1. Աշխատանքն արվել է «Տարրերի քիմիա» նախագծի շրջանակներում
Խմբային աշխատանք, 5-րդ խումբ
Ֆոսֆոր

2. Ֆոսֆորի մասին
Ֆոսֆորը բնության մեջ տարածված
քիմիական տարր է. երկրակեղևում
տարածվածությամբ զբաղեցնում է 13-րդ տեղը:
Հայտնի է ֆոսֆորի ավելի քան 180 միներալ:
Ֆոսֆորը տարբեր պայմաններում
դրսևորում է տարբեր՝ օքսիդացնող կամ
վերականգնող հատկություններ: Առաջացնում
է մի շարք տարաձևություններ, որոնք
միմյանցից տարբերվում են մոլեկուլում
ատոմների թվով և նյութի բյուրեղական ցանցի
կառուցվածքով:

3. Սպիտակ և կարմիր
ֆոսֆոսֆորների մասին
Սպիտակ ֆոսֆորը բնորոշ հոտով, անգույն, մոմանման,
թունավոր նյութ է, ստացվում է ֆոսֆորի գոլորշիները
սառեցնելիս: Հալման ջերմաստիճանը 44,1օC է, եռմանը՝ 280,5օC:
Օդում ինքնաբռնկվում է (պահում են ջրի տակ): Տաքացնելիս
դանդաղ փոխարկվում է կարմիր ֆոսֆորի: Մթության մեջ
կարմիր ֆոսֆորը չի լուսարձակում և գրեթե թունավոր չէ:
Սպիտակ ֆոսֆորը ճնշման տակ տաքացնելիս փոխարկվում է սև
ֆոսֆորի:

4. Ֆոսֆորի հայտնաբերման
պատմությունից
Ֆոսֆորը հայտնաբերել է համբուրգցի ալքիմիկոս
Գ.Բրանդը՝ ավելի քան 300 տարի առաջ: Այդ երկնագույն
լուսարձակող «սառը կրակը» Բրանդն անվանեց ֆոսֆոր:
XIX դարում հայերը գործածել են ֆոսֆորի «լուսածին»
անունը: Նոր նյութի այս զարմանալի՝ սառը լույս արձակելու
հատկությունը Բրանդը, այնուհետև նաև ուրիշներ,
օգտագործեցին որպես հարստանալու միջոց. բազմաթիվ
այցելուներ փող չէին խնայում այդ հրաշքը տեսնելու համար:
Ֆոսֆորի տարրական բնույթը 1783 թ-ին բացահայտել է ֆրանսիացի քիմիկոս Ա.
Լավուազիեն:
Ֆոսֆորը հիմնականում օգտագործում են ֆոսֆորական թթու և
նրանից ֆոսֆորական պարարտանյութեր ու այլ ֆոսֆատներ ստանալու համար:
Սպիտակ ֆոսֆորն օգտագործվում է հրկիզող և ծխարձակ արկեր ու ռումբեր
պատրաստելու համար, կարմիր ֆոսֆորը՝ լուցկու արտադրության մեջ:
Ֆոսֆորն օգտագործվում է նաև մետաղաձուլության մեջ: Սպիտակ ֆոսֆորը և
ֆոսֆորի միացություններից շատերը թունավոր են:

5. Ֆոսֆորը բնության մեջ
Դեպի թթվածինը ունեցած իր բարձր ակտիվության
հետևանքով, ֆոսֆորը բնության մեջ ազատ վիճակում չի
հանդիպումֈ Նա գտնվում է բուսահողում և հանքերում միայն
ֆոսֆորական թթվի աղերի ձևով, առավելապես
ֆոսֆորաթթվական կալցիումի կամ կալցիումի ֆոսֆատ՝ աղի
ձևովֈ
Հաջորդ էջի աղուսյակում նշված են այն նյութերը, որոնց մեջ
կա ֆոսֆոր, նշված է նաև քանի տոկոսով:

7. Տարրական ֆոսֆորն ստանում են կալցիումի
ֆոսֆատի, սիլիկահողի և ածխածնի խառնուրդն
էլեկտրական վառարանում առանց օդի մուտքի
մինչև 1600°С տաքացնելով՝
Ստացված գազային P4-ը բաց թողնելով ջրի մեջ՝
վեր են ածում պինդ վիճակիֈ
Ռեակցիայի հավասարումը՝
2Ca3(PO 4)2+6SiO2+10C→6CaSiO3+10CO↑+P4↑
Տարրական ֆոսֆորի ստացումը

8. Փոխազդեցությունը ոչ
մետաղների հետ
Ֆոսֆորի (III) օքսիդը (P2O3) սպիտակ բյուրեղային
նյութ էֈ Գոլորշի վիճակում կազմված է
P4O6 մոլեկուլներից
Ռեակցիաների հավասարումները ՝
2P + 3Cl2 → 2PCl3 (կամ PCl5)
4P + 5O2 → 2P2O5 (կամ P2O3) 4P + 3O2 → 2P2O3

9. Փոխազդեցությունը ակտիվ մետաղների հետ`
3Li+P=Li3P
3Ca+2P=Ca3P2
Ինչպես նաև օքսիդիչ թթուների և ալկալիների հետ՝
3P + 5HNO3 + 2H2O → 3H3PO4 + 5NO↑
4Р + 3KOH + 3Н2О → РН3↑ + 3KН2РО2
Ֆոսֆիդները մետաղների և ֆոսֆորի միացություններ են,
որտեղ ֆոսֆորի օքսիդացման աստիճանը -3 էֈ Նրանք
աղատիպ պինդ միացություններ են, հեշտությամբ
քայքայվում են ջրով կամ թթուներով՝
առաջացնելով ֆոսֆին.
Mg3P2+6H2O=3Mg(OH)2+2PH3↑
Li3P+3HCl=3LiCl+PH3↑
Ֆոսֆինը (PH3) սխտորի հոտով,թունավոր գազ էֈԱյն ունի
ուժեղ վերականգնիչ և թույլ հիմնային հատկություններֈ

10. Աղբյուրները՝
http://fosfor.ucoz.ru/photo
http://www.indiamart.com/shree-ganesh-pvtltd/ferro-alloys.html
http://www.zdravie.zok55.ru/fosfor
http://www.b2b77.com/Product/5/15303.html
http://en.wikipedia.org/wiki/White_phosphorus
http://unnatural.ru/alchemy
http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%96%D5%B8%D5%BD%D6%86%D5
%B8%D6%80#.D5.8F.D5.A1.D6.80.D6.80.D5.A1.D5.AF.D5.A1.D5.B
6_.D6.86.D5.B8.D5.BD.D6.86.D5.B8.D6.80.D5.AB_.D5.BD.D5.BF.D
5.A1.D6.81.D5.B8.D6.82.D5.B4.D5.A8

11. Շնորհակալություն
ուշադրության համար
Էմմա Իսախանյան emma.isakhanyan@gmail.com
Դիանա Զորյան zoryandiana@gmail.com
Խորհրդատու՝ Սուսան Սահակյան susan_qimia@mskh.am