.8% íü
ñóðòàë÷èëãààíû ¿ð ä¿íã õýìæèõ òàëààð îãòõîí ÷ ñàíàà òàâüäàãã¿é
ãýæýý.
Èäýâõæ¿¿ëýëòèéí ¿ð íºëººã õýìæèõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Õ¿ñíýãò ¹3
Çàõ çýýëèéí òºðºë
¯éëäâýðëýã÷
¯éëäâýð Үéë÷èëãýý
Çóó÷ëàã÷
Çàñãèéí
ãàçàð
Àøãèéí
áóñ
Ä¿í
Èäýâõæ¿¿ëýëòèéí ¿ð
íºëººã ÿàæ õýìæäýã âý
òîî % òîî % òîî % òîî % òîî % òîî %
Áîðëóóëàëòûí ºñºëò 18 37.5 23 29.8 32 55.2 2 7.7 2 2.7 77 27.3
Õýðýãëýã÷èéí ºñºëò 12 25 32 41.5 17 29.4 4 15.4 7 9.6 72 25.5
Àæèë÷äûí óðàì 1 2.1 2 2.6 1 3.8 15 20.5 19 6.7
Áàéãóóëëàãûí íýð õ¿íä 5 10.4 9 11.7 4 6.8 10 38.5 21 28.7 49 17.4
Çàðäàë 1 2.1 3 3.8 2 3.4 2 7.7 1 1.3 9 3.2
Õýìæäýãã¿é 11 22.9 8 10.6 3 5.2 7 26.9 27 37.2 56 19.8
Ä¿í 48 100 77 100 58 100 26 100 73 100 282 100
Åð íü ïðàêòèêààñ àæèãëàõàä èäýâõæ¿¿ëýëòèéí çàðäàë òºñâèéã
¿íäýñëýëòýé çîõèîõ, ýöñèéí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ àñóóäàë øààðäëàãààñ íýëýýä
õîöðîãäñîí áàéäàë àæèãëàãääàã. Ýíý áàéäàë íü áàéãóóëëàãûí
èäýâõæ¿¿ëýëòèéí ¿ð ä¿íä ýðãýëçýõ õàíäëàãûã òºð¿¿ëýõ ¿íäýñ áîëæ
áàéíà.
19

18. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
Èäýâõæ¿¿ëýëòèéí øèíæèëãýýã õýðýãëýõ íü áàéãóóëëàãûí õàðèëöààíä
ÿìàð ¿ð ºãººæòýé, ÿìàð àðãà÷ëàë, ÿìàð ñóâãèéã õýðõýí ÿàæ àøèãëàõ
òóõàé ìàðêåòèíãèéí ìåíåæåð øèéäâýð ãàðãàõ áàðüöòàé áîëãîäîã.
ͺ㺺 òàëààñ èäýâõæ¿¿ëýëòèéí ÿìàð ÷ õýëáýð íü òîäîðõîé çàðäëààð
á¿òäýã ó÷ðààñ ýíä çàðäëûí ¿ð àøèãò áàéäàë õàðàãäàõ ó÷èðòàé.
ªíººäºð èäýâõæ¿¿ëýëòèéí ¿éë ÿâöûã øèíý øàòàíä ãàðãàõàä
áàéãóóëëàãà-õóäàëäàí àâàã÷èä àíõààðàë òàâèõ, òýäíèé õ¿ñýë õàíäëàãàä
ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëòèéã ñóäëàõ, òîãòâîðòîé õîëáîî òîãòîîõîä òóñëàõ
áàéãóóëëàãûí õàðèëöàà õîëáîîíû õºòºëáºð ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.
Õàðèëöàà õîëáîîíû õºòºëáºð íü ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãººíèé íýãýí
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì. Õàðèí ¿¿íä õàéíãà õàíäñíààñ ¿¿äýýä õóäàëäàí
àâàã÷ áàéãóóëëàãàä 3 òºëºâèéí ýðãýëçýý òºðäºã íü õèéñýí ñóäàëãààíààñ
õàðàãäñàí.
¯¿íä:
1. Áàðàà õýðýãëýã÷èéí õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàæ ÷àäàõ óó, ¿ã¿é þó
ãýäãýýñ õàìààðààä õýðýãöýýíèé ýðãýëçýý òºðäºã àæýý. Õýðýãöýýíèé
ýðãýëçýý ¿¿ñýõ ¿åä õóäàëäàí àâàã÷èä áàðààíû ¿íèéã áèø èë¿¿
÷àíàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿í, ìàø èòãýëòýé áèçíåñèéí õàðèëöààã ÷óõàëä
¿çýõ íü ãàðöààã¿é.
2. Çàõ çýýëä îëîí õóäàëäàà÷èí ººð ººðèéí îíöëîãòîé áàðààã
íèéë¿¿ëæ, ºðñºë人í õ¿÷òýé áîëæ áàéãààãààñ õýíýýñ õóäàëäàí àâàõ
òàëààð øèéä ãàðãàõàä çàðäàë ºíäºðòýé òóë çàõ çýýëèéí ýðãýëçýý
òºðäºã.
3. Áàðààã õóäàëäàã÷ààñ õóäàëäàí àâàã÷ ðóó øèëæ¿¿ëýí ºãºõ ¿éë
àæèëëàãààíû ¿åä ìàãàäã¿é áèçíåñèéí õàðèëöààíû ñî¸ëûí ò¿âøèí
áà óäèðäëàãûí ÷àäâàðûí ÿëãààíààñ õàìààðàí àæèë õýðãèéí ýðãýëçýý
áèé áîëäîã áàéíà.
Çàõ çýýëèéí òºðºë áà õàðèëöàã÷ áàéãóóëëàãàà íýðëýñýí áàéäàë Õ¿ñíýãò
¹4
Çàõ çýýëèéí òºðºë
Õàðèëöàã÷ 5 áàé/ãàà
íýðëýñýí áàéäàë ¯éëäâýð Үéë÷èëãýý Çóó÷ëàã÷
Çàñãèéí
ãàçàð
Àøãèéí
áóñ
Ä¿í
Á¿òýí 52.1 51.9 48.3 69.2 43.8 50.7
Õàãàñ íýðëýñýí 41.6 37.7 29.3 23.0 27.4 32.6
Íýðëýýã¿é 6.3 10.4 22.4 7.8 28.8 16.7
Ä¿í 17.0 27.3 20.6 9.2 25.9 100.0
Ýäãýýð ýðãýëçýý íü öààøäàà áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí óðò õóãàöààíû
íàéäâàðòàé ò¿íøëýë áèé áîëîõîä ñààä ó÷ðóóëäàã àæýý. Ìàðêåòèíãèéí
áîëîí áîðëóóëàëòûí àæèëòíóóä íü õàðèëöàã÷äàà õýð ìýääýãèéã
òîäðóóëàõ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã áèä 4-ð õ¿ñíýãòýýñ õàðæ áîëíî. Òàíàé
áàéãóóëëàãàòàé òîãòìîë õàðèëöàã÷ ýõíèé òàâàí ãàçðûã íýðëýíý ¿¿ ãýñýí
àñóóëòàíä ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 32.6 õóâü íü õàãàñ äóòóó íýðëýæ,
20

19. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
16.6 õóâü íü îãò íýðëýõã¿é áàéãàà íü îëîí áàéãóóëëàãàä áàéíãûí
ò¿íøýý îëæ òýäýíòýé ã¿íçãèé õàðèëöàà òîãòîîõ òàëààð äóòàãäàë
îðøñîîð áàéãààã èëòãýæ áàéíà.
