3. Bijsluiter
• deze techniek werkt zowel
− midden in stress
− als achteraf (neutraliseren)
• HC is ook bruikbaar in andere domeinen
− beter leren
− bloeddruk
− sport
• meteen ook relativeren
− HC is niet „alleszaligmakend‟
− het kan je liggen (ok), of niet (ook ok)
4. Aanleiding…
• zelf stressgevoelig
• eigen zoektocht
− yoga
− t‟ai chi
− TM
− PRH
− NLP technieken
− meditatie
− cursussen (vormingplus)
• zeker van jezelf
rust in jezelf !
− mindfulness
− stapels boeken…
5. zeer interessant, maar….
• je moet tijd vrijmaken
− yoga 20 min.
− meditatie: 2x 20 min
− mindfulness: body scan (30 min.)
• als je alles optimaal wil doen….
zou je om 5 uur „s morgens opstaan…
8. 1 Ons hart….
in oude culturen
in religie
metaforen
spreuken
feiten
9. een duik in de geschiedenis
• -4000 BC 2011
• oude spirituele moderne techno
kennis* (ECG, fmri scans, ..)
leveren bewijs
• dus: spirituele kennis en wetenschap komen samen
= unieke aan hartcoherentie
10. 1.1 Hart als metafoor in
verschillende culturen
• India
• China
• Japan
• Egypte
• Griekenland
• Turkije
• Afrika
19. Westerse cultuur:
eindeloze lijst van muziek rond thema hart.
• Listen To Your Heart - Roxette
• The Heart's Filthy Lesson - David Bowie
• My Heart will go on - Celine Dion
• Heart Full of Soul - Chris Isaak
• You'll Be In My Heart – Usher
• Winter in my heart – VAST
• Fragile Heart - Westlife
• Unbreak My Heart - Toni Braxton
• Shape of My Heart - Backstreet Boys
• Shape of my heart – Sting
• Change of Heart – Toto
• Here is my heart - Lionel Richie
21. Bijbel
• OT: zoals een man denkt in
zijn hart, zo is hij (spreuken 23:7)
• NT: wat overweegt ge toch
in uw harten? (Lucas 5:22)
• symboliek „heilig hart‟
34. spreuken
• je hart luchten
• zijn hart is aan het bloeden….
• ik laat het niet aan mijn hart komen
• de angst slaat ons om het hart
• Alleen het hart begrijpt de bitterheid
van de ziel.
45. Confucius
• “To put the world in right order,
• we must first put the nation in order
• to put the nation in order, we must
first put the family in order
• to put the family in order, we must
first cultivate our personal life
• and to cultivate our personal life, we
must first set our hearts right.”
46. Helen Keller
• “The best and most beautiful things in
the world cannot be seen, or even
touched, they must be felt with the
heart.”
52. • wat is het eerste vitale orgaan
bij een foetus ? …*
53. indrukwekkende prestaties
• hart werkt zonder onderbreking
− 70 tot 80 jaar
− meestal zonder „onderhoud‟ of
„reservestukken‟…
• hoe vaak slaat ons hart?
− dag?
− jaar? *
54. het hart is méér dan een pomp
• 1°autonoom netwerk
van neuronen
− soort kleine hersenen*
− 40 000 neuronen in en
rond het hart
55. • 2°hormonenfabriekje
− eigen voorraad adrenaline
− hormoon ANF = regelt bloeddruk
− hormoon oxytocyne = liefdeshormoon*
− deze hormonen werken rechtstreeks in op de
hersenen.
57. • 3° bij elke hartslag stuurt
het hart elektromagnetische
signalen naar gans het
lichaam
− dit kan aangetoond worden op
op een afstand van enkele
meters….*
59. niet alleen hart heeft neuronen…
• ook ons maag-darm systeem beschikt
over autonome neuronen, die
communiceren met onze hersenen.
• zie filmpje op www.ted.com (thuis)
− Heribert Watzke:
The brain in
your gut
• link met emoties
− verliefdheid:
vlinders in……
60. • Happinez
2010, nr. 6
• durf vanuit je
onderbuik leven
• gut-gevoel
• 5000 BC: taösime
69. 2.2 Hartritmevariabiliteit (HRV)
• pauze tussen 2 hartslagen
− ps: ook baroflex *
• die pauze tussen 2 hartslagen is nooit
gelijk!
