3. КЪЫРЫМ МУХТАР ДЖУМХУРИЕТИ
ИНФОРМАЦИЯ БОЮНДЖА КОМИТЕТИНИНЪ ИЧТИМАИЙ-СИЯСИЙ,
ЭДЕБИЙ-БЕДИИЙ МЕДЖМУАСЫ
М Е Д Ж М У А С Ы
№5 (220) 2014 сентябрь – октябрь
«Йылдыз» 1976 с. чыкъып башлады
Къырымтатар тилинде эки айда бир кере нешир этиле
Баш муаррир
Дилявер ОСМАН
Муарририет эйети:
Иса АБДУРАМАН
Аблязиз ВЕЛИЕВ
Певат ЗЕТИ
Ремзи ИЛЬЯСОВ
Исмаил КЕРИМОВ
Айше КОКИЕВА
Тимур УСЕИНОВ
Риза ФАЗЫЛ
Урие ЭДЕМОВА
«ЙЫЛДЫЗ» меджмуасынынъ муарририети

4. мундерИдже
МУАРРИР МИНБЕРИ
Дилявер ОСМАН. Бизим баш заферимиз илериде ...................................................3
ЭДЕБИЙ, МЕДЕНИЙ ТЕДБИРЛЕР
Гаспринскийнинъ адыны анъар экенмиз .....................................................................5
«Азербайджан» меджмуасы И.Гаспринский акъкъында ............................................6
Къазанда тюркий тилли меджмуаларнынъ VII конгресси ..........................................7
Тимур Пулатов Къырымда булунды .............................................................................8
Тимур Пулатов: Къырымдан бир къырымтатар биле кетмемек керек .....................9
И. ГАСПРИНСКИЙ ВЕФАТЫНЫНЪ 100 ЙЫЛЛЫГЪЫНА
Исмаил ГАСПРИНСКИЙ. Дар-ур-рахат мусульманлары. Эсерден парча ...............11
Эвелина ХМЕЛЬНИЦКАЯ. «Молла Аббас» романы мундериджат итибарыле.
(Нешир тарихы ве базы герменевтика меселелери) ...................................24
Азат АХУНОВ. Гаспринский ве къадимджилер ..........................................................32
Риза ФАЗЫЛ. Гаспринский акъкъында джиддий араштырма ..................................34
НАЗМ
Аблязиз ВЕЛИЕВ. Янъы шиирлер .............................................................................41
ДРАМАТУРГИЯ
Иса АБДУРАМАН. Бриллианткъа дёнген эльмаз. Пьеса ...........................................46
КЪАДИМИЙ КЪЫРЫМТАТАР ЭДЕБИЯТЫНДАН
Халиль огълу АЛИ. Къысса-и Юсуф. Дестан. Девамы ..............................................83
ЭДЕБИЙ ТАКЪВИМ
Фера СЕФЕРОВА. Девир набызыны ис эткен шаир.
Языджы Аблязиз Велиевнинъ 75 йыллыгъы мунасебетинен .....................105
МИЛЛИЙ ТАСИЛЬ ОДЖАКЪЛАРЫ
Гульнара ИЛЬЯСОВА. Судакъ миллий мектеби .......................................................111
БАЛАЛАР ИЧЮН
«ЙЫЛДЫЗЧЫКЪ» № 5 (20) ..........................................................................................113
КОНКУРС
Гульнара ИЛЬЯСОВА. Сен биль. Икяе ….................................................................124
САЙГЪЫЛЫ ОКЪУЙЫДЖЫЛАР!
«Йылдыз»гъа абуне олунъыз!
Озюнъизнен берабер къомшуларынъызны,
таныш-билишлеринъизни, достларынъызны
да 2015 сенесине
яздырмагъа унутманъыз.
«Йылдыз»нынъ абуне индекси 75298.
1 йыллыкъ абуне фияты – 321 кумуш
(+ почта масрафлары)

5. Ìóàððèð ìèíáåðè
Äèëÿâåð ÎÑÌÀÍ,
баш муаррир
бИзИм бАØ зАÔерИмИз ИлерИде
Бугунь Къырымда олгъан денъишме-
лерни эр бир инсан озюнджесине
къабул этсе керек. Къырым джемиети де
айны. Биревлери севине, биревлери акси-
не, даа биревлери бу даа меселенинъ сонъу олмагъаныны къайд
эткен киби олалар, базылары исе, затен, первасызлар. Амма къы-
рымтатарлар Къырымнынъ такъдирине бир вакъыт первасыз олма-
дылар. Къырымтатарларнынъ келеджеги Къырымнынъ такъдиринен
даима багълы эди ве илериде де багълы оладжакъ.
Эки асыр девамында Къырым къолдан къолгъа кечип кельмек-
те, бир мемлекеттен экинджи мемлекетке бериле. 1783-те озь
мустакъил лигини джойгъан Къырым ханлыгъы девиринден башлап
Къырым чар Русиеси, сонъ большевиклер, Врангель, Алмания къо-
лунда, Советлер Бирлиги, Украина эркянында олды. 2014 сенеси
исе кене де Русие девлетининъ къолуна кечти. Тарих текрарлана, за-
ман къырымтатарларны кене сынагъан киби. Эп даа аякъта олгъан,
Къырымгъа къайткъан бир авуч халкъымыз озь-озюни къорчаламакъ
ичюн догъру ёлны сечмек зорунда, бекленильмеген шараитлерде
озюни сакълап къалмакъ ичюн курешмеге меджбур. Курешмеге,
деп яздым да тюшюнджеге далдым.
Бугуньки шараитлерде курешмек бу мытлакъа къолунъа силя
алып джебэге кетмек, я да нумайышлар, митинглер отькермек
дегильдир. Бугуньки шараитлерде къырымтатарлар ичюн куреш-
мек бу:
3

6. №5 2014 сентябрь – октябрь
– ич бир къырымтатар Къы-
рымны терк этмемеси шарт;
– ана тили, медениет, урф-
адетлеримиз, динимизге даа
да зияде мукъайт олмакъ, са-
рылмакъ;
– несиллер арасында багъны
даа зияде пекитмек.
Бугунь бизим эсас силямыз
– халкънынъ Къырымда мевджут-
лыгъы, яшагъаныдыр. Эм тек бу-
нынъ озю буюк бир зафердир.
Къырымда бизим мевджутлыгъы-
мызны ана тилимиз, миллий ма-
арифимиз, медениетимизнинъ
инкишафы исбатлайджакъ. Бу
ве дигер вариетимизни гъайып
этмесек, иншалла, бу куньлер
де кечип кетер ве халкъымыз озь
акъ-укъукъларына наиль олур.
Бутюн дюньяга сепилип яша­гъан
4
къырымтатар халкъынынъ
юреги бугунь Къырымда ура.
Къырымда яшагъан халкъы-
мызгъа бугунь бутюн дюньяда
яшагъан къырымтатарлар умют-
нен бакъсалар керек, чюнки
оларнынъ келеджеги Къырымда
яшагъан къырымтатар халкъы-
нынъ мевджутлыгъына, шубесиз,
багълыдыр. Шараит насыл олса
да, инсанларымыз бири-бирине
таянч олмакъ керек.
Дюньялар девирилир, пади-
шалар денъишир, бириси кетер,
экинджиси келер, амма бизим
борджумыз, бир шейге бакъма-
дан, чешит сиясий оюнларгъа
алданмайып, сагъгъа, солгъа
урунмайып, озь Къырымымыз-
нынъ темелли халкъы оларакъ,
Къырымда яшамакътыр, эр дже-
эттен осьмектир, чюнки бизим
баш заферимиз даа илериде.
Бу заферге иришмек ичюн, биз
бармыз деп тарих мейданына
кене де эмин адымларнен
чыкъмакъ ичюн, бугунь миллет
Къырымдан бир якъкъа кетме-
мек керек. Къырымдан чыкъып
кеткенлер ичюн Къырымгъа те-
крар къайтув ёлларыны къапата
билелер. Эки асыр эвель Тюр-
киеге иджрет эткен, анда къабул
этильмеген къырымтатарлар
кене де Къырымгъа къайтмагъа
истегенде, чар Русиеси оларны
Къырымгъа къоймайып, Русие-
нинъ башкъа бир кошелерине
ёллагъаны да тарихта белли бир
факттыр. Бойле тарих дерсле-
ринден ибрет алмалымыз.

7. Ýäåáèé, ìåäåíèé òåäáèðëåð
5
ГАспрИнскИйнИнъ Адыны АнъАр ÝкенмИз
Бу йыл къырымтатар халкъынынъ улу
инсаны Исмаил Гаспринский вефат
эткенине 100 йыл толды. Бу мунасебетнен
къырымтатар зиялылары онынъ адыны та-
шыгъан Къырымтатар миллий китапханеде
топландылар ве И. Гаспринскийнинъ рухуна
дуа окъугъан сонъ, онынъ омюри, иджады,
фаалиети акъкъында озь фикирлеринен
пайлаштылар.
Аятыны озь миллетине багъышлагъан бу
инсаннынъ эсас гъаелеринден бири «Окъу-
макъ, окъумакъ ве окъумакъ» эди. Онынъ
чокъ йыллар девамында нешир эткен «Тер-
джиман» (1883 - 1918) газетасы бутюн тюр-
кий халкъларны бирлештирди ве бугуньде-бугунь И. Гаспринский-
нинъ «Тильде, фикирде, иште бирлик» шиары тек къырымтатарлар
ичюн дегиль де, бутюн тюркий халкълар ичюн гъает актуальдир.
Къырымтатар языджылары бирлигининъ реиси Р.Фазыл озь чыкъы-
шында тедкъикъатчыларны мутефеккирнинъ кениш фаалиетини даа
терен огренмеге чагъ-
ырды ве бу саада янъы-
янъы малюматлар ай-
дынлатмакъ кереклигини
къайд этти. Къырымтатар
санаты музейининъ ха-
дими Ш.Абдураманова
«Гаспринский ве зема-
невий алымыз» мевзу-
сына ба гъышлангъан
чыкъышында онынъ на-
шир, сиясетчи оларакъ
фаалиети акъкъында
этрафлыджа икяе этти.