̺í õàðèëöààíäàà ÿìàð õýëáýðèéã ãîëëîí õýðýãëýäãèéã òîãòîîõîä
íèéò ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí áàéãóóëëàãûí 51.8 õóâü íü ãýðýýòýé, 8.1
õóâü íü èòãýëöëèéí ãýðýýòýé, 31.2 õóâü íü ýíãèéí õàðèëöààòàé
àæèëëàäàã ãýæýý. Ýíý íü áàéíãûí òóóøòàé õàðèëöàà òîãòîîõ àñóóäàë
õîöðîãäîíãóé áàéãààã äàâõàð íîòîëæ áàéãàà õýðýã. /Õ¿ñíýãò¹ 5/
Çàõ çýýëèéí òºðºë áà õàðèëöààíû õýëáýðèéí õàìààðàë Õ¿ñíýãò ¹5
Çàõ çýýëèéí òºðºë
Õàðèëöààíû õýëáýð
¯éëäâýð Үéë÷èëãýý Çóó÷ëàã÷
Çàñãèéí
ãàçàð
Àøãèéí
áóñ
Ä¿í
Ýíãèéí õàðèëöàà 31.2 24.6 15.5 42.3 36.5 31.2
Èòãýëöëèéí ãýðýý 10.5 3.9 10.3 7.7 9.6 8.1
Ãýðýýãýýð 52.0 65.0 65.5 27.0 35.6 51.8
Áóñàä 6.3 6.5 8.7 23.0 8.3 8.9
Ä¿í 17.0 21.3 20.6 9.2 25.9 100.0
Õàìòûí àæèëëàãààíû ÿâöàä ÿìàð áýðõøýýë ãàðäàãèéã òîäðóóëæ ¿çýõýä
äàðààõ áàéäàë õàðàãäñàí þì. Ò¿íøèéí õàðèëöàà òîãòîîñîí æèëýýñ ¿ë
õàìààðàí íèéòëýã òîõèîëääîã áýðõøýýë íü òºëáºð òîîöîîòîé
õîëáîîòîé /40.1 õóâü/ õîëáîãäîí ¿¿ñäýã áàéíà. Äàðàà íü õóäàëäàí àâàëò
íü áàãà, òîãòìîë õàðèëöàà òîãòîîõ òàëààð äóòàãäàëòàé /10 ãàðóé õóâü/
ãýæ ¿çæýý. Ýíý áàéäëûã ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé òîìîîõîí õýä
õýäýí áàéãóóëëàãûí /Âàãíåð Àçè, ßïîíû Êîìàöó, Îðîñûí
Çàðóáåæüñòðîé/ áèçíåñèéí õàðèëöààíû áàéäàëä ìºí àæèãëàëò õèéæ
òîäðóóëàí ñóäàëæ ¿çñýí þì.
Ãîë ò¿íøòýéãýý õàìòðàí àæèëëàñàí æèë áà õàðèëöààíä ãàðäàã
áýðõøýýëèéí õàìààðàë Õ¿ñíýãò ¹ 6
Ãîë ò¿íøòýé õàìòðàí àæèëëàñàí æèë
Õàðèëöààíä ãàðäàã ãîë áýðõøýýë
0-1 1-3 3-5 5-10 10 äýýø Ä¿í
Òºëáºð òîîöîîã õóãàöààíä íü
õèéääýãã¿é
31.8 28.5 46.0 51.8 48.7 40.1
Òîãòìîë áóñ õàðèëöààòàé 13.7 15.7 7.9 12.9 7.4 12.1
Õóäàëäàí àâàëò áàãà 18.2 13.8 11.1 3.7 7.4 10.6
Áèçíåñèéí ñî¸ë ìóó - 2.0 1.6 1.9 2.5 1.8
Öàã áàðüäàãã¿é 9.1 5.8 4.8 7.4 4.8 6.0
Ãýðýýíèé ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëäýãã¿é 4.5 9.8 3.2 1.9 9.7 6.4
ÿéöýòãýëèéí õÿíàëò ìóó 4.5 4.9 4.8 1.9 2.5 3.9
Òýýâýðëýõ àæëûí õ¿íäðýë 4.5 11.7 9.5 5.6 4.9 8.5
Áóñàä 13.7 7.8 11.1 12.9 12.1 10.6
Ä¿í 7.8 36.2 22.3 19.2 14.5 100.0
Ýäãýýðýýñ òºëººëæ àâ÷ ¿çâýë Âàãíåð Àçè êîìïàíè ãýõýä ë
áàéãóóëëàãóóä òºëáºð òîîöîîã õóãàöààíä íü õèéäýãã¿é, ãýðýýíèé
21

20. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
¿¿ðãýý áèåë¿¿ëäýãã¿éãýýñ ãàäíà ººð îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ áîëæ áèçíåñèéí
õàðèëöààíä ñýâ ñóóëãàäàã ãýæ ¿çæýý. Æèøýý íü Àòàð ºð㺺 ¿éëäâýð
1996-2000 îíû õîîðîíä 53 áàéãóóëëàãûí 33.8 ñàÿ òºãðºãèéí ýðãýëçýýòýé
àâëàãûã íàéäâàðã¿éä òîîöñîí áîë Âàãíåð Àçè êîìïàíè ãýõýä 5 æèëä
íèéòäýý 88.5 ñàÿ òºãðºãèéí õóãàöàà õýòýðñýí àâëàãàòàé áàéãàà íü
ñóäàëãààíààñ õàðàãäñàí þì.
