Yapay zeka sosyolojisi

1. Yapay Zeka Sosyolojisi Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin ulasbasar@gmail.com (*) Gezgin’in 109 Kitabından Seçmeler: http://ulasbasargezginkulliyati.blogspot.com/

2. Yaşamı • 1978 İstanbul doğumlu Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin, Türkiye, Vietnam, Tayland ve Malezya’da 20 yıl ders verme deneyimine ve Yeni Zelanda (doktora), Avustralya (ortak proje) ve Latin Amerika’da (gazetecilik) araştırma deneyimine sahip bir akademisyen- yazardır. Eğitimini Darüşşafaka (1989-1996), Boğaziçi Üniversitesi (Eğitim Bilimleri, lisans, 2000; Sosyal Psikoloji, yüksek lisans 2002), ODTÜ (Bilişsel Bilimler, doktora, 2006) ve yurtdışında (2009, üniversite düzeyinde ders verme yetkisi, Avustralya; Darmstadt Teknik Üniversitesi, Şehir Plancılığı, yüksek lisans, 2011) tamamlayan Gezgin’in toplam 109 kitabı bulunmaktadır. Akademik çalışmalar dışında, çeşitli dergi ve gazetelere köşe yazıları yazmakta; şiir, şarkı sözü, şarkı, deneme, yazınsal inceleme, öykü, film öyküsü, film çözümlemesi, tiyatro oyunu, masal ve roman türlerinde yapıtlar vermekte ve çeşitli ülkelerden şairleri ve şarkıcıları Türkçe’ye kazandırmaktadır. Ayrıca henüz gün yüzü görmemiş 100’ü aşkın bestesi bulunmaktadır. Çeşitli çalışmaları 12 dile (Türkçe, İngilizce, Fransızca, Almanca, İspanyolca, İtalyanca, Rusça, Japonca, Vietnamca, Tayca, Gürcüce ve Azerbaycanca) çevrilmiştir. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 2

3. Gezgin, U. B. (2020). An invitation to critical social science of big data: from critical theory and critical research to omniresistance. AI & SOCIETY, 35(1), 187-195. • Gezgin, U.B. (2019). Data Activism: Reviving, Extending and Upgrading Critical Citizenship Education and Consumer Rights Movements. Connectist: Istanbul University Journal of Communication Sciences, 56, 67-86. • GEZGİN, U. B., & YAMAN, A. (2019). Assisted Aging: The Future Confluence of Gerontology, Internet of Things and Psychological AI. İzmir Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 14-24. • GEZGİN, U. B., & YILDIRIM, F. (2019). Big Data in China: Bigger Problems, Easier Solutions or Both?. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 101- 120. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 3 • Gezgin, U.B. (2020). Zeka Feşizmine Karşı: Yapay Zeka, Büyük Veri, Bilişsel Bilim ve Gelecekbilim Üzerine. İstanbul: Yar Yayınları.

4. Özet 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 4 “Son zamanların en çok konuşulan konularından biri yapay zeka. Yapay zekanın yükselişini ve yaygınlaşmasını olumlu açıdan değerlendirenler de var, olumsuz açıdan değerlendirenler de... Yapay zekayı insanın yok oluşuyla ilişkilendiren korku senaryolarının tersi konumda, bir de, onun hatalı kararlar veren ve sınırlı bilişsel yetilere sahip insandan daha üstün, daha doğru, daha iyi kararlar alacağını düşleyen umutlular var. Onlara göre, insanın yanlış kararları bilişsel özelliklerinin yetersizliğinden kaynaklanıyor. Oysa bu, ne yazık ki doğru değil. İnsanlığın geliştirdiği yapay zeka, kimi açılardan, ancak insanlığın kendisinin olabildiği kadar akıllı-mantıklı ya da akılsız-mantıksız. Büyük hayaller kurmamak gerekiyor; çünkü öyle yapınca hayal kırıklıklarımız da büyük olacak. Bilgi çağı, uzay çağı, yapay zeka çağı, büyük veri çağı vb. Hep geleceğe ilişkin varsayımlara ve çıkarımlara dayanan ifadeler. Bunlar, çoğunlukla, teknolojik belirlenimciliğe yaslanıyorlar. Bunlara göre, teknoloji öyle ilerleyecek ki toplumu peşinden sürükleyecek. Bunu teknoloji fetişizmi izliyor. O her şeyin ötesinde, her şey teknolojiden sonra geliyor. Oysa toplumsal süreçlerden bağımsız bir teknoloji yoktur; çünkü yeni buluşlar da bilimsel süreçler de toplumdan bağımsız değildir.”