8. №5 2014 сентябрь – октябрь
6
Силясы бильги ве китап
олгъан бу инсаннынъ
эмиети бутюн тюрк
дюньясында не къа-
дар буюк ве озь хал-
къына эткен хызмети
мисильсиз олгъаныны
айрыджа къайд этти.
Къырым муэндислик-
педагогика универ-
с и т е т и н и н ъ о д ж а -
сы Н.Абдульваапов
Архив фотосы
И.Гаспринскийнинъ шахсиети акъкъында сёз юрсетер экен, онынъ
юксек дередже бильгили инсан ве икметли сиясетчи олгъаныны
айтты.
Бугунь гаспринскийшынаслыкъкъа къапыны ачар экенмиз, хал-
къымызнынъ бу улу огълунынъ шахсиети ве фаалиетини толусынен
огренмек ве келеджек несиллерге бу ишни девам этмек ёлунда
чалышмакъ керекмиз.
Шуны да къайд этмели ки, 2014 сенеси ЮНЕСКО
И.Гаспринскийнинъ йылы деп илян этти. Февраль айында Эскише-
хир (Тюркие) шеэринде кечкен тюркий тилли эдебият меджмуала-
рынынъ VI конгресси И.Гаспринский вефатынынъ 100 йыллыгъына
багъышлангъан эди.
«Азербайджан» меджмуасы И.Гаспринский акъкъында
Баку шеэринде чыкъкъан «Азербайджан»
эдебий-бедиий медж­муасынынъ
4-нджи
ве 5-нджи санларында махсус И.Гаспринский
вефатынынъ 100 йыллыгъына багъышлангъан
«Къырымтатар эдебиятынынъ ильк романы»
адлы макъале дердж этиле. Макъаленинъ
муэллифи Виляет Къулиев И.Гаспринскийнинъ
аяты, фаалиети ве къырымтатар эдебиятына
къошкъан иссеси акъкъында сёз юрсете.
Бундан да гъайры, И.Гаспринскийнинъ «Френ-
кистан мектюплери» ве «Дарульрахат мектю-
плери» («Дар-ур-Рахат мусульманлары») адлы
эсерлери окъуйыджыларнынъ дикъкъатына авале этиле.
Меджмуанынъ баш муаррири Интикъам Къасымзаде
«Азербайджан»нынъ бу санларыны Къазанда отькерильген тюркий
тилли меджмуаларнынъ VII конгрессинде (август 2014) И. Гасприн-
ский адына къырымтатар миллий китапханесине багъышлады.

9. къАзАндА ТÞркИй ТИллИ меджмуАлАрнынъ VII конГрессИ
Август 28-30 куньлери Къа-
занда 14 мемлекеттен ве
Русие мухтар джумхуриетле-
ринден 34 тюркий тилли эдебий
ме джмуалар баш муаррирлери-
нинъ VII конгресси олып кечти.
Тюркиеден («Къардаш къа-
лемлер» ,«Тюрк тили ве эдебияты»
меджмуалары), Озьбекистандан
(«Жихан»), Азерабайджандан
(«Азербайджан»), Башкъырди-
Солдан: Р.Файзуллин ве Я.Омерогълу
стандан («Агидел»), Къазахистандан («Жулдыз»), Татаристандан
(«Къазан Утлары», Къабарда-Малкъардан («Мингитау»), Къырымдан
(«Йылдыз»), Ирандан («Япракъ»), Косовадан («Туркчем»), Иракътан
(«Къардашлыкъ») кельген иштиракчилер ишлерини август 28 куню
Татаристаннынъ миллий китапханесинде башладылар.
«Сизни Тюркий дюньясынынъ 2014 сенеси медениет пайтахты
олгъан Къазан къаласында селямлаймыз!», – деп конгрессни Тата-
ристаннынъ халкъ шаири Равиль Файзуллин ачты эм алып барды.
Сёзге чыкъкъан Аврасия Языд-
жылары бирлигининъ реиси Якъуп
Омерогълу VI – VII конгресслер
арасында беджерильген ишлер
акъкъында малюмат берип, Та-
таристан джумхуриетине бу кон-
грессни къабул эткенине тешек-
кюрлер бильдирди.
7
Конгрессте «Тюркий дюнья:
тарих ве эдебият», «Тюркий дюнья-
нынъ земаневий меджмуалары»
киби мевзулар боюнджа чыкъыш-
Сагъдан: Муса Джалильнинъ къызы,
лар, фикир пайлашув олды, Тата-
торуны ве торунчелери
ристаннынъ белли языджысы Туфан Миннулинге багъышлангъан
«Туфан – туфан эди» адлы весикъалы фильм нумайыш этильди,
Татаристанда чыкъкъан «Tatarika» журналынынъ такъдимнамеси
олып кечти.
Айны вакъытта Аврасия Языджылары бирлигининъ реиси Я. Оме-
рогълу тюркий меджмуаларнынъ «Kalamdash» ортакъ интернет
порталынынъ такъдимнамесини отькерди. Бу порталда тюрк, инглиз,
арап ве башкъа тюркий тиллерде эсерлер оладжакъ, эр бир тюркий
журналнынъ озь саифеси бельгиленген.
Татаристан девлет музейинде исе Москвадан кельген Муса
Джалильнинъ къызы, торуны ве торунчелеринен корюштилер.

10. №5 2014 сентябрь – октябрь
8
Тимур Пулатов Къырымда булунды
Сентябрь айынынъ башында Озьбекистан ве Таджикистан
халкъ языджысы Тимур Пулатов Къырымда зияретнен булунды.
Муфтиятта, «Маарифчи» бирлешмесинде, «Йылдыз» журналынынъ
муарририетинде къырымтатар зиялыларынен олып кечкен корю-
шювлерде Москвадан кельген мусафир Къырымда сонъки вакъытта
олып кечкен вакъиаларнен багълы озь фикирлеринен пайлашты.
Хусусан къырымтатарларнынъ бугуньки вазиети акъкъында айрыд-
жа сёз юрсетер экен, Т.Пулатов халкънынъ ерлешюв меселелери
аля даа чезильмегенини къайд этти. Амма бунынънен берабер,
къырымтатарлар бойле вазиетте шашмалап къалмайып, озь Ва-
танларына садыкъ олгъанларыны ве келеджекке умютнен бакъмакъ
кереклигини айтты. «Эльбетте, вазиет денъишти, амма бугуньде-
бугунь сиз озь топрагъынъыздасыз ве мындан ич бир ерге кетмек
керекмейсиз. Янъы шараитлерге коре, янъы шекильде алякъалар
къурмакъ меджбурындасыз ве озь халкъынъызны эп бирлештирмек
узеринде чалышмакъ керексиз», деп къайд этти Т. Пулатов.
Языджынынъ айткъанына коре, къырымтатарларнынъ сиясети
бугунь озь миллий менлигини сакъламакъ ве бугуньки алда озь по-
зициясыны тапмакъ меселелерине эсасланмакъ керектир. Бугунь
укюм сюрген вазиетке алышып, халкъынъызны сабыр этмеге ве биль-
ги алув ёлунен кетмеге чагъырмакъ керексиз, деп къайд этти о.
Шуны да хатырлатмакъ керек ки, Т.Пулатов 1987 сенеси къырым-
татарлар озь Ватанына къайтып башлагъан вакътында, халкъымыз-
гъа къолтуткъан инсанларнынъ биринджилер сырасында эди. О
заманда Т.Пулатов СССР Юкъары Шурасына мектюп язып ёллады.
Бунынънен багълы озь бакъышыны советлер девиринде чыкъкъкан
матбуат васталарында беян эткен эди.
Т.Пулатов къырымтатар языджыларынен

11. 9
ТИмур пулАТов: къырымдАн бИр къырымТАТАр
бИле кеТмемек керек
Москвада яшагъан белли озьбек языджысы Тимур Пулатов
сентябрьнинъ башларында Къырымгъа кельди. О, къы-
рымтатарларнынъ янъы шараитлерде бугуньки яшайышларынен
танышмакъны озюне максат этип къойгъан. Сентябрь 5 куню
языджы Къырымтатар языджыларынен, «Йылдыз» меджмуасынынъ
муарририетинен корюшти. Сонъки кере языджы Къырымгъа 2010
сенеси келип кетти.
– Тимур Исхакович, Къырымда олгъан денишмелер акъкъында
не дерсинъиз?
– Къырымгъа келювимнинъ себеби Къырымнынъ денъишкен гео-
сиясий вазиетинен багълы, чюнки Къырымнынъ шимдики статусы
денъишти. Мен, къырымтатарлар, оларнынъ ватанлары акъкъында
макъалелер язгъанда, Къырым Украина эркянында эди, шимди исе
вазиет денъишти. Мен къырымтатар достларыма кельдим, оларнен
къонушып, лаф этип денъишмелернинъ яхшы-ярамай тарафлары
акъкъында олардан бильмек ичюн кельдим.
– Сиз энди Багъчасарайда олдынъыз, Къырым муфтисинен
корюштинъиз. Насылдыр биринджи хулясалар япып етиштир-
динъизми?
– Билесизми, мен мында сонъки кере 2010 сенеси олгъан
эдим, айны ерлерге баргъан эм бу акъта «Литературная Россия»
газетасында язгъан эдим. Теэссюф ки, кечкен 4 йылда бир шей
денъишмеген, кене де шу диварлар, къырымтатарларнынъ абадан-
лашмагъан къасабалары тура. Бу ёнелиште вазиет эскиджесине
къала. Не ичюн мында вакъыт токътап къалды, 4 йылда халкъ не ичюн
ерлештирильмеди? Эльбет, яхшы эвлер де бар, олар бельким
зенгин инсанларнынъ эвлеридир, бильмейим, лякин эр алда, халкъ
озюни тутып олгъан, ёкъ олмагъан, озь ватанынынъ топракъ-ташына
сарылып, умютнен яшай, медениетини, тилини сакълай, о, аякъта
къатты тураджакъ.
– Сиз Къырым муфтисинен де корюштинъиз...
– Бу табиий, чюнки мен мусульманым, муфтият бизим мане-
вий дюньямызны къайгъыра. Бу корюшювден де чокъ шейлерни
бильдим.
– Сизинъ фикиринъиздже янъы шараитлерде къырымтатарлар
не япмакъ кереклер?
– Шараитлер янъы олса да, къырымтатарлар эп шу къырым-
татарлар да. Олар озьлерини озь тувгъан топракъларында насыл