Ìàíàé îðíû áàéãóóëëàãûí çàí òºëºâ, õàðèëöààíä õèéñýí ýíýõ¿¿
ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íü áàéãóóëëàãûí çàõ çýýë äýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ
áàéãàà íèéò àæ àõóéí íýãæ õàðèëöàã÷ á¿ðò òîõèðñîí õàðèëöàà
õîëáîîíû àðãà õýðýãñëýëèéã ¿ð ä¿íòýé õýðýãëýõ òàëààð äóòàãäàëòàé
áàéãààãààñ îëîí òºðëèéí áýðõøýýë ¿¿ñäýã áºãººä ýíý íü öààøäàà
áèçíåñèéí óðò õóãàöààíû õàðèëöààíä ìóóãààð íºëººëæ áàéãàà íü
õàðàãäñàí þì. Ýíý íü áàéãóóëëàãà-õóäàëäàí àâàã÷èéí çàí òºëºâèéí
îíöëîãò òîõèðñîí èäýâõæ¿¿ëýëòèéí àðãà õýðýãñëýëèéã ñîíãîí ò¿¿íä
çîðèóëñàí çàðäëûã çîõèñòîé õýìæýýíä õ¿ðòýë òºëºâëºæ çàðöóóëàõûí
÷óõëûã õàðóóëæ áàéíà. Òèéìä áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí õóäàëäàõ,
õóäàëäàí àâàõ ¿éë àæèëëàãààã ºíººãèéí øààðäëàãàä õ¿ðãýõèéí òóëä
ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãººòýé àæèëëàõûí çýðýãöýý õàðèëöàà õîëáîîíû
õºòºëáºðèéã çîðèëòîò çàõ çýýëèéí îíöëîãò òîõèðñîí áàéäëààð
òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ áà ò¿¿íèé ¿ð ä¿íã òîîöîæ áàéõ, á¿õ ë
áàéãóóëëàãàòàé ñòðàòåãèéí óðò õóãàöààíû ò¿íøëýë òîãòîîí àæèëëàõàä
àíõààðàõ íü ç¿éòýé þì.
Ýöýñò íü áàéãóóëëàãûí ìàðêåòèíãèéí õàðèëöàà õîëáîîíû
õºòºëáºðèéí íýãýí õýëáýð á¿òöèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. Ýíýõ¿¿
òºëºâëºãºº íü áàéãóóëëàãûí ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãººíèé
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ þì.
Èäýâõæ¿¿ëýëòèéí òºëºâëºãººíèé á¿òýö
¹ Õàìðàõ àãóóëãà
1
Îðøèë õýñýã: /Êîìïàíè, á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷, çàõ çýýëèéí òºðõ,
ìàðêåòèíãèéí õîëüöûí àñóóäëûã èäýâõæ¿¿ëýëòòýé õîëáîí ãàðãàõ/
2 Çîðèëãî: /Åðºíõèé áà òóñãàé çîðèëãóóä, ýäãýýðèéí øàëãóóð/
3
Ñàíõ¿¿, òºñºâ: /ßìàð õýìæýýíèé çàðäàë õýðýãòýé, ÿàæ öóãëóóëàõ âý, ò¿¿íèé
õÿíàëò/
4
Ñòðàòåãè: /Çîðèëòîò ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä þó õýëýõ þì, ¿¿íèéã õýðõýí õýëýõ âý, ÿàæ
õ¿ðãýõ, ¿ð ä¿íã íü ÿàæ õýìæèõ âý/
5
¯íäñýí õºòºëáºð: /¯éë àæèëëàãààíû ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà ÿìàð áàéõ âý, ýíý íü
õýðõýí ºðíºí ÿâàãäàõ âý/
6
Õýðýãæ¿¿ëýëò: /Õýí áàòëàí çºâøººðºõ, õýí ¿éë àæèëëàãààã õîëáîõ, õýí õàðèóöàõ
áà ã¿éöýòãýõ ã.ì/
Àøèãëàñàí ìàòåðèàë:
1. Я. Отгонсүрэн, “Байгууллагын харилцааны маркетингийн удирдлага”
2004, Улаанбаатар
22

21. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
2. ß. Îòãîíñ¿ðýí, “Áàéãóóëëàãûí õàðèëöààíû ìàðêåòèíãèéã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àðãà çàì” ìîíîãðàô, 2003, Óëààíáààòàð
3. Ô. Котлер, Marketing management, 2000
23

22. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
3
ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ ÃÀÄÀÀÄÛÍ ØÓÓÄ ÕªÐªÍê ÎÐÓÓËÀËÒ
ÁÀ ÄÍÁ-ÈÉ ªÑªËÒÈÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÍ ÕÀÌÀÀÐÀË
Н.Батнасан
1990-2003 îíóóäàä íýã õ¿íä íîãäîõ øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý
386.8 äàõèí ºññºí1
áîë ÄÍÁ-èé åð人 ë 10.5%-èàð ºññºí íü äýëõèéí
äóíäæààñ 3.7 äàõèí äîîãóóð2
áàéíà.
Èéìýýñ Ìîíãîë óëñàä õèéãäñýí ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí áîëîí
ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õàðèëöàí õàìààðëûã ñóäàëæ, ò¿¿íä øèíæèëãýý
õèéõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì. Ýíý íü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
òàëààðõè áîäëîãûí øèéäâýð¿¿äèéã áîëîâñðóóëæ, òîäîðõîéëîõîä íýí
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë áèëýý.
Îëîíõè ñóäàëãààíû àæëóóä ÃØÕÎ-ûã õèéæ áóé õºðºí㺠îðóóëàã÷
îðíû ç¿ãýýñ õºäºëìºð, ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýìæèä ÿìàð íºëººëºë
¿ç¿¿ëñíèéã òºâëºð÷ ñóäàëñàí áàéäàã. Õàðèí ýíä àðàé ººð áàéäëààð,
òîäðóóëáàë Balasubramanyam áîëîí áóñàä ýðäýìòýä (1996), ò¿¿í÷ëýí
Carkovic & Levine (2002) íàðûí ÄÍÁ-èé ºñºëòèéã ÃØÕÎ-òàé õîëáîæ,
ò¿¿íèéã õºäºëìºð áà êàïèòàëûí ºñºëòòýé ç¿éðëýí, åðäèéí
¿éëäâýðëýëèéí ôóíêö äýýð òóñãàæ ñóäàëñàí çàãâàðûã àâ÷ àøèãëàâ.
Ìîíãîë øèã áàãà áóóðàé îðîíä ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò äîòîîäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòòàé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ ñàéí òåõíîëîãè, èë¿¿ ºíäºð
ìýðãýæèëòýé àæèëëàõ õ¿÷íèéã äàãóóëàí àâ÷ èðäýã ãýäýãòýé ìàðãàõã¿é
áîëîâ óó. ¯¿íýýñ ¿íäýñëýí äýýðõ çàãâàðò ¿éëäâýðëýëèéí ôóíêöýä
ãàäààäûí áîëîí äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òóñ òóñàä íü ¿ë
õàìààðàõ õóâüñàã÷ áîëãîí àâ÷ ¿çñýí áàéäàã. Òèéìýýñ áèä
¿éëäâýðëýëèéí ôóíêöûã åðäèéí õýëáýðýýð äàðààõü áàéäëààð òîìü¸îëæ
áîëîõ þì:
1
ÃÕÃÕÎÀ-èéí ìýäýý, “World Investment Report 2004”-ò òóëãóóðëàí õèéñýí çîõèîã÷èéí òîîöîîëîë
2
World Bank “World Development Indicators”, “Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëä” ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë, “Ìîíãîë óëñûí
ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë-2003”-ò òóëãóóðëàí õèéñýí çîõèîã÷èéí òîîöîî
24

23. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
Y=g (L, K, F, t) [1]
Ýíä Y-ýýð áîäèò ÄÍÁ-èé õýìæýýã, L-ýýð õºäºëìºðèéã, K-ààð äîòîîäûí
êàïèòàëûí ºðòãèéã, F-ýýð ãàäààäûí êàïèòàëûí ºðòãèéã, t-ýýð
òåõíèêèéí äýâøëèéã õàðóóëàõ öàã õóãàöààíû õàíäëàãûã òºëººë¿¿ëýâ.