5. Yapay Zeka Sosyolojisi Nedir? • Yapay zekanın toplum ve toplumsal süreçler üstündeki etkileri. • Özellikle de toplumsal eşitsizlikler. • Bilim, Teknoloji ve Toplum araştırmaları. • Yapay zekayı belirleyen toplumsal etmenler. • Örneğin, teknolojinin hızı; yapay zeka yanlısı/karşıtı gelişmeler. • (İnsan ve bilgisayar/makine etkileşimi.) 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 5

6. Gelecek Üstüne Gelecekbilim • Bilim • Kesinlik • Kısıtlı kesinlik • Doğa bilimleri yerine sosyal bilim yöntemleri • Daha kısa zaman aralıkları Gelecek Çalışmaları • Çalışma • Olasılık • Fal? 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 6

7. Otomasyon mu Yapay Zeka mı? • Gerçekte rutin hareketler gerektiren işlerin çok azı üstün bilişsel süreçleri gerektiriyor. Bu nedenle, otomasyon, örneğin bir arabanın yapımındaki rutin hareketleri hızlandıran, vasıfsız işgücünü devre dışı bırakan uygulamaların yapay zeka örnekleri olarak sunulmaları doğru değil. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 7

8. Yapay Zeka ve Bilinç • Bir filmde, bütün bilgileri sindirmiş olan süper- bilgisayar, bütün sorunun insanlarda olduğu sonucuna varacak, dünyayı kurtarmak için insanlığın soyunu kurutacaktır. Ancak, bu tür filmlerin tersine, biz böyle bir yapay bilinçlenmenin çok uzağındayız. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 8

9. Zeka mı Yetenek mi? • Günlük hayatta kimi insanlar için kolaylıkla ‘zeki’ diyebilsek de, zekanın doğası oldukça karmaşıktır ve araştırmacılar arasında bir fikir birliği bulunmamaktadır. Tek bir zeka mı vardır, çok sayıda mı? Çok sayıda ise hangi zeka türleri? Duygusal zeka gibi kendi içinde çelişen bir ifade bir zeka türü müdür yetenek midir? Mozart zeki miydi yetenekli miydi? 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 9

10. Yapay Zeka ve Robotlar • Robotlar insan görünümüne daha yakın varlıklar olarak tarifleniyor. Buna ‘yapay zekaya yönelik insan-biçimci (antropomorfik) bakış’ adı veriliyor. Peki yapay bir zekanın bizim görüntümüzde olması zorunlu mu? Değil. • Bedenli X bedensiz yapay zeka. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 10

11. Algoritmalar • İnsan zihni bir algoritmalar bütünü müdür? • İnsan yaratıcılığını tümüyle algoritmalar üzerinden açıklamaktan şu an uzağız; ancak bu konuda “hiç olamaz” denilen birçok uygulama gerçekleşti, şiir yazandan beste yapan programa kadar... Dolayısıyla bu çabaların da bir sonu yok. Her defasında, “bu da yapılmış” dedirten gelişmelerle karşılaşıyoruz. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 11

12. “Kriz Var Kriz Var Bunalım Var” • Bu, “yapay zeka devasa bir işsizlik oranı yaratacak” biçimindeki teze dönelim. Marksçı bir açıdan baktığımızda, anaakım tartışmalarda gözden kaçan bir çok noktayla karşılaşıyoruz: • Örneğin, otomasyon sonucu verimin aşırı artması, bırakalım işsizlik iddiasını, tek başına sistemin çöküşüne yol açabilir. Neden? Çünkü verim aşırı artarsa gerektiğinden fazla üretim olacaktır. Sermaye sahipleri emekçilerin ürettiği malları yine emekçilere satar. Emekçilerin alım gücü ciddi oranda düşerse, bu yüksek verim dolayısıyla fazla üretilen mallar sermaye sahibinin elinde kalır. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 12

13. Çalışma Zamanının Kısalması Olasılığı • Diyelim ki şu işsizlik iddiası doğru; o durumda bir seçeneğin daha olanaklı olduğu unutuluyor: • Çalışma sürelerinin kısalması. Çalışma günleri haftalık 5-6 günden 4 güne düşebilir. Diğer günlerde insanlar ailelerine, dostlarına ve spor, sanat, hobiler vb. gibi kişisel gelişim alanlarına odaklanırlar. Bu, toplumsal mücadele dinamiklerine ve devlet yapısına bağlıdır. • Buna ek olarak, otomasyonun rutin işleri insanlardan almasıyla birlikte, insanlar daha yaratıcı, daha az sıkıcı işlerde çalışma olanağına kavuşacaklar belki de... 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 13

14. İşinden Edici Değil Yardım Edici Yapay Zeka • İnsanın yerini alma hedefinin tersine, onun bilişsel özelliklerini ve yeteneklerini destekleyen teknolojilere ihtiyacımız var. Kullandığımız telefonlar, bizim yerimizi almak için değil, bize yardımcı olmak için tasarlandı. Yapay zeka da böyle bir anlayışla tasarlandığında, gerçekçi olsun gerçekdışı olsun birçok kaygı geçersiz olacak. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 14

15. Uyarı • Bu bize yardımcı olmak için tasarlanmış telefonlar, aynı zamanda her hareketimizi kaydedip veri merkezlerine iletiyor ve yine de kendilerini çağdaş yaşam için zorunlu kılmaya çalışıyor. Yapay zeka için de fazlasıyla iyimser olmamak gerekiyor: • Sermaye düzeni ve devletler, yapay zekayı hangi çıkarları için kullanacak ve bize kullandıracaklarsa biz bu çağın ancak o kadarını deneyimleyebileceğiz... 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 15

16. Gelecekbilimde Öznesizlik Yanlışı • Diyelim, falanca teknoloji geliştirildi. Buradan dümdüz tek bir sonuç çıkmaz. Onun yerine, şunun gibi özneli sorular sorulmalıdır: • - Bu teknoloji toplumda ne ölçüde benimsendi? • - Pahalı mı ucuz mu? • - Seçkinlerin ve zenginlerin erişimine mi açık yalnızca? • - Kimler bu teknolojiyle kazanıyor, kimler kaybediyor? • - Kaybedenler, buna karşı ne yapacak? • - Kazananlar onlara karşı ne yapacak? vb. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 16