12. №5 2014 сентябрь – октябрь
алып баргъан олсалар, ойле де тынч алып барсынлар, оларны бир
кимсе провокация этмесин. Эльбет, къырымтатарларгъа чокъ шей
багълы, лякин джемиетлеринде укюм сюрген ички вазиетке де чокъ
шей багълы. Олар яшамакъ, балаларыны осьтюрмек, эвлерини
къурмакъ кереклер. Шимди бойле вазиетте къырымтатарлар бош-
бошуна чапкъалап шашмаламасынлар. Эгер шашмаласалар,
бу оларгъа зарар кетире биле. Меселя, Мустафаны (Джемилев)
алайыкъ, мен онен чокъ керелер лаф эткен эдим, о эр вакъыт
меселелерни тынч усулнен, кучь къулланмайып чезильмесининъ
тарафдары эди. Бу догъру позиция.
– Шимди Украина да, Русие де къырымтатарларны озь тара-
фында корьмеге истей...
– Украина истейдир корьмеге, амма Русие энди корьди де, не
япаджакъсынъ энди. Мен де, келинъиз Украинагъа я да Русиеге къол-
тутайыкъ, деп оламайым, оларны бири-бирине къаршы курешмеге
чагъырмайым. Бугуньки бу тарихий девирде Къырымда энди Русие
къанунлары укюм сюре. Украина шимди озь ишлеринен мешгъуль,
анда дженк кете, шимди онынъ сизнен иши ёкъ. Мустафа да мында
ёкъ. Бугунь къырымтатарларнынъ бирден-бир сиясетлери – миллий
менликлерини сакълап къалмакъ, мунасебетлернинъ янъы шекил-
лерини тапмакътыр. Сиз озь журналынъызны чыкъарып халкъкъа
хызмет этмек керексиз, языджылар озь вазифелерини беджермек
кереклер. Къырымтатарлар менликлерини джоймайып, ялтакълан-
мамакъ кереклер. Истейсизми истемейсизми, Украина энди о
бир тарафта къалды, сиз янъы шараитлерге алышмагъа меджбур-
сынъыз, тек озь халкъынъызнынъ менфаатыны тюшюнмек керексиз.
Къырымдан бир къырымтатар биле кетмемек керек.
10
Субетлешкен Дилявер ОСМАН
САЙГЪЫЛЫ ОКЪУЙЫДЖЫЛАР!
«Йылдыз»гъа абуне олунъыз!
Озюнъизнен берабер къомшуларынъызны,
таныш-билишлеринъизни, достларынъызны
да 2015 сенесине
яздырмагъа унутманъыз.
«Йылдыз»нынъ абуне индекси 75298.
1 йыллыкъ абуне фияты – 321 кумуш
(+ почта масрафлары)

13. È. Ãàñïðèíñêèé âåôàòûíûíú
100 éûëëûãúûíà
11
Èñìàèë
ÃÀÑÏÐÈÍÑÊÈÉ
дАр-ур-рАÕАТ мусулÜмАнлАры*
(Ýñåðäåí ïàð÷à)
Дар-ур-Рахата тюштюгим эснада,
джумле эхали дефтер иле учь юз
бинъ адам олуп къыркъ буюк къаръе ве
бир шехэрде сакин идилер. Сеит Муса сильсилесинден (сюляле-
синден – И.К.) келен эмирлер улькейи гъает акъылане ве адиляне
идаре идуп, ильм ве хызмете косьтердиклери рагъбет ве гъайрет
иле джумлее ибрет ве имсаль олуюрлар имиш. Эмирлере олан
мухаббетлерини ибраз (косьтермек – И.К.) ве нишан итмек ичюн
джумле эхали иттифакъ идуп Дар-ус-Саадетте аджайип бир са-
рай ве каср бина идуп, бунларын икъаметине махсус тутмушлар.
Азырда укюм иден эмирин къарт анасы намына оларакъ сарая
Каср-аль-Зёхре тесмие итмишлер.
Шейх Абдулланынъ накълине коре, Зёхре султан адий бир къа-
дын дегиль имиш. Гъазелияттан бир диван-и-мебахис-и-ахлякъие
ве фельсефеден (ахлякъ ве фельсефеден сухбетлер джыйын-
тыгъы – И.К.) бир меджмуа сахибеси олуп нюфуз (итибары – И.К.)
ве гъайрети иле къызлар ичюн буюк мектеб-и-алие ве дар-уль-
_______________________________
* «Молла Аббас». Роман. Къырымдевокъувпеднешир нешрияты, 2001 с.
(Неширге азырлагъан Исмаил Асан огълу Керим).

14. №5 2014 сентябрь – октябрь
муаллимат (къызлар мектебини – И.К.) кюшад иттирмиш (тесис
эткен – И.К.). Бу ики мектептен махире муаллимелер ве махире
юрт сахибелери ве тербие, летафет ве ирфан иле саадет бахш
олан зевджелер рефикъалар етишиюрлар имиш.
Та акъшама къадар шейх Абдулла азретлери улькенинъ та-
рихини ве Сеит Хасан ве Али дахи базы тафсилят беян идуп ве
бенденъиз кемал дикъкъат иле динълиюр исем де, айрыджа бир
фикирден отьрю тааджюптен къуртуламыюр идим! Фериде бану
бенден не ичюн къачмыюр? Бенденъиз бир эджнеби ве джат киби.
Бунлар исе ислям...
Акъшам кунь къонар вакъыты Фериде бану больмее кирюп
джумлемизи аш ашамая давет къылды. Софра багъча ичинде
кёшкте къурулмыш иди. Кёшке кельдикте юрт сахибеси шейх
Абдулланынъ къадыны – Айше бануйы корьдюм, огълум – дею,
бенденъизе зияде шефкъат иле назар итти. Урьмете ляйыкъ бир
къартчыкъ иди, аджайип ал. Бу инсанлары бир корьдюкте, гуя
эски достлары корьмюш киби олуюрдым. Эвет, бунларын яхшы-
лыгъындандыр.
Шейх Абдулланынъ софрасында едигим ашлар – сют, эт ве
хамур ашлардан ибарет олуп, софра ахырында мейвадан
ясалмыш татлылар, шекерлемелер ве шербетлер берильмиш
иди. Бу леззетли ашлар иле тартынмаюп къарнымы тойдурып,
кёшк ве багъчанынъ летафети иле кейфленюп, бу кишилерин
акъыл ве къызыкълы сёзлери иле эгленюп, озь алымы унутмыш
идим. Лякин Фериде бану саз мисалли бир алет-и-мусикъи (му-
зыка алети – И.К.) кетирюп, чалгъынынъ сеси иле озюнинъ татлы
ве назик сеси къарышуп, кёшк ве багъчайы нагъме-и-назикяне
иле шерефлендирдиги алда нихает дереджеде ферахлануп,
месрурленюп, къайда олдугъымы джоюп хайран къалдым. Не
гузель яшайыш! Не хош маишет! Атасы – мудеррис, ики огълу
–муаллим, къызы–табибе-и-кямиле ве инсан сюретинде бульбуль.
Бунджа рахат, незакет ве сефа! Не бахтияр халкълар!
Фериде банунынъ сёйледиклери шаркъыларда ве гъазелиятта
заман-и-эввелиде андалус арабларынынъ гъаза ве мухаребее
чыкътыкъта, айттыкълары мюнаджат (дуа – И.К.) ве нагъмеят-и-
аскериелери кемал-и- нешъэат (буюк къуванч – И.К.) иле накъиль
ве тереннюм иттигине (сёйлегенине – И.К.) къулакъ берюп тур-
дугъымда, сачларым тим-тик, гонълюм парча-парча олуюр иди,
эм шу алымдан месрур идим. Татлы ве леззетли келиюр иди.
Фериде банунынъ кемалат мусикъисинден хайран олдугъымы
корюп, шейх Абдулла деди:
– Джаниб-и-Туркистанда (Туркистан тарафында – И.К.) му-
сикъи макъбуль ве мутебер олса керек, леззет алыюрсыз киби
корююрым.
12

