2. Ανδρζασ Εμπειρίκοσ
Ο Ανδπέαρ Εμπειπίκορ είναι έναρ από ηοςρ
ζημανηικόηεποςρ ποιηηέρ ηηρ γενιάρ ηος Τπιάνηα και ο
ειζηγηηήρ ηος ςπεππεαλιζμού ζηην Ελλάδα.
3. Γεννικθκε ςτθ Βράιλα τθσ Ρουμανίασ και ζηθςε
πολλά χρόνια ςτθ Γαλλία και ςτθν Αγγλία.
Πολυδιαβαςμζνοσ, ζχει μελετιςει ειδικά
φιλοςοφία και ψυχανάλυςθ. Σο 1935
κυκλοφόρθςε τθν ποιθτικι ςυλλογι Υψικάμινοσ
που, παρά τισ αντιδράςεισ του αναγνωςτικοφ
κοινοφ, ζμελλε άμεςα ι ζμμεςα να επθρεάςει
όλθ τθν κατοπινι ποιθτικι παραγωγι. Δζκα
χρόνια αργότερα εκδίδει μια καινοφρια ποιθτικι
ςυλλογι, τθν Ενδοχϊρα (1945), όπου
ξεπερνϊντασ τον άκρατο υπερρεαλιςμό φτάνει
ςε μια λυρικι ζκφραςθ, πλθμμυριςμζνθ από τθν
ευδαιμονία τθσ ελευκερίασ.
Βιογραφικά ςτοιχεία
4. Τα γνωρίςματα τησ ποίηςήσ
του
Η ποίθςι του αναδεικνφει ό,τι κρφβεται ςτο
υποςυνείδθτο, δεν υπάρχουν ποιθτικζσ και μθ
λζξεισ, δεν υπάρχουν κζματα που ςοκάρουν, ο
ςτίχοσ γίνεται τόςο πεηολογικόσ ϊςτε να μιλάμε
για ποίθςθ ςε πρόηα.. τα ποιιματά του όνειρο
και πραγματικότθτα διαπλζκονται, το λογικό με το
παράλογο ςυνομιλοφν.
5. Κυριότερα έργα του
Υψικάμινοσ (1935), Ενδοχϊρα (1945), Γραπτά ή
Προςωπική Μυθολογία (1960), όπου θ γραφι
είναι ςε μορφι πρόηασ με αυτοβιογραφικά
ςτοιχεία, Ο Δρόμοσ (1974), Αργϊ ή Πλουσ
Αεροςτάτου (1980), Οκτάνα (1980), όπου
υπάρχει ςυμπαρουςία του ζρωτα και του
κανάτου, Αι Γενεαί Πάςαι ή Η Σήμερον ωσ Αφριον
και ωσ Χθεσ, ςε πεηολογικό ςτίχο.
Πεηογραφιματα: Ο Μζγασ Ανατολικόσ, Ζεμφφρα
ή το Μυςτικόν τησ Παςιφάησ.
6. Ιςτορικό πλαίςιο
O André Breton (1896-1966) εκδίδει το 1924 το
περίφθμο Πρϊτο Μανιφζςτο του Τπερρεαλιςμοφ. Ο
Breton υπθρζτθςε ςτον Α' Παγκόςμιο Πόλεμο και
ζηθςε τθ φρίκθ του. Ο πόλεμοσ, ςφμφωνα με τον
Breton, είναι φρικτόσ και γι' αυτό ευκφνεται ο
ςωβινιςμόσ των αςτϊν, που τον προκάλεςε. Σο ίδιο
υπεφκυνοσ είναι και όποιοσ ςυγγραφζασ
χρθςιμοποιιςει το ταλζντο του για να εκφράςει τθ
δφναμθ αυτισ τθσ ελίτ τθσ εξουςίασ. Ο νζοσ τρόποσ
γραφισ πρζπει να υπονομεφει τισ παλιζσ αξίεσ που
οδιγθςαν ςτον πόλεμο.