17. Petrol Sonrası Dünya • “Petrol bitecek, petrol üreten ülkeler batacak” deniyor. İşte yine öznesizlik yanlışı. Petrolün biteceğini bilen petrol üreten ülkeler hiçbirşey yapmayacak mı? Doğrusu şu: Onlar içinden alternatif enerjilere büyük kaynak ayıranlar, petrol sonrası dönemde de üstünlüklerini sürdürecek. • Dolayısıyla, petrol ülkeleri tümüyle düşüşte olmayacak ve yerlerini yeni ülkeler alıyor olmayacak. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 17

18. Geleceğin Hızı • Teknolojilerin yaygınlaşmasını hızlandıran ve yavaşlatan etmenler vardır. • Birçok teknolojinin ya devletler eliyle askeri amaçlı ya da şirketler eliyle ticari amaçlı olarak geliştirildiğini biliyoruz. Demek ki, teknolojiler, devletlerin ve şirketlerin çıkarlarına uygun olarak gördükleri hızda yaygınlaşacaktır. İnternet örneğinde bunu görüyoruz. İnternetin ortaya çıkmasından çok sonra halka açıldığını not ediyoruz. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 18

19. Emek-Yoğun Sektörlerin Direngenliği • Makineleşmeyle emek-yoğun işlerin, dolayısıyla kalabalık şirketlerin sayıca azaldığı ileri sürülebilir. Fakat bu durumda bile kimi şirketler, çeşitli nedenlerle daha az etkilenir. • Örneğin, bütün bu yapay zeka, otomasyon, makineleşme vb. tartışmalarına karşın, dünya ölçeğinde en fazla personel çalıştıran kurumlar/şirketler değişmiyor: • Amerikan ordusu ve Çin ordusu, 2’şer milyon; • Hint ordusu: 1 milyon. • ABD’de: Walmart ve McDonalds. (1’er milyon) • ABD’de 160 milyonluk işgücü üstünden hesaplarsak, her 25 çalışandan biri, ya orduda ya Walmart’ta ya da McDonalds’ta çalışıyor. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 19

20. Avukatlar İşsiz mi Kalacak? • Yapay hukuk programları nedeniyle birçok avukatın işsiz kalacağı söyleniyor. Oysa olacak olan, avukatlık mesleğinin dönüşümüdür. Avukatlar, doktorlar ve birçok başka meslek grubu gibi, bilişim ve veri teknikleri vb. konularda daha yetkin olmak durumunda kalacaklar. • Peki hiç avukat işsiz kalmayacak mı? Kalacak, bu süreçte mesleğin bilişim ve veri bağlamında dönüşümüne ayak uyduramayanlar, ancak yalnızca bunlar, herkes değil, işsiz kalacak. • Avukatlar, verimsizcesine vakit alan, dosyalama, dosya tarama vb. işleri yapay hukuk programlarına yaptıracaklar. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 20

21. Doktorlar İşsiz mi Kalacak? • Doktorların da işsiz kalacağı doğru değil. Yapay zeka, insani ilişkileri taklit edemeyeceği için, doktorlar işlerini yapmayı sürdürecek; fakat avukatlar örneğinde olduğu, bir dönüşüm ve uyum sürecinden geçecekler. Eskiden doktorlar kaşe basmak, el yazısıyla reçete yazmak, hastaların basılı dosyalarını tutmak vb. gibi toplamda çok vakit alan işlerle uğraşıyorlardı. Şimdi çok vakit alan işleri bilgisayarlar yapacağı için, ideal koşullarda, hastalarla daha insani ilişkiler kurmak, onların dertlerini dinlemek ve onlara yardımcı olmak için daha fazla zamanları olacak. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 21

22. Büyük Biraderin Gözetiminde • Yapay zeka ve büyük veri iktidarında, çok olası sonuçlardan biri, insan hakları, yurttaş hakları ve tüketici haklarının gerilemesi biçimindedir. Yapay zeka ve büyük veri, yurttaşlara daha fazla gözetim ve denetim olarak dönmüştür. Eskiden fiziksel takip (birini birinin peşine takma) ve teknik takip (örneğin telefon dinleme) düzeyinde olan büyük birader etkinlikleri, internet üzerinden gözetleme ve MOBESE’lerle birlikte, inanılmaz boyutlara ulaşmıştır. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 22

23. Sigorta Diktatörlüğü • Devlet gözetimi-denetimi düzeneğinin sigorta sistemiyle içiçe geçirilmesi şu sonuçları doğurabilecektir: • Büyük veriyle beslenen yapay zeka, ileride kimlerin hasta olacağını, kimlerin beklenen ömrünün daha kısa olduğunu vb. belli bir yanılma payıyla öngörebilecektir. Bunun için çok karmaşık algoritmalara bile gerek yok. Bütün kişisel veriler tek bir sistemde bütünleştirileceğinden, örneğin şöyle basit bir ilişki kurulabilir: Devlet, şirketlerle birlikte, kredi kartı ödemeleri üzerinden, her bir yurttaşın alkol ve sigara tüketimini saptayabilir. Bunları çok tüketenlerin ileride hastalanıp sisteme yük olacağını öngören sigorta sistemi, bu kişilerden daha yüksek ödeme talebinde bulunabilir, hatta sigorta hizmeti sağlamayı reddedebilir. Bu düzene ‘sigorta diktatörlüğü’ adını verebiliriz. Bu ifadeyi ilk kez burada kullanıyoruz. • Yurttaşlık haklarının reddi. Örn/ Muhalefet partisine oy veren köylere ceza olarak yol yapılmaması. İçkinin bol tüketildiği ilçelerde kimi hizmetlerin verilmemesi. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 23