15. – Хайыр, эфендим. Тамам аксидир, чюнки Туркистанда джыр
ве мусикъи бир джынс эдепсизлик эсап олуныюр.
– Не аджайип зан! Эвет, мусикъийи эдепсизлик ве ашагъылыкъ
ичюн истимал итмемелидир (къулланмамалыдыр – И.К.), чюнки
мусикъи назик хиссиятларын ве рухун терджиманыдыр. Разылыкъ
ве месруриетин сюрет-и-захиридир. Махлюкъын месруриети
инд-Аллах (Аллах янында – И.К.) намешру (къабул олунмагъан
– И.К.) дегильдир, эдибане мусикъи ве ихляслы (темиз – И.К.) мю-
наджат инсаны асиликтен (итаатсызлыкътан – И.К.) зияде таат ве
ибадете джельп идер. Санайы ве илимин барчасы (бутюни – И.К.)
мукъаддестир, ал анджакъ сюрет-и-истималдадыр (къулланма-
дадыр – И.К.). Илим акъылы ачтыгъы киби, эдибане мусикъи гонълю
ве хиссиети ачар, гонълю ве хиссиети тербие идер, инсанлара
мюляемет (муляйимлик–И.К.) ве юмшакълыкъ берир. Къазы эфен-
ди тасиль иттиги ильм-и-укъукъ иле джемааты мамур ве рахат
иде билир. Ама яман истимал идер исе, харабына себеп олур.
Кямиль кимьяджы илим-и-кимья вастасыле дарылар ве иляджлар
тертип идуп инсанларын шифасына себеп ола бильдиги киби,
зехэр ве агъувлар тертип идуп, телеф ве эджеллерине дахи себеп
ола билир. Бу алда ильм-и-укъукъ ве кимья терк олунмасы лязим
кельмедиги киби, мусикъийи дахи эдеб-и-ислямиее акс зан ит-
мемелидир. Туркистан иле Дар-ур-Рахат халкъынынъ бейнинде
(арасында – И.К.) тефавют (айырды – И.К.) чокъ имиш...
Гузель музакерелер ве леззетли ашлар иле вакъыт кечирюп,
акъшам эзаны къылынаджагъыны дуймаюп къалдым. Намаза
бир черик къадар вакъыт къалдыкъта, бу аджайип кишилер иле
ведалашуп кервансарая къайтмакъчы олдум. Эр не вакъыт ис-
тер исем, кельмее ве бир керегим олур исе, ифаде итмее
бенъденъизден сёз алуп къайтмая рухсет бердилер. Фериде
бану къамыштан орьме бир уфакъ сандыкъ ве къап иле бир къат
темиз ве акъ чамашыр такъдим къылды. Эдиейи къабул итсем,
къаршылыгъына береджек бир нерсем олмадыгъындан, алма-
яджакъ олдум, лякин, бельки, гонъюллерине агъыр келир дею,
къабул идуп тешеккюрлер беян иттим. Сеит Али кервансарая
къадар бенденъизи оздуруп кельди.
Шейх Абдулланынъ юртунда бир ала даха тааджюп итмиш
идим. Къул ве хызметчи корьмедим. Лякин усул ве низамларына
коре, бунлара аджет дахи кормиюрлар. Эр ишлеринде шу къа-
дар унер ве къолайлыкъ бар ки, бир киши он кишининъ ишини
эда иде билир.
Кервансарайда делилим (оздурыджым, ёл косьтериджим –
И.К.) шейх Джелял эфенди бар иди. Бени беклеп туруюр имиш.
Иртеси кунь дженап эмир азретлерининъ хузур-и-шерефине
бараджагъымызы сёйледи. Туркистанлы бенделерини корьмее
истемишлер.
13

16. №5 2014 сентябрь – октябрь
– Эмирин сарайына не вакъыт китериз? – дедим.
– Иртеси кунь сабах, зан идиюрым, эр алда сарайдан адам
келир, берабер китериз.
– Ресмий адет насылдыр? Узур-и-шерифлерине бардыкъта,
айыплы олмакъ истемез идим.
– Ич бир тюрлю ресмий фелян ёкътур, анджакъ ибраз-и-
тааззум иле (ресмий юксекликтен – И.К.) не суаль идер исе,
бильдигинъе коре джевап берирсинъ.
– Эгер азрет эмирден талабым олса, арз итмек мумкюн
олурмы?
– Эвет, мумкюндир. Ама санъа эр не керек ве аджет исе,
бериледжектир, сенинъ ичюн сабанлыкъ ве бостанлыкъ ер тайин
олунды. Бир хайли тасильден сонъ, бир рефикъа сайлап алуп
рахат олурсынъ... Эмирден не талап идеджексинъ?
Шейх Джелялын бу хабери бельки чокъ адамлары ферахлан-
дырыр иди, ама бенденъизе пек агъыр кельди. Дар-ур- Рахаттан
чыкъарылмаяджагъым, ветаным олан Ташкенти бир даха коре-
мееджегим анълашылуп мюкеддер (кедерли, гъамлы – И.К.) ол-
дум. Анджакъ умит ялынъыз дженап эмире къалды. Бельки, нияз
ве риджамы къабул буюруп, истедигим вакъыт къайтмая рухсет
(разылыкъ – И.К.) берир... Меюсиетим (кедерим, гъамым – И.К.)
шейх Джелялын козюнден сетр олунамаюп:
– Сёйле, огълум, эмирден не талабынъ бар? – деди.
– Дар-ур-Рахаттан къайтмакъ ичюн рухсет ве ёл истеедже-
гим.
– Я, ойлеми? Пек мушкюль иштир. Дженап эмир не айтты
бильмем, лякин улькемизе хариджден (тыштан – И.К.) келен
ве чыкъылан адам ёкътур. Сен олсанъ, биринджи мешъаль (къы­гъылчым
14
– И.К.) оладжакъсынъ, бильмем, огълум.
– He ичюн бильмиюрсыз? Дар-ур-Рахатта къалмакъ шарты иле
кирмедим, эсир дегилим, урь бир мусульманым, мухтариетим
(эркинлигим – И.К.) неден ёкъ оладжакъ?
– Мухтар дегильсинъ яки эсирсинъ –демиюрым. Улькемизи
бегендинъми? Биз джумлемиз сенинъ рахат ве саадетинъе дикъ-
къат идеджек идик.
– Бинъ-бир кере тешеккюр идерим, джумленъизден гъает раз-
ыйым, Дар-ур-Рахат киби ер ве инсанлары киби хош адамлар
корьмедим. Араларында къалсам, бельки, бахтияр олур идим.
Ама китмек керек оладжакъ. Ташкенттен чыкътыкъта хаджа
(аджылыкъкъа – И.К.) ниет итмиш идим. Бу ниети терк идемем.
Бойнума борчтур.
Бу сёзлеримден сонъ шейх Джелял фикире тюштю. Китмее
акъкъым олдугъыны инкяр идемиюп, эгер, китер исем Дар-ур-
Рахатын вуджуды ве ахвалы дюньяя фаш ве бейнлеринде (арала-

17. рында – И.К.) олан адет ве ресмлер (тертиплер – И.К.) бозулмыш
оладжагъыны фикирледиги шубесиз иди. Хайли сюкюттен сонъ
деди: «Хакъ билир, сабыр эйле, огълум, заман ве фикир иле
бельки муталебенъе (талабынъа – И.К.) бир чаре олур. Иртеси
эмире барыр, мурадынъы ифаде идерсинъ, лякин хош дже-
вабы чокъ умют итме... Бен аджизен (алчакъ гонъюлли оларакъ
сёйлейим – И.К.) эмир олмуш олсам, санъа джевап беремез
идим, ред идер исем – акъкъынъ бар, ред итмез исем – Дар-ур-
Рахатын алы ве вуджуды фаш олунаджакъ (ачыладжакъ, белли
оладжакъ – И.К.). Испаньёллар арамыза дахиль олуп, маишети-
миз ве медениетимиз къарама-къарышыкъ оладжакъ. Керчек,
заман-и-азыр испаньёлларын къарт аталары киби, Гранада ве
Андалус ислямына иттиклери гъаддарлыкъ ве зулумлары бизлере
итмезлер, ама ие фаиде...»
Шейх Джелял китти. Ялынъыз къалдыгъым алда башыма тюрлю
фикирлер толуп къоркъсундым. Алымын ахыры не оладжакъ?
Аджеба, къайтмакъ мурадында олдугъым ичюн бана бир зиян
итмезлерми?.. Бельки, къатиль идерлер... Ама хайыр, итмезлер,
иншалла, бунджа муляйим ве эхл-и-инсаф кишилердир, ама
нишлерлер? Акъылым айланыюр иди.
Иртеси кунь сабах шейх Джелял эфенди ве баде сарайдан
даветчи мемур келюп, азрет эмирден кельдигини беян итти. Ирте-
ден тедарикли олдугъымдан, китмее азыр олдугъымы сёйледим.
Учюмиз ёла чыкътыкъ. Бу улькеде ат я ат-араба олмадыгъыны
язмыш идим. Ата ве огюзе аджет (ихтиядж – И.К.) къалдырылма-
мыштыр ки, ат ве огюз иттиги хызметлери сув иле электрик къув-
ветлерине иттириюрлар. Базар ве мейданлары кечюп шехрин
четине чыкътыкъ. Мейдан багъчалыкъ ве багъча киби асралмыш
якъышыкълы бир орманлыкъ огюне бардыкъ. Сары маденден ве
орьнекли-накъышлы оларакъ тёкме буюк къапудан багъчая кир-
дик. Ики тараф гуль ве хурмалыкъ олуп алтун киби, сары къум
тёшельмиш ёл иле джурьдюк. Огюмюзде, багъча ортасындаки
мейдан чименликте, дерьяда джувунуп чыкъмыш къаз киби, ап-акъ
мермер сарай корюниюр иди. Бу Каср-аль-Зёхре иди. Султанат
къапусы къаршысында къызыл мермерден зор (буюк – И.К.) хавуз
ве фыскъые (фонтан – И.К.) бар иди. Дживарын летафетинден
хайран олуп та сарайын тюбюне барынджа, ташлара накъыш
олунмыш орьнеклери корьмедим, ама бу орьнеклере дикъкъат
иттигимде, бу ташлары оймуш эле, эм накъышлары тертип ит-
миш устада тааджюп иттим! Кягъыт устюне бу къадар орьнек ве
накъыш чыкъармакъ енгиль дегильдир. Каср-аль-Зёхренинъ исе
джумле исарлары накъыш ве орьнектир.
Мермер баскъычлардан минюп сарайын къапусына кельдик-
те, къапу ачылуп ичери кирдик. Къапуджылар бизлери биринджи
15