Äýýðõ ôóíêöûã øóãàìàí õýëáýðò îðóóëàõûí òóëä 2 òàëààñ íü Log
àâàõàä ÄÍÁ-èé ºñºëò íü äàðààõü õýëáýðýýð èëýðõèéëýãäýæ áàéíà.
y= α+ β1l + β2k + β3f [2]
Òîìü¸îíä áàéãàà æèæèã ¿ñã¿¿ä íü ºñºëòèéí õóâèéã, áåòà êîýôôèöèåíò
íü ÄÍÁ-èé ºñºëòèéí ìýäðýìæèéã èëýðõèéëäýã. Ãàäààäûí áîëîí
äîòîîäûí êàïèòàëûí ºðòãèéã Balasubramanyam íàð (1996) ÄÍÁ-ä
ãàäààäûí áîëîí äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýçëýõ õóâèéí æèíã
îðóóëàí àøèãëàñàí áºãººä áèä ýíýõ¿¿ òîîöîîíäîî ýíýõ¿¿ àðãûã
àøèãëàâ. Ó÷èð íü ãàäààäûí áîëîí äîòîîäûí êàïèòàëûí ºðòãèéí
õýìæýýã öàã õóãàöààíû ¿ðãýëæëýëä òîîöîæ ãàðãàñàí ñòàòèñòèê
ìýäýýëýë áàéõã¿é þì..
GDP=6.67l
0.85
k
0.18
f
0.8
Òîîöîîíîîñ ¿çýõýä ÄÍÁ-èé ºñºëò ãàäààä äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàëò
(k/y; f/y)-ûí êîýô-ôèöèåíòýýñ áóñ, õàðèí àæèëëàãñäûí òîîíû ºñºëòèéí
êîýôôèöèåíòýýñ ñòàòèñòèê õàìààðàë èõòýé áàéíà. Àæèëëàãñäûí òîîíû
ºñºëòººñ õàìààðàõ ÄÍÁ-èé ºñºëòèéí ìýäðýìæ 0.85 áàéãàà íü äîòîîäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòààñ õàìààðàõ ìýäðýìæ (0.18), ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòààñ õàìààðàõ ìýäðýìæ (0.08)-èéí àëü àëèíààñ ºíäºð, ººðººð
õýëáýë ÄÍÁ-èé ºñºëò àæèëëàãñäûí òîîíû ºñºëòººñ èë¿¿ ºíäºð
õàìààðàëòàé ãýñýí ñîíèðõîëòîé ¿ð ä¿í ãàðëàà. Òîîöîîëëîîñ ¿çýõýä
ÄÍÁ-èé ºñºëò íü ãàäààäûí áóñ õàðèí äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàëòààñ
èë¿¿ èõ õàìààðàëòàé áàéíà. ¯ë õàìààðàõ õóâüñàã÷ áîëãîí àâñàí äýýðõ 3
õ¿÷èí ç¿éë íü ÄÍÁ-ä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéí 74.0%-èéã òàéëáàðëàæ
áàéíà.
Õýäèéãýýð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë óëñàä õèéãäñýí ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëò õýìæýýíèé õóâüä ¿ëýìæõýí ºñ÷, ÄÍÁ-èé 15%-òàé
òýíöýõ áîëñîí õýäèé ÷ ÄÍÁ-èé 1989-2003 îíû õîîðîíäîõ ºñºëòºä
íºëººëºë áàãàòàé áàéæýý. Îíîëûí õóâüä õºðºí㺠îðóóëàëò íü
¿éëäâýðëýëèéã ºðãºòãºæ, á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëäýã áîëîâ÷ áîäèò
àìüäðàë äýýð òèéì áàéäàë àæèãëàãäñàíã¿é.
Ìîíãîë óëñ 1989-2003 îíóóäàä íýýëòòýé ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä
øèëæèõ øèëæèëò õèéæ, õóäàëäàà õºðºí㺠îðóóëàëòûí èë¿¿
òààëàìæòàé îð÷èí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí áîëîâ÷ ãàäààäûí øóóä
õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý áà ¿ð àøãèéí àëü àëü íü õºðºíãº
25

24. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
îðóóëàëòûã õ¿ëýýí àâàã÷ îðíû õóäàëäààíû äýãëýìýýñ õàìààðäàã òóõàé
Bhagwati (1978)-èéí ñóäàëãààíû òààìàãëàë Ìîíãîëûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí ïðàêòèêò áèåëýãäñýíã¿é. ¯¿íèéã òàéëáàðëàõ õýä õýäýí
¿íäýñëýë áàéæ áîëîõ þì.
Õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ áóé îëîí óëñûí áîëîí ¿íäýñòýí äàìíàñàí
êîðïîðàöèóä õºðºí㺠îðóóëàëòûíõàà ¿ð àøãèéã “øèëæèõ ¿íý”-ýýð
äàìæóóëàí òîëãîé êîìïàíèäàà òºâëºð¿¿ëäýã áàéæ áîëîõ þì.
Õèéãäýæ áóé õºðºí㺠îðóóëàëò íü ãîë òºëºâ óóë óóðõàé, íýõìýë
ñ¿ëæìýëèéí ñàëáàð ãýõ ìýò òåõíèê òåõíîëîãèéí áàãòààìæ ìóóòàé
ñàëáàðóóäàä õèéãäñýí òóë á¿òýýìæèéã òºäèéëºí èõýýð íýìýãä¿¿ëæ
÷àäààã¿é áàéæ áîëîõ þì. Òåõíèê òåõíîëîãèéí ºíäºð õºãæèë á¿õèé
óëñ îðíóóäààñ õèéæ áóé õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý õàðüöàíãóé
áàãà áàéãààãààñ õèéãäýæ áóé õºðºí㺠îðóóëàëò õºäºëìºðèéí
á¿òýýìæèéã òºäèéëºí íýìýãä¿¿ëñýíã¿é.
Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí õóãàöààíû ÄÍÁ-èé ºñºëò íü ÕÀÀ,
¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàð ãýõ ìýò õºðºí㺠îðóóëàëò áàãà øààðääàã
àæëûí áàéðíû òîîã èõýýð íýìýãä¿¿ëäýã ñàëáàðóóäûí ºñºëòººñ
õàìààðàë èõòýé áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ÄÍÁ-ä ¿éë÷èëãýýíèé
ñàëáàðûí ýçëýõ õóâèéí æèí òàñðàëòã¿é ºñ÷, 2003 îíä ÄÍÁ-èé 51.5%-
òàé òýíöýõ áîëæýý.3
Äýëõèéí çàõ çýýë äýõ ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéí óíàëò ÃØÕÎ-ä äèéëýíõè
õóâèéã ýçýëæ áóé óóë óóðõàé, ÌÀÀ-í ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàõ
¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí ¿éëäâýðëýë, àøèãò àæèëëàãààíä ìóóãààð
íºëººëñºí.