• reeds veel studies (>10.000 wet. art.)**
− die veranderlijkheid is heel gezond
− signaal dat de rem en gaspedaal goed werken
74. 2.2.2 Oorzaken: HRV
• naarmate we ouder worden vermindert die
veranderlijkheid.
• bij geboorte = veranderlijkheid het grootst
• kind = emotioneel zeer flexibel *
• bij naderen van dood = kleinst
• indien interval gelijk blijft = probleem (**)
75. • oorzaak?
− omdat we onze fysiologische rem
(parasympaticus) niet goed onderhouden…
− we bedienen ons voortdurend van het
gaspedaal (sympaticus)
• metafoor: fysionomie = auto *
76. 2.2.3 Gevolgen: HRV
• cfr. problemen die verbonden zijn met
stress en met ouder worden:
− hoge bloeddruk
− hartproblemen (infarct)
− diabetes
77. citaat D. Servan Schreiber
• onderzoek in gerespecteerde en niet in
twijfel te trekken wetenschappelijke
tijdschriften (Lancet, Circulation)
bevestigen:
− “als de veranderlijkheid van het hartritme is
verdwenen, reageert het hart niet meer op
emoties, en kan het niet meer „remmen‟…..
− ….dan is de dood nabij…”
81. hartresonantie
• sleutel tot emotionele intelligentie
− wisselwerking tussen het emotionele brein
en de „kleine hersenen‟ van het hart.
• door het hart te controleren, leren we
ons emotionele brein te controleren,
en omgekeerd.
82. • die verbinding tussen
het hart en de hersenen
verloopt via…
• het autonome
zenuwstelsel
− zie verder
83. • Onze hartslag, hersengolven en ademhaling hebben
allemaal een bepaald ritme….
• Bij hoge hartcoherentie gaan deze ritmes
resoneren, daarbij gaan twee of meer trillingen van
(bijna) gelijke snelheid elkaar treffen waardoor een
vibratie ontstaat.
• In dat geval communiceren ons
brein, hart, zenuwstelsel en hormoonsysteem
optimaal, het lichaam verbruikt efficiënt zijn
energie.
• Je voelt je prettig en kunt helder denken. *
84. • dus zekere resonantie tussen
verschillende ritmes
− ademhalingsritme
− hartritme
− bloeddruk
− hersenritmes
• hart = centrale ritmische kracht !
85. • door oproepen van een positieve emotie
• hartslag = coherentie
• coherentie geeft signalen naar
emotionele brein, dat wint aan
stabiliteit
• en dit versterkt ook omgekeerd de
hartcoherentie.
87. Biofeedbackapparatuur
• Je kunt direct op een scherm zien hoe jouw
hartritme van moment tot moment varieert.
• Je ziet hoe gedachten, emoties en gevoelens
onmiddellijk je hartritme beïnvloeden.
• Veel mensen denken dat emoties je
“overkomen”.
De stressmeter laat zien dat je
ze kunt sturen.
91. video: Dr. David Servan Schreiber
− thuis bekijken (google)
− http://www.youtube.com/watch?v=Mv1Amf-
zE3c&feature=related
92.
93.
94.
95. gewoon bezig op pc oproepen hartcoherentie zoontje komt binnen…
96. pro contra
• levert overtuigend
bewijs
• overstijgt daarmee
„zweverige new age‟
• duur*
• afhankelijk
apparatuur
• na enkele keren:
niet echt meer
nodig…
97. Wie past het reeds toe?
• managers bedrijven
− Londen: Shell, BP, HP, Unilever, ….
− US: Motorolla, video BBC
• ziekenhuizen
− daling uitstroom verpleegkundigen (Chicago)
• onderwijs:
− betere examenresultaten
• Hogent : start to breath (DS, dec. 2010, vrt nieuws)
• US: lager onderwijs
video: http://www.youtube.com/watch?v=-VrNJxJLVnc&NR=1
• UK: universiteiten (Harvard).
− zie filmpje
106. zijsprong
• want link tussen
− 3 systemen
− stress
− hartcoherentie
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
107. 1/3 Hersenen en hartcoherentie
• grofweg 3 lagen van hersenen
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
108. 1°hersenstam
• of reptielenbrein
• oudste deel: 300 000 000 jaar oud
• ook bij: reptielen, vissen
• autonome functies
− regeling lichaamstemperatuur
− slaapritme, honger, dorst
− ademhaling, hartritme
− expressie van emoties *
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
109. 2° emotionele brein
• of: limbisch systeem, primitieve hersenen*
• 200 000 000 jaar oud
• ook bij zoogdieren **
• functies
− reukzin
− reflexen
− instincten
− evenwicht tussen lichaamsfuncties (homeostase)
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
110. 3° verstandelijke brein
• of neocortex, hersenschors, cerebrum
• „slechts‟ 100 000 jaar oud
• functie:
− abstract denken
− spreken, onthouden
• razendsnel gegroeid, maar …
niet altijd in staat om controle uit te
oefenen op andere delen
gevolg….