18. №5 2014 сентябрь – октябрь
къатта бир больмее киргиздилер. Аман ашамакъ ве ичмек ичюн
тюрлю татлылар ве шербетлер кетирдилер. Кирдигимиз больме
алтун сарысы ипек тёшемелер иле донатылмыш иди. Бизлери
кервансарайдан алуп кельмиш мемур ичери китюп, ярым саат
сонъ къайтуп келюп, азрет эмире алуп чыкъты.
Тунч ве буллюр иле ишленмиш зийнетли нердубан (баса-
макълар, мердивен – И.К.) иле сарайын икинджи къатына чыкъуп,
къуббели бир буюк больмее кирдик. Аман, Алла! Не аджайип
ер имиш! Больменинъ устю буллюр къуббе, къуббейи тутан
диреклер, фидан- фидан накъышлы мермер, алтун ве кумюш
боя ве язылар кемал махарет ве летафет иле истимал олунуп
(къулланып – И.К.), больмее бир ярашыкъ, бир зийнет ве рушенлик
(айдынлыкъ – И.К.) бермишлер ки, тарифинден аджизим. Корьдю-
клеримден козьлерим шашмыш, гонълюм ферахланмыш иди.
Бир-ики адым илери джурюп больменинъ ортасына бардыкъта,
корьдюм ки, буюк курсю ве я шу киби бир шей туруюр, лякин бою
ве эни еди-секиз къарыш къарарда иди. Бу курсюнинъ устю бутюн
тёкме буллюр киби олуп, туякълары мермер ве сары тунч иди.
Шу курсю мегер кузьгю имиш... Бир козь ташлап акъылымы джой-
муш олдум... Дар-ур-Рахатын джумле къаръелери, багъчалары
ве ёлда-къырда джурен халкълары кузьгюде корюниюрлар иди.
Инсанларын джурьдюги ве ишледиклери айна-и-акс олуныюр
иди. Шейх Джелял шаштыгъымы корюп:
– Огълум, Молла Аббас, тааджюп къылма. Сеххар (тылсым
– И.К.) ве гъайр-и-мумкюнаттан дегильдир. Кузьгю ве дюрбин
не олдугъыны билиюрсынъ. Сарайын юксек къуллеси бардыр
ки, мезкюр къулледен улькемизин эр тарафы корюниюр. Бун-
дан истифаде (файда – И.К.) идерек усталыкъ иле къоюлмыш
кузьгюлер ве дюрбинлер вастасыле джумле улькенинъ ресми
больменинъ шу джам (пияла) къуббесинден кечюп бир курсю
устюне акс олунуюр. Сарайдан чыкъмаюп хазрет эмир улькейи
темаша (сейир – И.К.) иде билиюр... Сеххар дегильдир, огълум,
унер ве марифеттир.
– Барекалла! Бу ислямларын билик ве кемалаты шу дередже-
лерде имиш ки, беним джумле бильдиклерим ёкъ дереджесинде
къалыюр. Тааджюп вуджудымы толдурды...
Мезкюр кузьгюли курсюнинъ онъ тарафында къыйметли бир
диван ве сол тарафында учь отургъыч бар иди. Бунлар эп къызыл
агъачтан ясалмыш ве ипек материаллар иле тёшельмиш иди.
Больменинъ зийнет ве темашасы иле хайран олуп, кирдигимиз
къапунынъ къаршысында икинджи бир къапу ачылуп, азрет эмир
кирдигини корьмеюп къалдым. Анджакъ, шейх Джелял кемал та-
зим (урьмет – И.К.) иле селям берюп теменна иттигинден, эмир
олдугъыны фехимлеп, селям берюп бир-ики адым кери чекиль-
16

19. дим. Дженап эмир отуз яшларында бир киши иди. Башында
ешиль сарыкъ (чалма), устюнде узун ве акъ руба (урба – И.К.)
олуп гузель юзьлю, муляйим ве хош бакъышлы ве къыр (къара –
И.К.) сакъаллы адам иди...
Энъ медений ве марифетли, энъ рахат ве месут халкъын акими
козюм огюнде иди. Бакъыш ве къияфетинде къоркъунч бир шей
ёкъ иди. Лякин эйбетлиги (къоркъу иле сайгъы дуйгъуларыны бир-
ден уяндыргъан алы – И.К.) бар иди. Ама татлы ве умют бериджи,
гонъюль алыджы бир эйбетлик иди. Эмирин юзюне бакътыкъча,
джаным рахат олуюр иди. Бу эмир къатиль идиджи, джан алыджы
эмирлерден дегиль иди... Яш олсам да Хокандын мерхум эмири
Худаярханны билиюрым. Бир нидже мертебе (кере – И.К.) корь-
мюш идим. Къоркъусыз бетине бакъылмаз иди. Ама бу эмирде
къоркъунч бир ал ёкъ иди исе де, намалюм бир къуввет иле джум-
лейи бенд ве таби идер иди. Дженап эмирин муляйим ве татлы
бакъышындан къуввет алдым. Эмир селям алуп, дивана отуруп,
отурмакъ ичюн отургъыча ишарет иттиги иле тамам рахат олдум.
Шейх Джелял дахи яныма отурды. Алыштыгъым шейх баба дахи
беним ичюн бир рахатлыкъ иди.
Эмир азретлери сёзе башлап, Туркистан ве Бухаранынъ иш-
леринден ве ахвалындан, Худаярханнынъ башына кельдиклери
аллардан, аталыкъ Гъазы Якъубханнынъ огъуллары хусусында ве
Бухара эмири девлетли Абдул-Ахадханнынъ усул-и-укюминден
суаллер буюрды. Бильдигиме коре джеваплар бердим. Баде
(сонъра – И.К.) Бухаранынъ мешур маразы «риште»ден бахс
олунып, бунынъ сув пислигинден асыл олуп, Бухарая узакътан
лягъым иле сув кетирилюп чешмелер ясалмадыгъына ибраз таа-
джюп къылды. Баде «баче» ве «бачебазлыкъ» (эки эркек арасында
джынсий мунасебет – И.К.) хусусында суалине джевабымда бу
эдепсизлик азырда ич олунмадыгъыны анълап, гъает мемнюн олуп
шукюр итти, лякин дженап эмирин «бачебазлыкъ»тан суали бен-
делерини шу къадар утандырды ки, эгер ер ярылса, ере кирюп
китердим. Ульке ве ветан айиби ичюн къып-къызыл олуп къанлы
терлере пиштим.
– Туркистанда рус ве эфрендж халкъларындан унер ве санат
огренмек эфкяры бармы? – дедикте:
– Хайыр, эфендим, чюнки илим, билим ве унерде озюмизи
биринджи эсап къыламыз – дедим.
– Вах-вах, не аянч (языкъ – И.К.) алда имишсиз! Эр кес бирин-
джилик талабына мамурдыр, лякин дюнья бильмеюп ахвалдан би-
бехре (махрум – И.К.) олмакъ инкъыраз эсбабындадыр (себебин-
дедир – И.К.), – дею, шейх Джеляла хитабен ахвал-и-Чин (Къытай)
буюк дерс ве ибреттир. Бу къавм ялынъыз кендини инсан билюп,
илим ве унери ялынъыз озюнде олдугъына итикъат (инанч – И.К.)
къылуп, саир миллетлери эп ашагъыда ве вахший эсап идерек,
17

20. №5 2014 сентябрь – октябрь
бунлар иле мухаберат (хаберлешме – И.К.) ве энсебет (мунасе-
бетлер – И.К.) итмеюп не ала кельди? Джумлеси бала ве субьян
фехминде къалуп, къоджа дёрт юз миллионлыкъ бир девлет бир
авучлыкъ Бельчика (Бельгия – И.К.) укюмет-и-эфренджиеси къадар
нюфуз (тесири – И.К.) ве къудрети олмадыгъы малюмдир... На-
сыл олсун ки, дёрт юз миллион Къытай эхалиси дёрт юз миллион
субьян макъамындадыр. (Шейх Джелял – эвет, эфендим – дею,
тасдыкъ иттикте, азрет эмир бана бакъуп сёзюне девам итти).
Пейгъамберимиз эфендимиз азретлери ильм-и-ибданы, яни
дюнья ве маишет илимлерини бильмек ве илим къайда олса
олсун, баруп тасиль итмек керек олдукъларыны ве азрет-Али
эфендимиз эр тюрлю илим ве саньаты талим итмек эхл-и-исляма
махсус олдугъыны беян буюрды иселер де, эксерий мемалик-
ислямиеде бу къаиде-и-алие терк олунып, анджакъ, илимлерин
ве унерлерин базылары эльде къалмыш, ама эр амелин (иш-
нинъ – И.К.), эр унерин керек махалли, керек заманы олуюр ве
бу алда ислямлар аджиз къалыюрлар. Бу асырда корюлен хара-
плыкъ, сеяхат, тиджарет кесп ве кяр мейданларында эхл-и-ислям
эфрендже магълюп тюштюги ялынъыз бу аджизлигин тесиридир.
Эгер эхл-и-Туркистан козь ачуп, дюнья корюп хаб-и-гъафлеттен
(гъафлет уйкъусындан – И.К.) турмаз исе ве бир нерсе (шей – И.К.)
бильмедиклерини фехм идуп (анълап – И.К.) бильмее гъайрет
итмезлер исе, азар-азар мал ве сервет, кесп ве тиджарет зияде
билиджи, зияде кемалатлы олан халкълара кечеджеги табий бир
алдыр. Бу ал исе келли (бундан сонъ оладжакъ – И.К.) инкъыра-
зын мукъаддемесидир. Бир кишининъ иши иш олмаса, бильдиги
бильдик олмаса, тиджарети ве саньаты макъбуль ве мутебер
олмаса, бу дюньяда нишлер? Миллет де бойледир. Баде ачыкъ
бана хитап идуп: «Молла Аббас, сен бизим улькеде рахат олур-
сынъ, зулум, кедер, гъам ве къайгъы корьмезсинъ» – деди.
– Шубе ёкъ, эфендим, лякин бенденъиз бу ниметлери (эйилик­лерни
18
– И.К.) терк идуп Дар-ур-Рахаттан къайтаджакъ олуюрым
ве зат-алийлеринден рухсет нияз идиюрым.
– Базы себеплерден долайы улькемизин чыкъмая ве кирмее
ёлу ёкътур.
– Билиюрым, эфендим. Лякин бенденъиз къалмакъ шарты иле
кельдигим ёкъ ве хадж итмее ниетлийим, мусааде истиюрым...
– Талабынъ гъает муим меселедир. Меджлис иле музакере
идуп, баде джевап беририм, – дею, аягъа турдукъта, биз де те-
менна идерек, кери чекильдик.
Больмеден чыкътыкъта, сарай мемурларындан бири огюмизе
келюп сарая давет итти ве баде сарайы ве багъчалары темашая
рухсет олдугъыны ифаде къылды, лякин бенденъиз эр шейден
зияде акъкъымда меджлис укюм идеджеги фикире мюптеля
(къапылгъан – И.К.) идим. Аджеба, къайтмая рухсет олурмы?..