Õèéãäýæ áóé õºðºí㺠îðóóëàëòûí áàãàã¿é õýñýã íü àøèãò
ìàëòìàëûí ãåîëîãè, õàéãóóëûí ÷èãëýëä õèéãäñýí áºãººä ýíý
÷èãëýëèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿ð ºãººæ íü àøèãò ìàëòìàëûã
îëáîðëîæ ýõýëñýí ¿åýñ ýõëýí ãàðäàã.
Ìîíãîë óëñûí ãàçàðç¿éí áàéðøèë, äýä á¿òöèéí õºãæèëò çýðãýýñ
øàëòãààëàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ýêñïîðòëîõ, èìïîðòëîõ, äîòîîäîä
òýýâýðëýõ çàðäàë ºíäºð ò¿âøèíä áàéäàã áºãººä ýíý íü õºðºíãº
îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð àøèãò
òîäîðõîé õýìæýýãýýð íºëººëäºã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òàòâàðûí ºíäºð
çàðäëààñ çàéëñõèéí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí ãàçðóóä îðëîãîî
èõ õýìæýýãýýð íóóäàã áàéæ áîëîõ òàëòàé þì.
Ýðäýìòýí Hanson (2001)-íû íîòîëæ áàéãààãààð îðëîãûí òàòâàð áàãà
áàéõ íü ÃØÕÎ-ûã òàòàõàä òºäèéëºí íºëººëäºãã¿é áàéíà. Òèéìýýñ
ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõûí òóëä õºðºí㺠îðóóëàëòûí
èë¿¿ òààëàìæòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, òóõàéëáàë ýäèéí çàñãèéí ºíäºð
ºñºëò, ºíäºð áîëîâñðîëòîé àæèëëàõ õ¿÷èí, ñàéòàð õºãæñºí äýä
3
“Ìîíãîë óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë” 2003
26

25. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
á¿òöèéã áèé áîëãîõ çýðýã àñóóäàëä èë¿¿òýé àíõààðàõ íü ç¿éòýé áîëîâ
óó.
Ýíýõ¿¿ øèíæèëãýýíýýñ “Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã îðóóëàõ òàëààð
àíõààðàõ íü ç¿éòýé áîëîâ÷ îðóóëñàí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òîãòîîí áàðèõ,
ò¿¿íýýñ ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýõ òàë äýýð áîäëîãûí õóâüä èë¿¿ àíõààðàõ
øààðäëàãàòàé” ãýñýí ãîë ä¿ãíýëòèéã õèéæ áîëîõîîð áàéíà.
Àøèãëàñàí ìàòåðèàë:
1. “International financial statistics” 2002, 2003
2. “Ìîíãîë óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë 2003” ÓÁ 2004
3. “Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëä” ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë” ÓÁ 2004
4. “World Investment Report 2004”
5. “World Trade Report 2004”
6. Banerjee, A., Galbraith, J.W. and Dolado, J. (1990). Dynamic specification and linear
transformations of the autoregressive-distributed lag model. Oxford Bulletin of Economics and
Statistics, 52, 95-104.
7. Clements, M.P. and Hendry, D.F. (1995). Forecasting in cointegrated systems. Journal of Applied
Econometrics, 10, 127-146.
8. Engle, R.F. and Yoo B.S. (1987). Forecasting and testing in co-integrated systems. Journal of
Econometrics, 35, 143-159.
9. Harvey, A. (1997). Trends, cycles and autoregressions. Economic Journal, 107, 192-201.
10. Hendry, D.F. (1995), Dynamic Econometrics, Oxford University Press, Oxford.
Èíòåðíåò õàÿãóóä:
1. World Bank Group; IBRD, IDA, IFC, MIGA, ICSID - http://www.worldbank.org
2. International Monetary Fund (IMF) - http://www.imf.org
3. World World Trade Organization (WTO) - http://www.wto.org
4. UN Databases - http://www.unctad.org
27

26. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
4
ÃÀÄÀÀÄ ÕÓÄÀËÄÀÀÍÛ ÑÒÀÒÈÑÒÈÊ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ
ÀÐÃÀ ÇҮÉÃ ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ ÁÎËÃÎÕ ÍÜ
Ý.ÿðãýìæàâ, À.Äýìáýðýë
Íýã. Ãàäààä õóäàëäààíû ñòàòèñòèê ñóäàëãààíû îäîîãèéí àðãà ç¿é
Гадаад худалдааны статистик мэдээлэл гаргах аргачлалыí
òàëààð. Гадаад худалдааны үр ашгийг зөв тооцох хамгийн гол үндэс
бол гадаад худалдааны статистик мэдээллийг гаргах аргачлалаас
шалтгаална.
Ãàäààä õóäàëäààíû ñòàòèñòèêèéã 1993 îíîîñ ºìíºõ õóãàöààíä ýêñïîðò,
èìïîðòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóä ¿éë
àæèëëàãààíûõàà òàëààðõè ñòàòèñòèêèéí òàéëàí ìýäýýã ãàäààä
õóäàëäààíû áàéãóóëëàãàä ºã÷, ýäãýýð ìýäýýã Ãàäààä õóäàëäààíû ÿàì
íýãòãýí Ñòàòèñòèêèéí òºâ áàéãóóëëàãàä äàìæóóëàí ºãºõ æóðìààð
ãàðãàæ áàéñàí.
1990 îíîîñ ãàäààä õóäàëäààíû ñàëáàðò îðîëöîã÷ àæ àõóéí íýãæ,
áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí òîî ýðñ íýìýãäñýíýýð ãàäààä õóäàëäààíû
ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã á¿ðòãýõ, öóãëóóëàõ õóó÷èí àðãûã àøèãëàõ
áîëîìæã¿é áîëñîí þì. Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä
ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóä íýãäñýí àðãà÷ëàëààð ãàäààä õóäàëäààíû
ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã ãàðãàäàã áàéñàí.
Харин 1995 îíîîñ ýõýëæ ãàäààä õóäàëäààíû ñòàòèñòèêèéã îëîí óëñûí
æèøèãò íèéöð¿¿ëæ “Ãàäààä õóäàëäààíû ãààëèéí ñòàòèñòèêèéí
àðãà÷ëàë”-ûã Ìîíãîë Óëñûí Ñòàòèñòèêèéí Òºâ Ãàçàð, Ìîíãîë Óëñûí
Ãààëèéí Åðºíõèé Ãàçðààñ øèíýýð áîëîâñðóóëàí áàòàëæ ãàðãàñàí
áºãººä 1997 îíä óã àðãà÷ëàëûã øèíý÷ëýí ñàéæðóóëæ ìºðäñºí. 1998 îíä
ͯÁ-ûí Ýäèéí Çàñàã, Íèéãìèéí Ǻâëºëèéí Ñòàòèñòèêèéí Õýëòýñ
“Ãàäààä õóäàëäààíû ¿íäñýí çàð÷èì, òîäîðõîéëîëò” ãýñýí àðãà÷ëàë,
çºâëºìæèéã ãàðãàæ ãèø¿¿í îðíóóääàà ìºðäºõèéã ñàíàë áîëãîñîí þì.