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
112. opgroeien
• eerste 5 à 6 jaar is limbisch systeem en
neocortex in evenwicht*
• dit evenwicht wordt later verstoord door:
− ouders (opvoeding)
− omgeving (school, vrienden, …)
− omstandigheden
• dus kleine en grote trauma‟s
− kleuren onze blik op wereld
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
113. gevolg……bij stress
• limbisch systeem neemt de controle over
(je merkt dat ook niet direct*)
• gevolg
− onlogica
− impulsiviteit
− emotionele instabiliteit ….
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
116. Mr. Cortex
• één en al verstand
• onderdrukking van limbisch systeem
• gevaar: emoties onderdrukken
− tegen zin gaan werken
− tegen beter weten in huwelijk in stand houden
• gevolg
− stress: emotionele en fysische klachten
• hartritmestoornissen, bloeddruk , immuniteit
• dus: je verstand voorrang geven op je hart
maakt ziek!*
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
117. Mr. Dinosaur
• één en al emotie
• neo-cortex staat op non-actief
• nadeel: impulsief, snel in paniek
• vb. levensbedreigende situatie = nuttig
− limbisch systeem (gericht op overleven) krijgt
voorrang op cognitieve denken
• maar: uitsluitend je emoties volgen
maakt ook ziek…
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
118. ideaal • hoog IQ
• én hoog EQ
= in harmonie
= in flow
119. conclusie: HC en hersenen
• emoties gestabiliseerd
• frontale kwabben in cortex beter
bevloeid
− fmRI scans *
120. 2/3 HC en AZS
• coherentie tussen hart en emotioneel
brein stabiliseert ook het AZS
• voordeel
− optimale toegang tot kennis van cognitieve
brein
− én tot emotionele brein (intuïtie).
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
122. sympathisch stelsel
• metafoor: GAS pedaal
• kenmerken:
− hartritme versnelt (vb *)
− spijsvertering valt stil
− zweten
− pupillen groter
− glucose (vlugge energie)
− productie: adrenaline en noradrenaline
− controleert vecht- en vluchtreacties
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
123. parasympathisch stelsel
• metafoor: REM
• kenmerken:
− hartritme vertraagt
− spijsvering wordt geactiveerd
− pupillen kleiner
− neurotransmitter: acetylcholine
• gevolg:
− rustgevend effect
− energie wordt opgebouwd
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
124. conclusie
• beide systemen werken dus in
tegenovergestelde richting
• evenwicht tussen „rem‟ en „gaspedaal‟ is dus
belangrijk, beide moeten in topconditie zijn.
• zoogdieren: constant in evenwicht
• stress zorgt voor onevenwicht
− vb. stresserende werklunch…**
− chronisch activeren sympaticus put je energie-
reserves uit.
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
125. conclusie: HC en AZS
• HC zorgt dat beide systemen terug in
evenwicht zijn
− activiteit sympaticus
− activiteit para sympaticus
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
126. 3/3 HC en hormonen
• bij stress
− 1° reactie: adrenaline (snel en kort)
− 2° anti-stress reactie (veel en lang)
• cortisol
• DHEA
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
127. 1°stresshormoon: adrenaline
• adrenaline = vlucht-of-vechthormoon
• adrenalinerespons = snel
− hartritme
− bloeddruk
− je verbruikt veel suikers
− dopamine *
− endorfines **
• vb. bijna botsing***
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
128. oermens vs. moderne mens
• adrenaline respons
= zeer nuttig
• overlevingsreactie
bij gevaar
• zelden levensgevaar
• maar adrenalinerespons
zit wel ingebakken in
ons lichaam
• en treed op bij minste
stress
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
129. conclusie
• gevaar:
− we leven van
adrenalinestoot naar
adrenalinestoot
− genot van
adrenalinerespons =
verslavend
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
130. • maar
− antistressreactie
(cortisol, DHEA) kan je
niet eindeloos overeind
houden *
− metafoor
motor 24 u./24u
draait*
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
131. langdurige stress
• bijnierschors = uitgeput
(cortisol )
• je wordt
moe, prikkelbaar, maar
adrenaline houdt je nog
overeind
• stadium „opgejaagde
konijnen‟, adrenalinejunkies
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
132. • gevaar jarenlang op
adrenalinestoten te
leven = depressie
− bijnier maken minder
dopamine
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
140. a) waarom?