24. Dede Olacağını Şirketlerden Öğrenmek • Bir giyim şirketi, genç kıza bebek giysilerine ilişkin broşürler postalamaya başlar. Kızın babası, bunda bir yanlışlık olduğunu düşünür. Gider, mağazayla konuşur. Şirketin kullandığı program, kızın alışveriş alışkanlıklarındaki değişikliklerden onun hamile olduğu sonucuna varmıştır; buna göre tarihi hesaplamış, doğum tarihi yaklaşırken bebek broşürleri postalamaya başlamıştır. Baba, dede olacağını şirketten öğrenir. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 24

25. Nesnelerin İnterneti Aslında Ne? • ‘Nesnelerin (aslında İngilizcesi’nden doğrudan çeviriyle şeylerin) interneti’ denilen akım, kullandığımız tüm elektronik araçların internet bağlantılı olması anlamına geliyor. Akıllı ev uygulamaları örneğinde, günlük hayatımızı kolaylaştıracağı söylenen bu düşünce, aslında devletler ve şirketlerce suistimal edilmeye oldukça açık. İşin kötüsü, bu, bir olasılık değil; bu suistimali, Çin’de şimdiden görüyoruz ve bu iş gizli kapaklı yapılmıyor. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 25

26. Sürücüsüz Araçlar... • Sürücüsüz araçlardan heyecanla söz ediliyor. Gerçekten de bu araçların hayatı kolaylaştırması bekleniyor. Araç kullanamayacak olan yaşlı ya da engelli yurttaşların daha sosyal bir yaşamları olacak. Bu araçların kaza oranının ileride iyice düşmesi bekleniyor; çünkü içkili ya da uyuşturucu etkisi altında araç kullanmak söz konusu değil, dalgınlık, dikkatsizlik, ihmal ve yorgunluk gibi kaza etmenleri de ortadan kalkacak. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 26

27. Sürücüsüz Araçlar... Ya Kazalar? Ya Etik? • Ancak, sürücüsüz arabalar için yine de iki temel sorun var. Birincisi, kaçınılmaz kazalarda ne yapılacağı ve kimin sorumlu tutulacağı noktasında ve hepsinden önce, kaçınılmazlığın nasıl tarifleneceği. Örneğin, diyelim öyle bir durum oluyor ki, düz devam etmesi, geri gitmesi ya da durması olanaksız olan bir araç sağa kırarsa bir arabaya, sola kırarsa bir otobüse çarpacak. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 27

28. Sürücüsüz Araçlar... Ya Kapitalizm? • Sürücüsüz arabalarla ilgili ikinci sorunsa şu: Sürücüsüz arabaya girilen kimi veriler, yanlış ya da yanlı olabilir. Araba şirketleri, kendi araçlarına övgüler düzer; sigorta şirketlerinin, verileri çarpıtmaya yol açacak belli bakış açıları vardır. Trafik kurbanlarının ve onların yakınlarının sağladığı veriler, daha farklı olabilir vb. Böyle yanlı ve yanlış verilerle dolu bir yapay zekanın sürdüğü arabaya binmek, insan sürücülü bir araca binmeye göre daha riskli olabilir. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 28

29. Feminist Ütopya mı Varsa Yoksa Ataerki mi? • Sağlıkta birçok testin ileride telefonlar ve cep sağlığı aygıtlarıyla yapılabileceği doğru. Fakat az bilinen bir nokta da var. Sağlığın ve başka birçok sektörün otomasyonuyla birlikte, makineleştirilemeyen birtakım öğeler kalıyor. Bunların başında, duygulara dayanan insani ilişkiler, empati, bakım vb. geliyor. Rutin olan, yaratıcılık gerektirmeyen işler makineleşirken bunlar kalıyor. Geleceğin yükselen mesleklerinden birinin hemşirelik (ve genel olarak bakıcılık) olacağı ileri sürülüyor. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 29

30. Ya Dünya Barışı? • Birçok teknoloji, devletler eliyle öncelikle askeri amaçlı olarak geliştiriliyor. Aslında şimdiye dek anılan risklere denk bir tehlike tam da buradan kaynaklanıyor: Yapay zeka silahları. • Daha şimdiden, düşman askeri ya da terörist diye sivil halkı vuran SİHA’ları yani silahlı insansız hava araçlarını görüyoruz. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 30

31. Sürücüsüz Metrolarla Sürücüsüz Arabaların Farkı • Günümüzde, rutin işleri algoritmaya döküp makinelere yaptırıyoruz; bu, otomasyon oluyor. Örneğin, kent bağlamında, sürücüsüz metrolar, yapay zeka değil otomasyon ürünüdürler. Bu araçların gittiği güzergahlar, hızlar, ne kadar sürede gidecekleri, nerede duracakları vb. öngörülebilirdir. Bu nedenle kolaylıkla algoritmikleştirilebilirler. Başka uygulamalar vardır ki bunlar rutin değildirler, tümüyle öngörülebilir değildirler ve bir parça karar, yaratıcılık ve risk içerirler. İşte bunlar için ise yapay zeka kullanıyoruz. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 31