Ýíýõ¿¿ àðãà÷ëàë, çºâëºìæèéã ¿íäýñëýæ ¯ÑÃ, ÃÅà õàìòðàí “Ìîíãîë
28

27. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû áàðàà ýðãýëòèéí ãààëèéí ñòàòèñòèê
ìýäýýëëèéã ýìõëýí ãàðãàõ àðãà÷ëàë”-ûã äàõèí øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ
ãàäààä õóäàëäààíû ñòàòèñòèêò 2002 îíîîñ ìºðäºæ àæèëëàæ áàéãàà.
Ãàäààä õóäàëäààíû ãààëèéí ñòàòèñòèê ìýäýýëýë ãàðãàõ àðãà÷ëàë áîëîí
ÎÓÂÑ-ààñ ãàðãàñàí Òºëáºðèéí òýíöëèéí àðãà÷ëàëûí äàãóó
Ìîíãîëáàíêíû àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýñ õóäàëäàí àâ÷, ãàäààäàä ãàðãàæ
öýâýðø¿¿ëæ, ãàäààäûí áàíêèíä õàäãàëóóëäàã àëòíààñ áàíêíû áóñ
áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèä çàðñàí àðèëæààíû çîðèóëàëòòàé
ìºíãºæººã¿é àëòûã 2002 îíû 10 ñàðààñ ãàäààä õóäàëäààíû ñòàòèñòèê
ìýäýýíä òóñãàí òîîöäîã áîëîâ.
Ãàäààä õóäàëäààíû ãààëèéí ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã ãàðãàõ ¿íäñýí
á¿ðòãýë íü ãààëèéí õèëýýð íýâòð¿¿ëñýí áàðààíû òàëààðõè õýðýãöýýòýé
á¿õ ìýäýýëëèéã àãóóëñàí ãààëèéí ìýä¿¿ëýã áºãººä ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëò
õèéñýí ýöñèéí ºäðººð ýêñïîðò, èìïîðòûã á¿ðòãýæ ñòàòèñòèêèéí àëáàí
¸ñíû ìýäýýíä òóñãàæ áàéíà.
Áàðààíû á¿ëýã, íýð òºðëèéã Äýëõèéí Õóäàëäààíû Áàéãóóëëàãààñ
áîëîâñðóóëñàí “Áàðààã òîäîðõîéëîõ, êîäëîõ óÿëäóóëñàí ñèñòåì”-èéí
àíãèëàëûí äàãóó ãàðãàæ áàéíà.
Àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéí òàéëàíä ýêñïîðò, èìïîðòûí íèéò õýìæýýã
äàðààõè á¿ëãýýð ¿ç¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:
• âàëþòûí òºëáºðò õóäàëäàà
• áàðàà ñîëèëöîî
• òºëáºðò çîðèóëñàí áàðàà
• ãàäààäûí çàõèàëàã÷èéí ìàòåðèàë, ò¿¿ãýýð õèéñýí áàðàà
• ãàäààäûí çýýëèéí õºðºí㺺ð íèéë¿¿ëñýí áàðàà
• ãàäààäûí òóñëàìæèéí áàðàà
• õºðºí㺠îðóóëàëòààð íèéë¿¿ëñýí áàðàà
Ýêñïîðòûí áàðààã ÄÀÔ – Ìîíãîë óëñûí õèë íºõöëèéí ¿íýýð òîîöäîã.
Èìïîðòûí áàðààã Ìîíãîë óëñûí õèë õ¿ðòýëõ á¿õ çàðäëûã øèíãýýñýí
ÑÈÏ-Ìîíãîë óëñûí õèë íºõöëèéí ¿íýýð ¿íýëæ ñòàòèñòèêò á¿ðòãýæ
áàéíà. Ýêñïîðò, èìïîðòûí áàðààíû ¿íèéã àìåðèê äîëëàðò
øèëæ¿¿ëýõäýý ãààëèéí àíõíû áîëîí ýöñèéí á¿ðä¿¿ëýëò õèéñýí ºäðèéí
Ìîíãîë áàíêíû âàëþòûí õàíøèéã õýðýãëýæ áàéíà.
Ãàäààä õóäàëäààíû ñòàòèñòèê ñóäàëãààíû îäîîãèéí àðãà÷ëàë. Гадаад
худалдааны үр ашгийн ñòàòèñòèê ñóäàëãààã ãàäààä õóäàëäààíû ¿íèéí
áîëîí òîî õýìæýýíèé èíäåêñèéí òîîöîîí äýýð òóëãóóðëàí õèéæ байна.
29

28. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
Ýäãýýð èíäåêñèéã òîîöîõäîî Ãààëèéí Åðºíõèé Ãàçðûí æèëèéí ýöñèéí
ýêñïîðò, èìïîðòûí äýëãýðýíã¿é íýð òºðëèéã àøèãëàäàã.
Гадаад худалдааны үр ашгийн тооцоо, судалгаа хийх гол зорилго íü
ãàäààä õóäàëäààíû àøèã àëäàãäàë, ò¿¿íä íºëººëñºí õ¿÷èí ç¿éëèéã
òîäîðõîéëîõ ÿâäàë þì. Ийм ñóäàëãààíä ýêñïîðò, èìïîðòûí ãîë íýðèéí
áàðààíуудûн íýãæèéí äóíäàæ ¿íèéí áîëîí òîî õýìæýýíèé
ººð÷ëºëòèéã õàðóóëæ, ýêñïîðò, èìïîðòûí áàðààíû äóíäàæ ¿íý, òîî
õýìæýý ººð÷ëºãäñºíººñ õýäèé õýìæýýíèé âàëþòûí îðëîãî îëîõ
áîëîìæèéã àëäñàíûã õàðóóëæ áàéãàà þì.
¯¿íýýñ ãàäíà ãàäààä õóäàëäààíû ãîë íýðèéí áàðààíû íýãæèéí äóíäàæ
¿íèéã õóäàëäààíû ò¿íø îðíóóäààð õàðóóëæ, òóõàéí áàðààã àëü îðîíä
õàìãèéí ºíäºð áóþó áàãà ¿íýýð õóäàëäàâ, àëü îðíîîñ õàìãèéí ºíäºð
áóþó õàìãèéí áàãà ¿íýýð õóäàëäàí àâàâ, òóõàéí îðîíä õóäàëäñàí áóþó
òóõàéí îðíîîñ õóäàëäàí àâñàí áàðààíû ¿íý ºìíºõ îíîîñ õýðõýí
ººð÷ëºãäñºí çýðãèéã õàðóóëíà.
Ò¿¿í÷ëýí ãàäààä õóäàëäààíû ¿íý, òîî õýìæýýíèé åðºíõèé èíäåêñ áîëîí
òýäãýýðèéí õàðüöàà, õóäàëäààíû íºõöëèéí êîýôôèöèåíòèéã тооцдоã.