7. Κφριοσ ςκοπόσ του ςυγγραφζα δεν είναι να
παραγάγει « ωραία » κείμενα, αλλά να
μεταβάλει τθν υπάρχουςα αντίλθψθ για τον
κόςμο, το όποιο κλθρονομθμζνο γοφςτο και
κατά ςυνζπεια να αλλάξει τον ίδιο τον
κόςμο, μια ιδζα που δεν απείχε πολφ από τισ
ανάλογεσ διακθρφξεισ του Μαρξ.
8. Λογοτεχνικό, καλλιτεχνικό και κοινωνικό-
πολιτικό κίνθμα που γεννικθκε ςτθ Γαλλία το
1924 με ιδρυτι τον Αντρζ Μπρετόν, που ζγραψε
και το μανιφζςτο του. Οι οπαδοί του, οι
υπερρεαλιςτζσ (ι ςουρεαλιςτζσ) ιταν
επθρεαςμζνοι από τθν πολιτικο-κοινωνικο-
οικονομικι κεωρία του μαρξιςμοφ και
φιλοδοξοφςαν να αλλάξουν τον κόςμο.
Υπερρεαλιςμόσ
9. Με τθν επίδραςθ, επίςθσ, τθσ ψυχανάλυςθσ
του Φρόιντ επιχείρθςαν να αναδείξουν τον
κόςμο του ονείρου και να απελευκερϊςουν
τθ φανταςία, χρθςιμοποιϊντασ ωσ μζςα τθν
φπνωςθ και τθν αυτόματθ γραφι, που άφθνε
το μθχανιςμό τθσ τφχθσ να προςδιορίςει τθ
μορφι και το περιεχόμενο του λογοτεχνικοφ
κειμζνου. Σο ποίθμα γραφόταν χωρίσ
προκακοριςμζνο ςτόχο και χωρίσ να
υπακοφει ςε κανόνεσ τθσ λογικισ, με ςτόχο
να αναδειχτεί ο κόςμοσ του υποςυνειδιτου,
«οι ςκοτεινοί κάλαμοι τθσ ψυχισ».
10. Με τθν αυτόματθ γραφι ο ςτόχοσ ιταν να
γκρεμιςτεί θ ιδεολογία, θ τάξθ του λόγου και οι
αξίεσ που βρίςκονταν ςτο υπόβακρο τθσ αςτικισ
ποίθςθσ και να αναδειχκοφν οι πρωτογενείσ
δυνάμεισ που κρφβει το αςυνείδθτο. Η αυτόματθ
γραφι ζδωςε μια καινοφρια πνοι ςτισ λζξεισ, τισ
άφθςε να αποκτιςουν δικι τουσ ηωι, ανεξάρτθτθ
από τα πράγματα που εκφράηουν, να ζλκονται από
άλλεσ λζξεισ, δθμιουργϊντασ «μαγνθτικά πεδία»
και άπειρουσ ςυνδυαςμοφσ (Αμπατηοποφλου). Σο
αποτζλεςμά τθσ είναι μια αλυςίδα ανόμοιων
εικόνων που ξαφνιάηουν και αποκαλφπτουν τθν
κρυμμζνθ πραγματικότθτα.
Αυτόματη γραφή
11. Ο ελληνικόσ υπερρεαλιςμόσ
τθν Ελλάδα ο ςθμαντικότεροσ εκπρόςωποσ του
υπερρεαλιςμοφ είναι ο Ανδρζασ Εμπειρίκοσ
(1901-1975), που ζκανε τθν πρϊτθ εμφάνιςι του
με τθ ςυλλογι Υψικάμινοσ (1935). Με τθ ςυλλογι
του Νίκου Εγγονόπουλου (1907-1985) Μην
ομιλείτε εισ τον Οδηγόν, που δθμοςιεφτθκε το
1938, προκαλείται ςθμαντικι αντίδραςθ ςτον
υπερρεαλιςμό. Αντίκετα, ζγινε δεκτι με
ευμζνεια θ υπερρεαλιςτικι ποιθτικι ςυλλογι
του Οδυςςζα Ελφτθ Προςανατολιςμοί (1940)
κακϊσ και Θλιοσ ο πρϊτοσ (1943), με τισ οποίεσ ο
ποιθτισ είχε μυθκεί ςτο νζο επαναςτατικό
κίνθμα.