32. “Ben Doldum” Diye Çağrı Atan Çöp Kutuları • Bu bağlamda son dönem çalışılan konulardan biri, akıllı çöp kutuları. Belediye belli aralıklarla çöpümüzü toplar; ama kimi kutular çok dolu, kimileri ise bomboştur. Bir de, çöp işinin trafikteki zirve zaman gibi dalgalanmaları vardır. Belli dönemlerde daha çok, başka dönemlerde daha az çöp atılır. Akıllı çöp kutuları, örneğin, dolduklarında, veri merkezine çağrı atabilirler; böylelikle, dolup taşan çöpler görmemiş oluruz. Çöp toplama aralıkları ve günleri de buna göre eniyileştirilebilir. Aynı biçimde, sokak lambalarından bozuk olanlar, veri merkezine “beni değiştir” notu atabilir. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 32

33. Akıllanmayla Gelen Tasarruf • Bu şehir plancılığı bağlamında yapay zeka ve otomasyon uygulamalarında temel güdü, enerji tasarrufu ile enerji veriminde ilerleme sağlanmasıdır. Böylelikle kamu kaynaklarında da tasarruf sağlanacak; bu uygulamalar sonucunda sağlanan ek kaynaklar başka belediye hizmetleri için kullanılabilecektir. Elektrikli araçlar özendirilir; kentte sonul olarak, benzin istasyonları kadar çok ve çeşitli bölgelerde elektrik şarj istasyonları kurulur. Bu da, çevre kirliliği, özellikle de hava kirliliği konusunda bir rahatlama sağlayacaktır. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 33

34. Akıllı Kentçiliğin İki Ayağı: Akıllandırma ve Yeni Hizmetler • Akıllı kent kavramsallaştırmasının ilk ayağı, var olan belediyecilik hizmetlerinin akıllandırılması ise, ikincisi, kentte kullanılan akıllı araçların yaygınlaşmasıyla, daha önce sağlanamayan kimi hizmetlerin sağlanabilir duruma gelmesi biçiminde. Bunun için akla gelen ilk örnek, belediyelerin yaşlılarla ilişkisi noktasında karşımıza çıkıyor. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 34

35. İki Tür Akıllı Araç: Akıllananlar ve Yeni Yetmeler • Peki burada dile getirdiğimiz akıllı araçlar kavramı nedir? Akıllı araçları, internete bağlı olup bir veri merkezine belli bir konuda veri gönderebilecek araçlar olarak tanımlayabiliriz. ‘Nesnelerin interneti’ (aslında ‘şeylerin interneti’), tam da buna dayanıyor. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 35

36. Akıllı Evler • Akıllı kentlerin temel öğesi olarak, akıllı ev kavramı gündemde. Akıllı evler, ‘otomasyonlu evler’ olarak da adlandırılıyor. Teknoloji şirketlerinin reklamlarında ve bilim-kurgu filmlerinde sıklıkla gördüğümüz bu tür evlerde, tüm ev hizmetleri birbirleriyle bütünleşmiş durumdalar ve ev kullanıcısı (ya da ev ‘sakin’i) tarafından sözle yönetiliyorlar. Bu otomasyonlu evler, bir veri merkezine veri gönderebilecek nitelikte... 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 36

37. İPA’lar (İnsansız Planlama Araçları) • Birçok kent bağlamında gördüğümüz gibi, bir kent tasarımı, kağıt üstünde çok estetik durabilir; ancak onu var eden ya da yok hükmünde sayacak olan, kentin sakinleridir. Bu nedenle, akıllı kent modelinin aslında gitmesi gereken çok uzun bir yolu var. O ünlü sözden uyarlarsak, şehir plancılığı, roket bilimi değildir. İnsanlardan kaynaklanan belirsizlik, fiziksel yapıdan kaynaklanan kesinlikten çok daha baskındır. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 37

38. Köyler: Yeniden Yumuşayan Karınlar • Akıllı kent, daha iyi belediyecilik hizmeti sunmayı hedeflerken, bir yandan ya bilinçli olarak ya da beklenmedik bir sonuç olarak, gözetim toplumunu pekiştirmiş, onun koşullarını daha da ağırlaştırmış oluyor. Her bir kent sakinine, verileri üzerinden, kişiselleştirilmiş hizmetler sunulması, aynı zamanda onun eskisine göre çok daha fazla gözetlenmesi anlamına geliyor. Eskiden MOBESE kameralarının işlevleri tartışma konusu iken, bu kez tüm sistemleri bütünleştiren, herşeyi gören bir göz sözkonusu ve bunun kimin gözü olduğunu bilmemiz bile olanaksız. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 38

39. Yapay Zekada Temsiliyet Sorunu • Yapay zekada karar verici konumlardaki temsiliyette, kadın oranı % 10-20 aralığında; siyahlar % 5’in altında. • Yapay zekacı kadınların neredeyse tümü beyaz. Sorunun hem temsiliyet hem veri düzeyinde olması, onun yalnızca yapay zekacı kadın sayısını artırmak gibi temsiliyet önlemleriyle çözülemeyeceğini gösteriyor. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 39