Ýäãýýð àñóóäëóóäûã ñóäëàí òîäîðõîé ñàíàë, àðãà õýìæýýã àâ÷
õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàäààä õóäàëäààíû ¿íèéí áîëîí òîî õýìæýýíèé
ººð÷ëºëòèéí òàëààðõè ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûí à÷ õîëáîãäîë îðøèíî.
Үнийн индекс тооцох òàëààð. Ãàäààä õóäàëäààíû үр ашгийг тооцох
хамгийн гол арга бол экспорт, импортын үнийн болон тоо хэмжээний
индексийн тооцоо юм. ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ͯÁ-ûí
Ñòàòèñòèêèéí õýëòñýýñ áîëîâñðóóëæ ãàðãàñàí ãèø¿¿í îðíóóäàä
õýðýãëýõèéã çºâëºìæ áîëãîñîí “Îëîí Óëñûí õóäàëäààíä õýðýãëýæ
áàéãàà ¿íèéí èíäåêñèéí àðãà÷ëàë”-ä íèéö¿¿ëýí 1997 îíä áàòàëñàí
“Ìîíãîë Óëñàä ãàäààä õóäàëäààíû ¿íèéí áîëîí òîî õýìæýýíèé èíäåêñ
òîîöîõ àðãà÷ëàë”-ûí äàãóó ýêñïîðò, èìïîðòûí ¿íèéí áîëîí áèåò
õýìæýýíèé èíäåêñèéí òîîöîîã õèéæ áàéãàà áîëíî.
Ãàäààä õóäàëäààíû ¿íèéí èíäåêñèéí ¿ç¿¿ëýëò íü õóäàëäààíû ñóäàëãàà,
øèíæèëãýý, ìýäýýëëèéí àæëûã çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí óòãà
àãóóëãààð áàÿæóóëæ, õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãàà, ãàäààä õóäàëäààíû ¿ð
àøèã, íºõöëèéã áîäèòîé ¿íýëæ ä¿ãíýõ, ò¿¿íèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí
òîîöîîíû ¿íäýñëýëèéã ñàéæðóóëàõûí çýðýãöýý äîòîîäûí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîîöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ¿íäýñíèé òîîöîîíû
äàíñóóäûã áàéãóóëàõàä îðäîã øààðäëàãàòàé çàðèì ¿ç¿¿ëýëòèéã
òîîöîõîä àøèãëàãäàæ áàéíà.
30

29. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
¯íèéí èíäåêñèéí òîîöîîíû àæëûí ÷àíàð íü ãààëèéí ñòàòèñòèêèéí
ýêñïîðò, èìïîðòûí áàðààíû íýð òºðëèéí òîî, ¿íèéí ¿íýí çºâ áàéäàë,
ìýäýýíä òóñãàãäàæ áàéãàà áàðààíû á¿ëýã, äýä á¿ëãèéí á¿òöýýñ øóóä
õàìààð÷ áàéíà.
Óëñûí õèëýýð îðñîí, ãàðñàí áàðààíû óðñãàë õºäºë㺺íèéã á¿ðòãýäýã
ãààëèéí ìýä¿¿ëýã íü ¿íèéí èíäåêñèéã òîîöîõ ýõ ¿¿ñâýð, àíõäàã÷
áàðèìò áîëíî. Ìîíãîë Óëñûí Ãààëèéí Åðºíõèé Ãàçàð ГАМАС
программаар мэдээллийг íýãòãýí áîëîâñðóóëæ “ýêñïîðò èìïîðòûí
áàðààíû ã¿éöýòãýë” ãýñýí ñòàòèñòèêèéí àëáàí ¸ñíû ìýäýýëëèéã ñàð á¿ð
ãàðãàäàã áºãººä ýíýõ¿¿ ìýäýýëýëä òóñãàãäñàí áàðààíû íýð òºð뺺ð
áàðàà òóñ á¿ðèéí äóíäàæ ¿íèéã òîîöîæ ¿íèéí èíäåêñèéã òîîöдîг.
Îëîí óëñûí õóäàëäààíä ìºðäºæ áàéãàà “Áàðààã òîäîðõîéëîõ, êîäëîõ
óÿëäóóëñàí ñèñòåì” – èéí àíãèëëûí äàãóó ýêñïîðò, èìïîðòûí áàðààíû
íýð òºðºë, á¿ëýã, õýñãèéí ¿íèéí èíäåêñèéã òîäîðõîéëîõ áºãººä 4, 6, 8
îðîíòîé öèôðýýð êîäëîãäñîí áàðààíû íýð òºð뺺ð òºëººëºã÷ áàðààã
ñîíãîж байна.
Áàðààíû ñàãñûã 3 æèë òóòàì äàõèí õÿíàí ¿çýæ, øààðäëàãàòàé áîë
ò¿¿íèéã ººð÷ëºí òîãòîîõ áºãººä ñàãñàíä îðñîí áàðàà õóäàëäààíààñ
õàñàãäñàí òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã èæèë òºðëèéí ººð áàðààãààð îðëóóëæ,
íýãæèéí ¿íèéí äèíàìèêèéã òóõàé á¿ðä íü çàñâàðëàõ ó÷èðòàé.
Ñîíãîæ àâñàí áàðàà íü îëîí íýð òºð뺺ñ á¿ðäýæ áàéâàë àëü áîëîõ íýã
íýð òºðëèéí, øèíæ ÷àíàðûí õóâüä èæèë òºñòýé, íýãæèéí ¿íý íü îíöûí
èõ ÿëãààòàé áóñ áàéõ øààðäëàãàòàé.
Ýêñïîðòëîñîí áóþó èìïîðòëîñîí áàðààíû íèéò ¿íý (ºðòºã) íü áèåт
õýìæýýã ò¿¿íèé íýãæèéí ¿íýýð ¿ðæ¿¿ëñýíòýé òýíö¿¿. ¯¿íèéã òîìú¸îíä
îðóóëáàë:
Vnt = pntqnt (1)
Vnt - ¿íý (¿íèéí ä¿í áóþó ºðòºã)
n – áàðààíû íýð òºðºë
t – òàéëàíò ¿å
pnt -níýð òºðëèéí áàðààíû ¿íý, òàéëàíò ¿å
qnt – n íýð òºðëèéí áàðààíû áèå õýìæýý, òàéëàíò ¿å
Ýäèéí çàñãèéí ñòàòèñòèêò ãîë òºëºâ 2 òîîíû õàðüöààã èíäåêñ ãýæ
íýðëýõ áºãººä òàéëàíò õóãàöààíä ýêñïîðòëîñîí áóþó èìïîðòëîñîí
áàðààíû ¿íèéí ä¿íã ñóóðü ¿åèéíõòýé õàðüöóóëñàí èíäåêñ äàðààõ
òîìú¸îãîîð èëýðõèéëýãäýíý.