21. Аштан сонъ сарай кутюпханесини ве улугъ диванхане больме-
сини сейир иттик. Улькедже муим ве буюкче меслехат олдукъта
эр къаръеден бир алим я бир акъсакъал эмир тарафындан давет
олунуп, мезкюр диванханеде меджлис олуныр имиш. Каср-аль-
Зёхренинъ гуль ве мейва багъчаларыны темаша идуп та экиндие
къадар эгленюп кервансарая къайттыкъ.
– Насыл зан идесиз, Дар-ур-Рахаттан къайтмая меджлис рухсет
берирми? Суалиме шейх Джелял джевабен:
– Бильмем, огълум, сабыр къыл, анъларсынъ, лякин джевап ред
олса дахи къайгъыраджакъ не бар. Сени эр алда рахат идёриз...
Туркистан ве Фрэнкистан ичюн гъам ве къайгъы чектигинъе таа-
джюп идерим.
Шейхин бу джевабындан теселли ве мурад аламаюп бир хай-
ли эгленмек ичюн шейх Абдулланынъ ханесине киттим. Хасан ве
Али эфендилери корьмек эфкярым (фикирим – И.К.) бар исе де,
гонълюмин ичинде Фериде банунынъ меджлисинде булунмакъ
даха зияде иди.
Бардым. Кемал рагъбет иле къабул олунуп акъшамы хош-
хош кечирдим. Сёз эснасы Дар-ур-Рахатын адетлери ве усул-
лары хусусында хайли гъараип (шашыладжакъ – И.К.) шейлер
даха анъладым. Азрет эмирин бир къадыны бар имиш. Асияда
ханларымызда олдугъы киби табур иле сарайда къыз ве къадын
булундырмакъ усулдан дегиль имиш. Эмирин къадыны дженап
Хатидже бану омур-и-идаре-и-малике (мульклер идаресинде
эмирлери – И.К.) дахи меддахле (макъталаджакъ дереджесинде
– И.К.) идиюр имиш.
Улькенинъ къадын эхалисининъ тербиеси, тедриси ве укъукъ
джихэтлери Хатидже банунынъ эмр-и-незаретинде ве мухафа-
засында имиш. Къыз мектеплери эр мектеплеринден аз ве кем
олмаюп, анджакъ тасиль иттиклери ильм ве фюнун ве унер къа-
дынлыгъа лязим олан малюматтан ибарет олуп ильм-и-тедрис,
ильм-и-тыбб ве ильм-и-укъукъ мейданында къадынлар эр киши-
лер мертебесинде (дереджесинде – И.К.) сяй идиюрлар имиш.
Махкемелерде дахи эллери бардыр. Тааджюп дегильми?...
Къара козьлю, ачыкъ юзьлю, узун сачлы, сакъалсыз, мыйыкъсыз
гузель-гузель къазы къадынлар бар имиш! Лякин бу къазылар,
къадынлар бейнинде (арасында – И.К.) чыкъан иддиалары (тар-
тышмаларны – И.К.) ве давалары бакъыюрлар имиш. Асабалыкъ,
талакъ ве къадын-къоджа арасында зухур иден базы иддиалар
ве эр киши иле олан давалар адий къазы я махкеме узурында
бакъылыюр исе де, иджрадан мукъаддем укюм ве илян къадын
къазыя ёллануп темйиз олуныюр (яхшылыгъы яманлыкътан айы-
рыла – И.К.) имиш ки, къадын кишининъ акъкъы инкяр олунма-
сын. Къадын къазыларын ишине алимелерден мютешеккиль ве
19

22. №5 2014 сентябрь – октябрь
Хатидже банунынъ риясетинде олан меджлис незарет идиюр
имиш. Эрлер иле къадынларын ал ве укъукълары шу дередже
мухафаза олунуп, адалет ве инсаф узьре бина олунмыштыр ки,
Дар-ур-Рахат муслюмелери бизим Туркистан къадыны киби, диле
малик бир хайван олмадыгъы киби, Фрэнкистан къадыны киби,
эдепсизлик алты дахи дегильдир. Дар-ур-Рахат муслюмелери
Асия ве шаркъ джариелерине (къадын къызларына – И.К.) ошама-
дыкълары алда Фрэнкистан оюнджакъларына дахи ошамазлар.
Бу диярда Кашмир сарайында булунан одалыкълар (эглендже
къызлары – И.К.) булунмадыгъы киби, франсанынъ фахишелери
дахи ер буламаяджакътыр.
Дар-ур-Рахат, акъикъатен, ислям улькеси олдугъындан, сыныф-
сыныф, болюк-болюк эхалиси ёкътур. Джумлеси мюсават узьре
(тенъ, мюсавий – И.К.) булунаракъ, бир-биринден, анджакъ, табий
кемалат яки кесп иттиклери илим ве нам иле феркъ олунырлар.
Бу диярдаки яхшылыкъ энъ буюк сермае, инсаф, энъ буюк илим
ве унер (киби) итибар олунмыштыр. Бу алда къадынлар иле
эрлер ики сынф-и-мустакъили тертип идуп, йэк-дигерини (бир-
бирини – И.К.) тамамламакъ ве ислях итмек узьре маишет бина
олунмыштыр. Къадын ве эрлерин мунасебети акъаид (къаиделер
– И.К.) ве шериата багълыдыр. Къадыны мал киби, сатуп алмазлар
яки укъукъсыз бир эсир киби, къоджая бермезлер. Эр ве къадын
– ики тарафтыр ки, маишетлери джебир, зор ве инсафсызлыкъ-
тан узакъ олуп, ялынъыз йэк-дигерине мухаббет, бири-бири иле
инсаниет ве укъукъ узьре бина олунмыштыр.
Бу аллардан энъ зияде хайран олдугъым будыр: акъаид-и-
никяхта (никях къаиделеринде – И.К.) къадын киши къоджасы-
нынъ юртунда иш идеджеги кесп ве тиджаретине мюдахале
идеджеги; (къарышаджагъы – И.К.) яки итмееджеги, ве идер исе,
кяр ве зияндан хиссеси не оладжагъы къайд олуныюр. Шойле
ки, акъаид-и-никях кунюнден сонъ къоджанынъ кесп иттиги мал
ве акъчада эксерий алда рефикъасынынъ дахи хиссеси олуюр
имиш! Дар-ур-Рахат муслюмелери ялынъыз сёзде ве дильде де-
гиль, акъикъат алда укъукъларына ве кендилерине маликтирлер.
Бойле ал Туркистанда ишидильмедиги киби, Фрэнкистанда дахи
корюльмемиштир.
Сёз сырасы келюп айтылдыкъта шашуп къалдыгъым будур.
Акъаид-и-никях олмакътан эввель къадын ве эр къач яшында ол-
дукъларына ве сой къуван яни зюрриете (несильге – И.К.) кечеджек
мараз ве дерде мюптеля олмадыкъларына (къапылмадыкълары-
на – И.К.) мунасип махалльден шеадетнаме кетирмелери низам
имиш. Къарт кишие яш къыз никях олунмуюр имиш. «Фесада
баис» (яни феналыкъкъа себеп – И.К.) – дею, мани олунмыш.
Бизим Ташкент байлары ве франса альфонслары (Франсада
20