• bewust worden van al je emoties
− zowel positieve als negatieve
• loskomen van je automatische piloot
− dus niet direct „reactief‟ of onbewust
handelen als reactie op iets
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
145. tip
• word je bewust van je ademhaling
• en train op een rustige ademhaling
• aandachtsoefening:
− teken je ademhaling*
• vel papier
• 1 min.
• potlood gaat mee en
met in en uitademen (beweging borstkas)
= golfbeweging
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
146.
147. conclusie
• kijk en vergelijk….
• tel nu de frequenties
− 6 keer?
− 10 keer?
− 14 keer?
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
148. conclusie
• probleem: doorgaans ademen we te snel
• oplossing: bewust vertragen
• principe
− 4 seconden in , 6 seconden uit*
− 4+6 = 10 sec.
− dus 6 x ademen in 1 minuut
• zo vertraag je de frequentie van ademen
• en verdiep je de ademhaling
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
149. resonantiefrequentie
• bloedvaten verwijden en vernauwen zich
bij élke hartslag
• baroreceptoren in grote slagaders zorgen
dat de bloedvaten vernauwen en
verwijderen op juiste moment, en
optimale frequentie = 0,1 Hz.
• 1 HZ = 1 trilling/seconde
• 0,1 Hz = 1 trilling/10 seconden
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
150. • Als je ademt in die frequentie
− dus 6 ademhalingen / minuut
− 6 trillingen / 60 seconden
− dus ademen in 0,1 Hz
• ademhaling resoneert met frequentie van
baroreflexen
• zo kom je spontaan in hartcoherentie
• doe nu de oef. een 2° keer
− tel pas achteraf!!
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
151. • in software van heartmath institute
wordt hier ook rekening mee gehouden
− in de trainingsfase
− ademen in F6 (5 sec. n 5 sec. uit)
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
156. stap 2) „voel‟ je emoties
• probeer je + of – emoties
− a) te voelen (waar voel je ze fysisch)?
− keel
− hoofd
− maag
− …;
− b) te benoemen*
− er is spanning
− er is onrust
− ….
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
158. huiswerk
aanleiding? wat gevoeld?
(en waar?)
hoe gereageerd?
kritiek van collega ongemak in keel
tanden op elkaar
smile
(maar inwendig koken)
ruzie tussen kids druk in voorhoofd boos roepen
…
• is een analyse tool
• dan weet je waarmee je aan de slag kunt….
159. c) wanneer?
• acuut: bij stressmomenten
• doel:
− AZS in balans brengen
− bewust worden van automatische
gedragspatronen
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
161. d) raakvlak 2
• basis: emotionele intelligentie
− cfr. Daniel Goleman
• anecdote (kids en snoep)
− ABC van EQ*:
• bewust worden van emoties en stemmingen
• verwoorden van “ “
• verbanden zien tussen je gevoelens en
gedachten
• en die emoties en stemmingen controleren
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
165. a) waarom?
• emoties neutraliseren*
• in neutraal schakelen
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
166. • niet de situatie is de oorzaak van stress
• maar wél onze perceptie
− in moment: HR
− achteraf: herkaderen
• cfr. vorige week:
is het volgend
jaar nog belangrijk?
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
167. b) hoe?
stap 1: focus op je hart
• ga met je aandacht naar je
hart of hartstreek
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
168. stap 2: adem in je hart
• beeld je in dat je door je hart
(of borstreek) ademt
− niet letterlijk …
− is bij wijze van spreken
• tip: leg je hand op je hart (begin)
• helpt om je energie te focussen
op deze regio
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
169. c) Wanneer?
• midden in stresssituatie
• af en toe „bijtanken‟
− pauze (werk)
− onderweg (trein, bus, auto)
• maar ook op regelmatige basis
− bv. elke uur
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
170. d) raakvlakken
• logisch mechanisme
− bij stress:
• dit voel je lichamelijk
− snelle, oppervlakkige ademhaling
− hart klopt sneller
− nu dit proces bewust omkeren
• via lichaam (ademhaling en hart)
terug balans „mind-body-spirit‟ herstellen
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
171. Huang Di (Gele keizer) 2000 BC
• “Als de man rustig is, is zijn hartenklop
soepel, de ene hartslag sluit aan op de
volgende als parels die elkaar raken in
een ketting van rode jade.