Vin = vnt/vno (2)
31

30. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
i – èíäåêñ o – ñóóðü ¿íý
Ýíý òîìú¸îãîîð (2) ºðòãèéí èíäåêñ òîäîðõîéëîãäîíî. ªºðººð õýëáýë
òóõàéí ¿åèéíõýý ¿íýýð èëýðõèéëýãäñýí õàðüöàà þì.
Òîìú¸î 1-èéã ¿íäýñëýæ, ºðòãèéí èíäåêñèéã ¿íèéí áîëîí áèå õýìæýýíèé
èíäåêñýýð èëýðõèéëæ áîëíî. ¯¿íèéã ¿ç¿¿ëâýë:
pin = pnt /pno áà qin = qnt/qno (3)
Ýíä pin - n áàðààíû õóâèéí èíäåêñ, qin – n áàðààíû áèå õýìæýýíèé
èíäåêñ pnt áóþó qnt – n áàðààíû òàéëàíò ¿åèéí ¿íý áîëîí áèåò õýìæýý
áºãººä ºðòãèéí èíäåêñèéí òîìú¸îã (2)-ã äàðààõ áàéäëààð èëýðõèéëæ
áîëíî.
¯¿íä: vin = pnt qnt /pno qno = pin∗ qin (4)
Òîìú¸î 4-ººñ ¿çýõýä òàéëàíò ¿åèéí ºðòãèéí õýìæýýã ñóóðü ¿åèéí
ºðòãèéí õýìæýýíä õàðüöóóëñàí õàðüöààã ºðòãèéí èíäåêñ ãýíý. ªðòãèéí
èíäåêñò íºëººëæ áàéãàà òîî, õýìæýýíèé íºëººëëèéã àðèëãàæ, çºâõºí
¿íèéí ººð÷ëºëòèéã õàðóóëàõûí òóëä ¿íèéí èíäåêñèéã òîîöîõ
øààðäëàãà ãàðäàã.
Îëîí óëñûí ïðàêòèêò ¿íèéí èíäåêñèéí 3 õýëáýð (àðãà) áàéíà. ¯¿íä:
Ëàñïåéðåñèéí, Ïààøåãèéí, Ôèøåðèéí ãýñýí 3 õýëáýðèéí èíäåêñ áàéãàà
þì. Èõýíõ îðíóóä Ëàñïåéðåñèéí àðãààð ¿íèéí èíäåêñèéã òîäîðõîéëæ
áàéãàà áºãººä ͯÁ-ûí ñòàòèñòèêèéí àæëûí ïðàêòèêò ÷ èíäåêñèéí ýíý
õýëáýðèéã õýðýãëýæ áàéíà.
¯íèéí èíäåêñ òîîöîõ Ëàñïåéðåñèéí áîëîí Ïààøåãèéí òîìú¸îã
¿ç¿¿ëüå:
PIL - ¿íèéí èíäåêñ Ëàñïåéðåñ ãýñýí ¿ãèéí ýõíèé ¿ñã¿¿ä, àíãëèàð
PIP - ¿íèéí èíäåêñ Ïààøå ãýñýí ¿ãèéí ýõíèé ¿ñã¿¿ä, àíãëèàð
Ñóäàëãààíû çîðèëãîîñ õàìààð÷ ýíý 2 èíäåêñèéí àëèéã íü ÷ àøèãëàæ
áîëíî. Îëîí óëñûí ñòàòèñòèêèéí àæëûí ïðàêòèêò ¿íäýñíèé òîîöîîíû
çàðèì ¿ç¿¿ëýëòèéã çýðýãö¿¿ëýõ ¿íýýð ¿íýëýõ, äîòîîäûí íèéò
(5)
∑
∑=
qp
qp
ntno
ntnt
PIP
(6)
∑
∑=
qp
qp
nono
nont
PIL
32

31. ЭДИЙН ЗАСАГ: онол, практик
á¿òýýãäýõ¿¿íèé äåôëÿòîð, ýêñïîðò, èìïîðòûí áàðààíû ¿íèéí
èíäåêñèéã òîîöîõîä Ëàñïåéðåñèéí òîìú¸îã õýðýãëýäýã.
Îëîí óëñûí õýìæýýíä ìºðäºæ áàéãàà àðãà÷ëàëûí äàãóó áàðàà òóñ
á¿ðèéí ýêñïîðò, èìïîðòûí íèéò ä¿íä ýçëýõ õóâèéã èíäåêñèéí æèí
áîëãîí àâ÷ ¿íèéí åðºíõèé áîëîí á¿ëãèéí èíäåêñèéã òîîöíî. Ýêñïîðò,
èìïîðòûí íèéò ä¿íä áàðàà òóñ á¿ðèéí ýçëýõ õóâèéã äàðààõ òîìú¸îãîîð
òîîöíî.
Òîìú¸î 7 íü ñóóðü ¿åèéí áàðàà òóñ á¿ðèéí ¿íèéí ä¿íã ìºí ¿åèéí
ýêñïîðò, èìïîðòûí íèéò ä¿íä õàðüöóóëñàí õàðüöàà áîëíî. ¯¿íèéã
òîîöîõäîî òýã á¿õëèéí àðä 5 îðíû íàðèéâ÷ëàëòàé àâíà. Æèøýýëáýë:
0.00001 ãýñýí õýëáýðòýé áàéíà. Çàðèì áàðààíû íèéò ä¿íä ýçëýõ õóâü
ìàø áàãà áàéäàã áºãººä ò¿¿íèéã òîîöîîíä õàìðóóëàõûí òóëä 5 îðíû
íàðèéâ÷ëàëòàé àâ÷ áàéãàà þì.
Áàðàà òóñ á¿ðèéí òàéëàíò ¿åèéí ¿íèéã èíäåêñ àøèãëàí äàðààõ
áàéäëààð (pnt=pit∗pno) èëýðõèéëæ, ¿¿íèéã Ëàñïåéðåñèéí ¿íèéí
èíäåêñèéí òîìú¸îíä îðóóëúÿ.
áóþó
Ýíäýýñ:
Òîìú¸î 10 áîë ýêñïîðò, èìïîðòûí ¿íèéí åðºíõèé áîëîí á¿ëãèéí
èíäåêñèéã òîîöîõ òîìú¸î áîëíî
Ýêñïîðò, èìïîðòûí ã¿éöýòãýëèéã òîãòìîë ¿íýýð (çýðýãö¿¿ëýõ)
¿íýëýõäýý ºðòãèéí èíäåêñèéã ¿íèéí èíäåêñýä õóâààæ ãàðãàíà. ¯¿íèéã
äàðààõ òîìú¸îãîîð èëýðõèéëíý. ¯¿íä:
∑
=
qp
qP
W
nono
nono
no
(7)
∑
∑∑
∑
∑
∑ ===
qp
qp
pi
qp
qppi
qp
qp
nono
nono
n
nono
nonon
nono
nont
PIL (8)
(9)
∑= wpi on
PIL
∑
∑=
w
piw
no
no
PIL
wp
wp
nono
nont
PIL
∑
∑= áóþó (10)
qp
p
pqp
p
p
qp ntno
nt
nontnt
no
nt
ntnt
==: (11)
33