23. базы яш ве генч джигитлер, кесп ичюн къарт, лякин акъчалы къадын-
лара севгили олуп, умумен «альфонс» намы иле малюмдырлар)
мейдан буладжакъ ер дегиль имиш, ха!
Бу аджайип низамларындан себеп олмалыдыр ки, бу ульке-
де корьдюгим джумле инсанлар бир къарар афиет, сагълыкъ
ве ярашыкътадыр. Ахлякъ ве къувве-и-маневиелерининъ имсаль
бильдигимиз дюньянынъ бир джихэтинде корюльмемиштир.
Алла ашкъы ичюн беян буюрын къадын ве къоджа арасында йэк-
дигерине хыянетлик вакъиа олуюрмы? – дедим.
– Хайыр, эфендим, чюнки ольсемиз арамызда джебир ве
зулум-и-шаркъие, ве резалет-и-гъарбие малюм дегильдир.
– Хош, бир къадын я къыз мухаббет идуп къоджая барыр, бель-
ки, сонъра мухаббет кечер, нефрет келир... Хыянете ёл ачылыр
иди.
– Хайыр, мухаббетсиз кунь олмаз, мухаббет зор иле олмаз,
бунунъ ичюн мухаббет кечтиги иле ал захир олуп, инсаф укюмине
таби олуныр. Зор ве зулум иле хызметчи тутулмаз, къадын ве дост
тутулырмы? Мухаббет нуру акъикъатен сёндюги кунь, къадын ай-
рылыкъ истер, алыны беян идер. Зор ве зулум иле мухаббет кесп
идеджек ахмакъ улькемизде корюльмеди. Бу киби себеплерден
отьрю хыянете ёл ве авес къалмаз. Сиз, Молла Аббас эфенди,
бу ала тааджюп идиюрсыз. Ики имсале (мисальге – И.К.) дикъ-
къат буюрын. Къадынлар акъкъында бираз инсафсызлыкъ, бир
хайли зулум дюньянынъ эр тарафында мевджуттыр. Бунунъ ачыкъ
семереси оларакъ, меселя, Бухарада «бачебазлыкъ», ингилиз
юртунда фахишелик кемал булмуштыр. Керчек, Лондон шехри
дюньянынъ энъ буюк шехридир, лякин бу шехэрде дефтер иле
малюм юз бинъ фахише булундыгъы насыл алдыр, неден зухур
итмиштир?.. Маишет ве медениет нукъсанындан олдугъына шу-
беми бар?...
Бир къач куньлер акъшамлары шейх Абдулланынъ юртуны
зиярет идуп вакъытлары хош кечирдим. Дар-ур-Рахат хусусында
айттыкълары хаберлер ве Фериде банунынъ дахи джемиетинде
хазыр булундыгъы саатлары татлы ве леззетли кечириюр, бир
акъшам мунасип келюп, Андалусын мешхур сердары мерхум
Сеит Муса азретлерининъ васиетнамесинден сёз ачылды. Испа-
ньёл зулумындан къачуп Дар-ур-Рахата иджрет ве хифз олунмыш
(сакълангъан – И.К.) достларына ве акърабасына багълы ве мю-
хюрли бир къап ичинде 1500 сене-и-хиджриеде ачылуп окъулмакъ
шарты иле Сеит Мусанынъ васиети олдугъы ве бу васиетнаме
улькенинъ къыркъ имамынынъ мюхюрлери иле бекленюп хифз
олунмакъта олдугъыны язмыш идим.
– Васиетнаме неден бахс идиюр, аджеба? – дедим.
– Малюм дегиль, заманы кельдикте, бизден сонъ келеджеклер
окъуп билирлер, – деди шейх.
21

24. №5 2014 сентябрь – октябрь
– Эвет, эфендим, заманы иле тамамы билинир, лякин къыяс
ве зан, ве эсап иле бир дереджее къадар неден бахс иттигини
къарарлаштырмакъ мумкюн дегильми?
– Бельки мумкюндир, огълум, ама азырдан васиети бильмее
гъайрет итмек васиетин шартына мувафакъ корюльмиюр.
– Афу буюрын, азрет, мурадым мезкюр васиет хусусында Дар-
ур-Рахат эхалиси бейнинде (арасында – И.К.) мевджут занлары
бильмектир, чюнки язылдыгъындан еди юз сене сонъ ачылуп окъу-
наджакъ васиетнаме фикирден чыкъаджакъ шей дегильдир.
– Занлары, эбет, ёкъ дегиль. Зияде авес ве меракъ идиюр
исенъ, базы малюмат берийим. (Шейхин бу сёзлерини иши-
диндже, бутюн вуджудым къулакъ кесильмиш олуп динълемее
азырландым). Васиетнаме къой ве мал такъсими киби меваддан
(мадделерден – И.К.) бахс итмееджеги макъульдир. Бельки, халкъ
ве миллет омрюне тийишли меселе бахс олунадыр. (Васиети
окъумыш киби) Эвет, эфендим, бойле олмалыдыр. Миллет ишле-
рине тийишли ве заманындан еди юз сене мукъаддем неден ве
не киби бахс олуныр?... Бильмек мумкюн дегильдир, лякин бу бой-
ле бир мадде олмалыдыр ки, васиет язылдыгъы эснада бифаиде
(файдасыз – И.К.) корюлип, заман бинъ беш юзе етиштикте фехм
олунып фаидеси захир оладжакътыр. Эгер васиетнаме ялынъыз
бизим улькенинъ ахвалына ве маишетине мютеалликъ (ильгили,
тааликълы – И.К.) олса иди, окъулмасына бу къадар кеч ве узакъ
заман къоюлмакъ бельки керекмез иди. Бунъа коре васиетнаме
саир миллетлерден ве бизим онлар иле вакъа оладжакъ муна-
себетлеримизден бахс иттиги къыяс олуныюр. Не иле ве неден
къыяс олуныюр дирсенъ, улькемизин эр алы эсаплы, теджрюбели
ве дефтерийдир. Шойле ки, шукюрлер олсун, веба (чума, эпиде-
мия – И.К.) ве мухаребе (дженк, саваш – И.К.) киби зарарлардан
эмин олунаракъ эхалимиз сене-би-сене артуп барыюр. Ики юз
сенеден шу къадар джан оладжакътыр ки, эр не къадар сяй ве
гъайрет къылса да, улькемизе сыгъышмаюп идаре ве ашавдан
захмет корюледжеги эсап иле мюсбет (исбат этильген – И.К.) ве
деркярдыр (шубесиздир – И.К.). Бу ал исе бинъ беш юз сенеле-
рине тесаддуф идеджегинден васиетнаме шу ала даир олдугъы
зан ве къыяс олуныюр. Ама, бельки, дегильдир... Кендинден еди
юз сене сонъ вакъа оладжакълары Сеит Муса ничик (насыл – И.К.)
билюп васиет тертип идер – дею, тааджюп идерсенъ, бу суальге
джевап бермек мушкюльдир. Ама къаваид-и-табийе (табиат
къаиделери – И.К.) ве сиясие ве маишет иншалары къыяс иле
хайлидже илери корьмее мувафыкъ олдукълары малюминъ олуп,
отькюн, кескин акъыл ве ферасет сахиби, бельки, даха дерин ве
узакътан коре биледжегини истихрадж къыла (чыкъара – И.К.),
билирсинъ.
22

25. – Хош, шейх баба, бойле олсун. Аджеба, миллет акъкъында
не демиштир? Занынъыз ничиктир? – дедим. (Ахмакъча (олгъан)
бу суалиме кулюп, ве зияде авесиме мерхамет къылуп, азрет
шейх):
– Сёйлейим, лякин сёзлерим эп къыяс ве зан олдукъларыны
унутма.
Дёрт козь, секиз къулакъ олуп шейхин агъызына бакъуп кьал-
дыгъымда, больменинъ бир диварында асылмыш чанъгъыравукъ
чалынды. Электрик арекети иди. Бунъа къулакъ салдыкъ. Диварда
чанъгъыравукъ олан алеттен сес кельди: «Молла Аббас туркиста-
ний сиздеми?» Шейх дивара къаршы: «Биздедир, эфендим» – дже-
вабыны берди. Кене сес: «Молла Аббас дженап эмире арз иттиги
меджлис-и-кебирде музакере олунып, улькеден чыкъа джагъы
джалиб-и-музырата (зарар кетиреджегине – И.К.) себеп ола би-
леджегинден ред олунды...». Телефон иле кельмиш бу джеваб-и-
редден буз-бузлады исем де, алуп береджек кунь бу имиш – дею,
джумле гъайретими топлап: «Ветаныма къайтмакъ эфкярындан
къайтамам, къабаатым недир ки, махпус (хапс олунгъан – И.К.)
алына къоясыз! Урь ве балигъ (кемалына еткен – И.К.) мусульма-
ным, хадж-и- * шерифе ниетлийим. Акъкъымда укюминъиз джебир
ве зулумдыр» – деп, телефон иле джевап бердим...
Шехэрден шехэре телеграф олдугъы киби, бу улькеде юрт-
тан юрта телефонлар ясалуп больмеден чыкъмаюп сёйлешюп
анълаша билирлер имиш. Не медений халкъ, не аджайип халкъ!
Барекалла! Беш-он дакъикъа кечер-кечмез кене сес кельди:
«Аризанъыз укюм олунды, хюкмю иджрада корюрсиз. Зиян ве
захметтен хавф ве къоркъу чекменъиз».
Бу тааджюпли джевабы алдыгъым иле зияде бозулдым. Укюм
недир? Башыма не келеджек? Зарар ве зияндан къоркъма де-
мек – недир? Башым ичинде он атлы арман бастырылыр ала
кельдим. Аянч ве ниает дередже мюкеддер (кедерли – И.К.)
алымы корюп шейх Абдулла ве огъуллары теселли берюп, Дар-
ур-Рахаттан къайтмая рухсет оладжагъы хусуста сёзлер айтуп,
гонълюми алмакъ истиюрлар иди. Хайли эсими топлап, бу
мерхаметли адамлар иле ведалашуп кервансарая къайттым.
Сабаха къадар козь джуммадым. Рахат къайда? Бинъ-бир тюр-
лю фикирлер, къоркъулар боран ве шейтан топу киби, башым
ичинде айланыюр иди. Яры сагъ, яры хаста сабах ирте тёшектен
туруп, тайин олунмыш сабахлыкъ аш софрасында булундыгъым
алда аталыгъым шейх Джелял эфенди кирип кельди. Аля тилим,
козюм турсун, бельки, бутюн вуджудым гъайретли бир суальден
ибарет олдугъыны корюп:
– Хайыр ола, огълум, къайтыша меджлис рухсет берди. Ич ким
кимсее зор ве джебир итмее акъкъы ёкътур... Мусафир идинъ,
шимди бир къат даха мусафир олдунъ – деди…
23