40. Algoritma Sorunu • Yapay zeka şirketlerinin ve algoritmaların şeffaf ve kamuya hesap verir nitelikte olması gerekiyor. Yapay zeka programları, olası ayrımcı çıkarımlara karşı eğitilmiş olmalı. Bu da, yapay zeka ve etik konusunu gündeme getiriyor. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 40

41. Yapay Zekanın Sınıfsallığı • Öte yandan, bu yapay zekada ayrımcılık tartışmaları, kimi noktalarda liberalizmin ötesine geçemiyor. Yapay zekanın öncelikli olarak üst sınıfların gereksinimlerini karşılamak için geliştirildiği görmezden geliniyor. Yapay zekacılar da çoğunlukla orta ve üst sınıflardan geliyor ya da aldıkları yüksek ücretlerle o sınıflara çoktan devşirilmiş oluyorlar. Bir toplumsal- bilgisel azınlık olarak, çoğunluktan kopuklar. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 41

42. Varlıklılar ve Yokluklular • Üretim aracı olarak kullanılan ve kullanılacak olan yapay zekanın gelir uçurumunu kısa sürede büyüteceğini rahatlıkla söyleyebiliriz. • Varlıklılar (haves) daha varlıklı, yokluklular (have nots) daha bir yokluklu olacak. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 42

43. Gözetim Kapitalizmi • Gözetim kapitalizmi altında yaşıyoruz. Kendimizi internette anonim sanıyoruz ama öyle değiliz. MOBESE kameraları her yerde. Gözetim ağına takılmadan yaşamak olanaksız gibi artık. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 43

44. Yapay Zekanın Kendi Sınıfları mı? • Bir olasılık da, yapay zekanın kendi sınıflarını oluşturması; ancak bu, geleneksel kapitalist sınıf bölüntüsünün ne kadar dışına çıkacak tartışmalı... Sözgelimi, insansız üretim yapan bir fabrikanın sahibi, insanlı fabrikanın önüne geçecek. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 44

45. Yeniden Emek-Yoğun-Sermaye-Yoğun Ayrımı mı? • Yapay zekanın yaygın kullanımda olduğu sektörlerde çalışanların diğer sektörlerde çalışanlar üstünde bir ağırlığı olacağı çok açık. İnsansız fabrika, üretim-tüketim zincirine dahil olmak için yine de insanlara ihtiyaç duyacak. Fakat bu insanlar, üretime katma değer katmakta daha ileri olacaklar. Böylelikle, endüstri devrimiyle görülen kır-kent ücreti farkını insansız (daha doğrusu az insanlı, çok yapay zekalı) ve insanlı sektörler, diğer bir deyişle az insanlı ve çok insanlı sektörler arasında göreceğiz. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 45

46. Ütopyayla Distopya Sarkacında • Herşeyin veriye dönüştüğü, her verinin meta niteliği taşıdığı bir döneme girdik, giriyoruz. Demokrasi güçleri etkili olursa, bu süreçten toplumsal refah çıkar. İnsan sağlığına en zararlı olan işleri yapay zeka yapar, böylece ortalama yaşam beklentisi artar. Demokrasi güçleri o ya da bu nedenle etkili olmazsa, sömürü ve baskı çok daha derinleşecek. Kaydı tutulmadık kimse kalmayacak. Bir tür Matrix’in içinde yaşamaya devam edeceğiz... 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 46

47. Çoklu Zeka • Yapay zekanın eğitim, ulaşım, ev sistemleri, oyunlar, sağlık vb. farklı kullanım alanlarını sosyolojik bir mercek altına alıyoruz. Bunların her biri, ayrıca incelenmeyi bekliyor. Buna benzer bir biçimde, zekaya tekli değil çoklu modelle bakarsak, karşımıza birkaç çeşit yapay zeka çıkacak: Matematiksel yapay zeka, duygusal yapay zeka, toplumsal yapay zeka vb.. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 47

48. Yapay Zekaya Güvenebilir miyiz? • Bugün sık tartışmaya açılan bir alan, yapay zekaya güven konusu. Akla, nükleer füze uyarı sistemlerindeki hatalar geliyor. Dahası, Fukuşima örneği, ileri teknolojinin, hatasızlığı güvence altına almadığını gösteriyor. Yapay zekalı silahların hata yapan insan yapımı makinelerden daha güvenilir olup olmadığı tartışma konusu. Üstelik, yapay zeka da yanlış alarm vermek üzere haklanabilir. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 48

49. Algoritma Adaletsizliği • Diyelim ki, hemşirelik işi için bir algoritma yalnızca beyaz kadınları seçiyor. • Bir deri kanseri testi, koyu tenlerde çalışmıyor. Bir hemşirelik programı, yoksul hastalara zenginmiş gibi davranıp onları ödeyemeyecekleri seçeneklere yöneltiyor. • Ayrımcılık, yapay zekaya duyulan heyecanı doğal olarak söndürüyor. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 49

50. Veri Demokrasisi ve Algoritma Yanlılığı • Algoritma yanlılığı, algoritmanın uygulanmasında sosyoekonomik statü, etnik köken, inanç, cinsiyet, engellilik ve cinsel yönelimdeki eşitsizlikleri vb. büyütmeye ve eşitsizlikleri böylelikle katlamaya karşılık geliyor. • Eşitsizliklerin başka biçimleri olabileceği de akılda tutulmalı. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 50