Dan kunnen we spreken van
een gezond hart.”
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
174. a) waarom?
• in hartresonantie zijn
− resonantie opbouwen
• in „flow‟ geraken
− endorfines
− oxytocines
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
175. HC = flow = in de „zone‟ zijn
bore-out burn-out
in de zone
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
176. b) hoe?
• stap 1: focus op je hart
• stap 2: adem in je hart (neutraal)
• stap 3: roep een warm gevoel op
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
177. warm gevoel oproepen?
• roep een gevoel van warmte op in je
hart of borstkas
− roep een leuke herinnering op (levendig)
− denk aan een kind waarvan je houdt
− of een huisdier (*)
− afdaling met ski
− zeilboot, …
indien spontane glimlach = OK
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
178. oefening
• 2 minuutjes
• zoek even een beeld dat een warm
gevoel oproept (zie foto‟s)
• probeer het zo helder en scherp
mogelijk voor ogen te brengen
• en gebruik dit bij de oef. straks
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
179. • niet aan dat beeld denken
• maar dat beeld voelen, herbeleven
• idee: met warme gevoelens kan je
je HRV sturen!!
• metafoor*
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
189. oefening
• pas dit opnieuw toe
− gedurende 1 minuut
− mag zonder potlood
• wat voel je?
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
191. • eenmaal onder de knie:
− vlak vóór meeting, onderhandeling, ….
− toepasbaar midden in een onverwachte
stress-situatie!
− „ s morgens na
opstaan !!
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
192. vergeet niet….
• oefenen
• oefenen
• oefenen
• oefenen
• oefenen
• als je het dan echt nodig hebt, kan je er
spontaan gebruik van maken
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
193. d) raakvlakken
• denk aan de spreuken en metaforen
i.v.m. het hart
− „play from the heart‟
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
196. a) waarom?
• tappen uit je diepste intuïtie
• helderder nadenken
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
197. b) hoe?
• 1+2+3 van daarnet
• 4° stap:
− vraag aan je hart wat een goede oplossing
kan zijn in de gegeven situatie
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
198. • verwacht géén tekstballon
met „de oplossing‟
of een ondertiteling
• maar word je bewust van
kleine signalen, een ander
gevoel, of perceptie
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
199. c) wanneer?
• knopen doorhakken
− eerst bij kleine twijfels
− dan moeilijke keuzes
• veranderen
gedragspatroon
• bv. vlak vóór je gaat
eten
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
205. b) Hoe?
• 1) bewust worden van een specifieke
emotie
• 2) focus op je hart én solar plexus
− adem in je hart
− en adem uit in je solar plexus
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
206. Negatieve emoties herbeleven
• 3) dompel het gevoel nu onder in de
warmte van je hart
− metafoor wasmachine
• 4) vraag om nieuwe inzichten en kracht om
beter met het probleem om te gaan
en je gedrag te veranderen
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
207. c) Wanneer?
• dingen die je wil veranderen
• „s avonds (vóór slapengaan)
• na meditatie (verdiepen ervan)
• afgeraken van piekergedachtes
adem-
focus
hart-
focus
snelle
coherentie
hart-
intuïtie
kracht
hart
213. metta
• oefening die meer spiritueel van aard is
• liefdevolle vriendelijkheidsmeditatie
• waarom?
− sterkere verbondenheid met je diepste zelf
• hoe?
− snelle coherentie
− in verschillende stappen, positieve gevoelens
(liefde) uitstralen naar:
• jezelf
• familie
• vrienden
• collega‟s
• rest van de wereld*
214. metta
• boeken, cd‟s…
− De beoefening van metta helpt ons milder en
meer accepterend te zijn naar onszelf en naar
anderen.
− Het brengt ons in contact met een wezenlijk
gevoel van openheid en verbondenheid, in
plaats van het gevoel van isolement en
vervreemding.
− Metta is een vriendelijkheid die
verdraagzaam, welwillend en onbegrensd is.*
228. Qi gong: hartklank (hao)
• de warmte van he
hoofd en je
hart, gaat in je
buik.
− http://www.happinez.nl/inspir
atie/do-it-
yourself/buikoefeningen/buiko
efening/aflevering-1-de-
onderbuik/