26. №5 2014 сентябрь – октябрь
Эвелина ХМЕЛЬНИЦКАЯ,
КъМПУ къырымтатар ве тюрк филологиясы
факультетининъ аспиранты
24
«Молла Аббас» романы мундериджат итибарыле
(Нешир тарихы ве базы герменевтика меселелери)
«Молла Аббас» романынынъ толу варианты тек сонъ заман-
ларда дюнья юзюни корьгендир. Роман 1887 сенеси январь 25-тен
башлап «Терджиман» газетасында басылып башлагъан эди. Та-
мам шу вариант чешит себеплерден долайы бир асыр девамында
китап шеклинде басылмагъаны ичюн, онынъ не толу сюжети, не
де мундериджеси акъкъында джиддий бир фикир юрсетильмеди.
Тек советлер режими сиясий мейдандан къалдырылгъан сонъ, эм
де Гаспринскийнинъ догъгъанына 140 йыл толувы мунасебетинен
1991 сенеси Къырымда тешкиль этильген ильмий конференцияда
романнынъ толу варианты акъкъында сёз юрсетилип, И.А.Керим
азырлап тертип эткен романнынъ базы парчалары «Янъы дюнья»
газетасынынъ саифелеринде корюнди [1, с. 8-9].
«Дар-ур-Рахат мусульманлары» къысмынынъ толу варианты исе
1993 сенеси «Йылдыз»да дердж этильди [2, с. 45 - 126].
2001 сенеси исе, «Къырымдевокъувнешир»де Гаспринскийнинъ
150 йыллыкъ юбилейине багъышланып «Молла Аббас» романынынъ
эсас эки буюк къысмы, яни «Фрэнкистан мектюплери» ве «Дар-
ур-Рахат мусульманлары», айры китап шеклинде дюнья юзюни
корьгендир. (Романнынъ къысым-къысым топланмасы, компо-
новкасы, транслитерация, глоссарийлер ве кириш сёзю Исмаил
Керимнинъ). Романнынъ экинджи къысмы да азыр олгъанына
бакъмадан, малие зорлукълары себебинден басылмай къалды.
Бу неширде роман метни эм кирил, эм латин ве эм де арап
уруфатында берильгенинден гъайры, неширге азырлайыджынынъ
баягъы кениш кириш макъалеси де иляве этиле ки, романнынъ
язы ве нешир тарихы акъкъында гъает къыйметли малюматлар
басыла. Бу романнынъ метни ве юзлердже ильмий иляве ве глос-
сарийлеринден файдаланып тюркиели Явуз Акъпынар сонъра
китап чыкъара, лякин кендисининъ узун-узадие кириш сёзюнде
нечюндир ильмий этиканы бус-бутюн бозып, Исмаил Керимнинъ
адыны анъмай.
Бу ишимизде романнынъ толу сюжети ве бу меселе иле багълы
базы илявелерни бермеге тырышаджакъмыз.

27. «Фрэнкистан мектюплери»нинъ сюжети (русча ве къырымта-
тарджа вариантларында азбучукъ фаркълы оларакъ), къыскъа-
дан бойле илерилей: Ташкенттен чыкъкъанда, 22 яшыны толдур-
гъан Молла Аббас адлы яш, аталарындан къалма баягъы буюк
сермаени ишлетип, бир кунь дюнья сеферине чыкъа. Одесса
шеэрининъ театринде булундыгъы заман, бир къач йыллар Ис-
танбулда яшап тюркчени огренген франсыз къызы Жозефина
иле таныша. Къыз, вакъты иле Молла Аббаскъа Фрэнкистан акъ-
къында чокъ шейлер тарифлей. Эки яш яваш-яваш бири бирини
бегенип, севип эвленелер. Аббас нишанлысына къыйметли
бир чокъ бахшышлар япа ве олар Авропа боюнджа сеяхаткъа
чыкъалар. Германияда Молла Аббас Генрих адлы бир немсе
йигити иле таныш ола. Генрих о заманнынъ мешур тюркшынасы
Вамберининъ талебеси экен. Немсе генчи кендисининъ тюрк-
шынаслыкъ ве шаркъшынаслыкътаки бельгилери иле Аббасны
шашыра. Мусафирханеде Аббас даа бир къач меракълы
адамнен таныша. Субетлер арасында олар Молла Аббас-
нынъ шаркъшынаслыкътаки мерагъыны осьтюрелер. Бундан да
гъайры, сефери девамында Аббас гьарп мемлекетлерининъ
турмушынен якъындан таныш ола. Эр алда шаркъчылыкъ ве
динге мейиль берип, мерагъы арттыкъча, оларнынъ тарихыны ве
асар-и-атикъаларыны, эскидеки ядикярлыкъларыны огренмеге
тутуна. Башта мусульманларнынъ эски азиз ве эвлияларындан
Гюль-Бабанынъ дюрбесини арамагъа башлай. Бу меселеде онъа
Вамбери иле корюшмеге тевсие этелер... Яшлар Маджаристан-
гъа ёл тутып Вамбери иле корюшелер. Саатлердже девам эткен
субетлеринде Вамберининъ чокъ меракълы такъдири олгъан бир
адам ве буюк бильги саиби олгъаныны анълайлар. Лякин Гюль-
Бабанынъ дюрбеси къайда булунгъаныны о да бильмей. Субет
арасында Вамбери Аббаскъа Парижде окъумасыны тевсие эте.
Асылында Парижде Жозефинанынъ догъмушлары да яшай эди-
лер. Ве чокъ тюшюнмеден яшлар Парижге ёл алалар. Анда олар
дёрт одалыкъ бир эв киралап яшайлар. Бош вакътында Аббас
арапларнынъ Къыркъ-Азизлери хусусында малюмат топламакъ
ичюн башкъа шеэрге ёл ала. Лякин ёл бою «чокъ незакетли ве
эдепли» бир франсыз генчи онынъ саатини ве джебиндеки акъча-
сыны хырсызлай... Аббас аджеле суретте Парижге къайтмагъа
меджбур ола. Эвине кельсе, не корьсин, Жозефина дёрт генч
арасында назик субетлерде булуна. Аббаснынъ куньджюлик
ачувындан къаны къайнай. Бираз вакъыттан сонъра Жозефина
ве Аббас арасында дава чыкъып, олар айырылышалар. Кенди
башына къалгъан сонъ, азбучукъ франсызджа бильген Аббас,
Париждеки биржаларнынъ биринде иш тапып чалышып баш-
25

28. №5 2014 сентябрь – октябрь
лай. Бундан да гъайры, ерли университетнинъ шаркъшынаслыкъ
болюгинде дерс ала ве о ерде чалышкъан бир профессоргъа
чагъатай тилинден ильмий тедкъикъатында ярдымларда булуна.
Биржада Аббаснен берабер чалышкъан мусью Шалон адлы
зенгин бир франсыз адамы куньлерден бир кунь Аббасны эвине,
акъшам емегине, давет эте. Емекте Аббас мусью Шалоннынъ
къызы Маргарита иле таныш ола. Мусью Шалон Маргаритагъа
фарс ве тюрк тиллери огретильмесини Аббаскъа риджа эте.
Молла Аббас разы ола ве эр афта белли бир куньлерде мусью
Шалоннынъ эвине барып Маргаритагъа тиль дерслерини бере.
Ве, иште, бойле дерслер девамында эки яш бири-бирини беге-
нип, араларында вира къуветлешкен севги дуйгъулары пейда ола.
Буны дуйгъан мусью Шалон дерслерни къыскъарта. Лякин яшлар
арасындаки севги даа зияде алевлене ве олар гизли корюшмеге
башлайлар. Аббас дерс бергенинден гъайры, озю де Маргарита
аркъалы франсызларнынъ аят инджеликлерини, оларнынъ сиясий
ве икътисадий дурумларыны тафсилятлыджа огрене.
Куньлерден бир кунь танышы иле шеэр дживарына чыкъалар.
Анда Аббас тул къалгъан эслидже бир франсыз къадыны иле та-
ныша. Сонъра бу къадын иле бир къач дефа даа корюше. Лякин
бир куню апансыздан Аббасны полис идаресине чагъырталар.
Анда онъа мезкюр танышы, эсли франсыз къадыны ольдюриль-
гени ве къатиль оларакъ оны (Аббасны) таныгъанларыны айталар.
Аббас шашмалап къала... Къадын ольдюрильген куню ве геджеси
о, Маргарита иле берабер эди. Лякин дживан къызнынъ, джандан
севимлисининъ намусыны ве итибарыны сакъламакъ ниетинен бу
акъта агъыз ачмай. Соргъулардан сонъ, къатилликте шубеленип
апс олуна. Меселе яваш-яваш та махкемегедже бара. Марга-
рита бу ал акъкъында газеталардан хабер ала ве деръал мах-
кемеге келип, къартий ольдюрильген куню Аббас иле берабер
олгъаныны бильдире. Буны башкъа шаатлар да тасдикълайлар.
Молла Аббас апстан азат олуна...
Романнынъ «Фрэнкистан мектюплери» парчасы, юкъарыда
къайд эткенимиз киби, «Терджиман» газетасында 1887 сенеси
девамында нешир этильди. Лякин газетанынъ базы нусхалары
етишмегени себебинден, романдаки вакъиаларнынъ сырасы
узюле ве сюжет мантыгъы бозула. 1887 сенеси ноябрь 13-те ба-
сылгъан нусхада Молла Аббас энди Шейх Джелял адлы къар-
тнен корюшип субет эте. Шейх Джелял Молла Аббаскъа гъарп
тасилининъ кучьлю ве зайыф тарафларыны анълата. Кене айны
къысымда Аббас эвине къайтып, маса узеринде Маргарита
язгъан тезкерени була. Тезкереде язылгъанына коре, Маргарита
Аббасны эртеси куню кендисинде беклейджек.
26