51. Yapay Zekanın İnsan Yapımı Olduğunu Anımsamak • Gelinen süreç, algoritma ve veri adaleti gibi kavramları öne çıkararak yapay zekayı eleştirel bir süzgeçten geçirmemizi gerektiriyor. Yapay zeka, kimi konularda insan zekasından üstün olabilir; ancak hâlâ insan hatalarıyla dolu verilere dayanıyor ve hatalarıyla nitelenen insansoyunun elinden çıkma algoritmalarla çalışıyor. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 51

52. Gözetim Kapitalizminin 3 Hâli • Yapay zekanın bir başka kullanım alanı, çalışanları, yurttaşları ve tüketicileri gözetleme biçiminde. İşveren bunu verimi arttırmakla, devlet, kamu güvenliğiyle, şirketler, kazançlarını ençoklama güdüsüyle gerekçelendirecek. • Yapay zekanın var olan demokrasiyi ya da demokrasi kırıntılarını aşındırma olasılığı bulunuyor. • Yapay zeka, demokrasi güçlerinin yokluğunda ya da zayıflığında, egemen sınıflar için daha fazla özgürlük, ezilenler için daha fazla insan hakları ihlali getirecek. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 52

53. Prangalı Çalışma • Mavi yakalı işlerde gün geçtikçe, giyilebilir teknolojiler yoluyla daha fazla denetim ve gözetim geliyor. Beyaz yakalı işlerdeyse, yoğun bir kameralanma görüyoruz. • Bu ve benzeri teknolojiler, ileri teknoloji olarak sunulup göklere çıkarılacak. İşverenin çıkarına olan uygulamalar, tüm toplumun çıkarınaymış gibi sunulacak. Nasılsa üretim artıyor, bedeli kimin umurunda... • Daha şimdiden birçok uygulama hayata geçirilmiş durumda. Örneğin, fabrikalarda işçilerin her anını izlemek için taktırılan elektronik pranga ya da kelepçe. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 53

54. Amazon’da Çifte Gözetleme • Dünyanın en zengini olan Amazon’un sahibi, işyerindeki çalışma koşulları için ne kadar övünse azdır; çünkü son gözetleme teknolojileri ona milyarlar kazandırıyor. Amazon çalışanları içinse bu hızlı çalışma ve gözetlenme düzeni, robotlaşma ve zombileşmeyle özdeş sayılıyor. • Amazon’un bilişim şirketiyle sahip olduğu ortak özellikler arasında çifte gözetim öne çıkıyor: Amazon, içeride çalışanlarını, dışarıda müşterileri gözetliyor. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 54

55. Toplu Gözetleme • Yapay zekanın çıkışından önce, yalnızca ‘olağan şüpheliler’ gözetlenirdi. Şimdiyse, Snowden’ın bize gösterdiği gibi, herkes veri düzeyinde gözetleniyor. Bu durum, yurttaşların özel yaşam hakkıyla çatışıyor. • Toplu gözetlemeye karşı yurttaşlar kendilerini çaresiz hissediyorlar. “Biri bizi sürekli izliyorsa/dinliyorsa ve bunu önleyemiyorsak niye bunu dert edelim; yapacak birşey yok” biçiminde düşünüyorlar. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 55

56. Kazanç İçin Gözetleme • Üçüncü olarak, şirketlerin tüketicileri daha fazla kazanç için gözetlemesi söz konusu. İş çevreleri için veri bir meta; alınıp satılabiliyor. • Veri kapitalizminde orada burada sürekli bir reklam bombardımanına tutuluruz, bunlardan kimileri satın aldığımız ürün için bıraktığımız telefon numarası ya da e-posta aracılığıyla bize gelir. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 56

57. İçkisinden Elektrikli Süpürgeye... • Gelecekte herşey kayıt altında olacak. Kimin ne satın aldığı belli olacak ve bu veri, devletçe kolaylıkla erişilebilecek. Örneğin, kimler içki satın alıyor? Nesnelerin interneti de bu sorunu derinleştirecek: Elektrikli süpürgenin çalışma sayısından evin ne kadar temizlendiği çıkarsanacak; belki ona göre belli ürünler önerilecek. Daha da kötüsü, belki işe alım sürecinde bu verilere de bakılacak; çünkü burada sıraladığımız üçlü gözetim düzeni birbirinden bağımsız değil. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 57

58. ‘Olağan Şüpheliler’ Yaratmak • Yapay zekanın ırkçılığı ve genel olarak ayrımcılığı sürekli olarak tartışılırken, yapay zeka, buna karşın, hukuk alanında kullanılmaya devam ediyor. ‘Olağan şüpheliler’ dercesine, suç işleme olasılığı yüksek nüfusları ortaya çıkaran, daha doğrusu ortaya çıkardığı ileri sürülen yazılımlar, dosyaların içinde kaybolmak yerine verim sağladığı gerekçesiyle daha fazla kullanılıyor. Benzer yazılımlar işe alım süreçlerinde ayrımcılığa neden oluyor. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 58

59. Yapay Zekanın Aydınlık ve Karanlık Yüzleri • İnsan haklarına aykırı gözetleme uygulamaları son bulmalı. Gözetlemenin zorunlu olduğu durumlarda ise, gözetleyenin şeffaflığı sağlanmalı. Algoritmalar da şeffaf olmalı. Bu koşullar sağlandığında, yapay zekanın aydınlık yüzünü göreceğiz. Ancak karanlık yüzünden çıkar sağlayanlar varken, yapay zeka bize neden aydınlık yüzünü çevirsin... Bu nedenle, daha fazla eleştirel düşünmeye gereksinim duyuyoruz, yapay zeka yüceltmelerine değil... 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 59

60. Sonuç: Yurttaş Yapay Zekası Zamanı • İşte tam da bu nedenlerle, yapay zeka çalışmalarının yurttaşlık hareketleriyle buluşması gerekiyor. • Yapay zeka girişimleri, kâr amacı gütmeyen ve devlete karşı belli ölçüde bir özerkliğe sahip olan bağımsız bilimsel-etik kurullarca denetleniyor olmalıdır. • Bu kurullar, bu konuda, “söz, yetki, karar ve iktidar” sahibi olmalıdır. Ayrımcılığın da veri 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 60

61. Kaynakça • Gezgin, U. B. (2020). An invitation to critical social science of big data: from critical theory and critical research to omniresistance. AI & SOCIETY, 35(1), 187-195. • Gezgin, U.B. (2020). Zeka Fetişizmine Karşı: Yapay Zeka, Büyük Veri, Bilişsel Bilim ve Gelecekbilim Üzerine. İstanbul: Yar. • Gezgin, U.B. (2019). Data Activism: Reviving, Extending and Upgrading Critical Citizenship Education and Consumer Rights Movements. Connectist: Istanbul University Journal of Communication Sciences, 56, 67-86. • Gezgin, U. B., & Yaman, A. (2019). Assisted Aging: The Future Confluence of Gerontology, Internet of Things and Psychological AI. İzmir Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 14-24. • Gezgin, U. B., & Yıldırım, F. (2019). Big Data in China: Bigger Problems, Easier Solutions or Both?. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 101- 120. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 61

62. Yeni Araştırmalar için Okumalar: Etik YZ • Eitel-Porter, R. (2021). Beyond the promise: implementing ethical AI. AI and Ethics, 1(1), 73-80. • Floridi, L., & Cowls, J. (2019). A unified framework of five principles for AI in society. Issue 1.1, Summer 2019, 1(1). • Floridi, L., Cowls, J., Beltrametti, M., Chatila, R., Chazerand, P., Dignum, V., ... & Vayena, E. (2018). AI4People—an ethical framework for a good AI society: opportunities, risks, principles, and recommendations. Minds and Machines, 28(4), 689-707. • Jobin, A., Ienca, M., & Vayena, E. (2019). The global landscape of AI ethics guidelines. Nature Machine Intelligence, 1(9), 389-399. • Mittelstadt, B. (2019). Principles alone cannot guarantee ethical AI. Nature Machine Intelligence, 1(11), 501-507. • Winfield, A. F., Michael, K., Pitt, J., & Evers, V. (2019). Machine ethics: The design and governance of ethical AI and autonomous systems [scanning the issue]. Proceedings of the IEEE, 107(3), 509-517. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 62

63. Dergi: AI & Society • Araujo, T., Helberger, N., Kruikemeier, S., & De Vreese, C. H. (2020). In AI we trust? Perceptions about automated decision-making by artificial intelligence. AI & SOCIETY, 35(3), 611-623. • Baum, S. D. (2017). On the promotion of safe and socially beneficial artificial intelligence. AI & SOCIETY, 32(4), 543-551. • de Fine Licht, K., & de Fine Licht, J. (2020). Artificial intelligence, transparency, and public decision- making. AI & SOCIETY, 1-10. • Nomura, T., Kanda, T., & Suzuki, T. (2006). Experimental investigation into influence of negative attitudes toward robots on human–robot interaction. Ai & Society, 20(2), 138-150. • Ouchchy, L., Coin, A., & Dubljević, V. (2020). AI in the headlines: the portrayal of the ethical issues of artificial intelligence in the media. AI & SOCIETY, 35(4), 927-936. • Peeters, M. M., van Diggelen, J., Van Den Bosch, K., Bronkhorst, A., Neerincx, M. A., Schraagen, J. M., & Raaijmakers, S. (2021). Hybrid collective intelligence in a human–AI society. AI & SOCIETY, 36(1), 217-238. • Robert, L. P. (2019). Are automated vehicles safer than manually driven cars?. AI & SOCIETY, 34(3), 687-688. 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 63

64. Çalışma Önerileri Kuramsal • Etik yapay zekanın ilkeleri • Benzer kavramlar: • Güvenilir yapay zeka • Şeffaf yapay zeka • Toplumsal olarak yararlı yapay zeka vb. • Özerk araçların kaza geçirmesindeki ikilemler gibi düşünce deneyleri • Çoklu yapay zeka Görgül • Toplumun değişik kesimlerinde yapay zeka algısı. • Örneğin, doktorlar, avukatlar, bilgisayar mühendisleri. • YZ’nin yaptığı ayrımcılıklar ve bunları gidermenin yolları • Gözetim toplumu • Yıllık: Küpür tarama üstünden YZ’nin topluma etkisinin yıllık olarak değerlendirilmesi 10.5.2021 Yapay Zeka Sosyolojisi - Prof.Dr. Ulaş Başar Gezgin 64

Yapay zeka sosyolojisi

Yapay zeka sosyolojisi

Recommandé

Contenu connexe

Similaire à Yapay zeka sosyolojisi

Similaire à Yapay zeka sosyolojisi(20)

Plus de Ulaş Başar Gezgin

Plus de Ulaş Başar Gezgin (20)

Yapay zeka sosyolojisi