12. Η ποιητική ςυλλογή Ενδοχώρα
Σα τρία αποςπάςματα ανικουν ςτθν ποιθτικι
ςυλλογι Ενδοχώρα (1945).Σα δφο πρϊτα ςτθν
ενότθτα «Ο Πλόκαμοσ τθσ Αλταμίρασ» και το τρίτο
ςτθν ενότθτα «Πουλιά του Προφκου». Η ςυλλογι
αποτελείται από ζξι ενότθτεσ με 112 ποιιματα
ποικίλθσ μορφισ και περιζχει κείμενα που
διζπονται από το πνεφμα του υπερρεαλιςμοφ,
αλλά με προφανι ειρμό και ςυνζπεια λογικι. Η
ποιθτικι ατμόςφαιρα τθσ Ενδοχϊρασ είναι γεμάτθ
από ζναν ερωτιςμό διαυγι, λυρικό και ευτυχιςμζνο
(Αναγνωςτοποφλου).
13. Πρώτο απόςπαςμα
τισ εικόνεσ με τα «κοςμιματα ςτθ χλόθ» και τα
«διαμάντια ςτο ςκοτάδι», οι λζξεισ ςυνδζονται με
ςχζςθ ομοιότθτασ και διαφοράσ. υνειρμικά
ςκεφτόμαςτε «δροςιά→ λάμψθ, λάμψθ→
διαμαντιοφ» και «διαμάντι=λάμψθ vs ςκοτάδι».
Παρατθρείται απουςία ριματοσ, επανάλθψθ
(«λίγα, λίγα») και αντίκεςθ με τον λαϊκό,
αντικετικό και μεταβατικό ςφνδεςμο «μα». Η
ρθματικι φράςθ «αναγγζλλει τθν αυγι»
ςυνδζεται με τθ γζννθςθ τθσ πεταλοφδασ και θ
μετοχι «ςφαδάηουςα» υποδθλϊνει τθ
ςυνφπαρξθ τθσ χαρμολφπθσ.
15. Δεφτερο απόςπαςμα
Δίνεται ο οριςμόσ τθσ υπερρεαλιςτικισ ποίθςθσ
με τθν ανάπτυξθ τθσ εικόνασ του «ςτίλβοντοσ
ποδθλάτου» και τθ μεταφορικι ςχζςθ του με τθν
ποίθςθ. Ο οριςμόσ αυτόσ είναι ςε απάντθςθ ςτον
ςυμβολιςτικό του Paul Valéry: «Η ποίθςθ είναι
ανάπτυξθ ενόσ επιφωνιματοσ». Ο Εμπειρίκοσ
τονίηει το ρόλο τθσ εικόνασ ςτθν ποίθςθ, από το
χϊρο του υποςυνείδθτου που διαπλζκεται με τθν
πραγματικότθτα.
16. ε επίπεδο παιδικισ και ψυχαναλυτικισ
ενδοχϊρασ, κατανοοφνται τα ομιλοφντα άνκθ
(ςχζςθ ανκρϊπου και φφςθσ), θ ςθμειωτικι
λειτουργία του λευκοφ χρϊματοσ («οι δρόμοι
είναι λευκοί») και οι παιδίςκεσ, θ λειτουργία τθσ
μεταφοράσ «Μζςα τθσ /όλοι μεγαλϊνουμε»
(ςχζςθ ανκρϊπου και ποίθςθσ) και θ εκδρομι
χωρίσ τζλοσ με τθν ποίθςθ.
17. Σο ριμα «αναδφονται» παραπζμπει ςτθν
ανάδυςθ των αναμνιςεων από το χϊρο του
υποςυνείδθτου, αλλά και ςτθν Αφροδίτθ,
ςτον ζρωτα και ςτο υγρό ςτοιχείο. Ζτςι, μζςα
από αλλεπάλλθλεσ ςυνειρμικζσ εικόνεσ,
μπολιαςμζνεσ από το βίωμα και το
πρωτογενζσ ςυναίςκθμα τθσ χαράσ, τθσ
ευτυχίασ και του ζρωτα απολαμβάνεται και
κατανοείται το ποιθτικό γεγονόσ του
αποςπάςματοσ
18. Άλλοι οριςμοί τησ ποίηςησ
Η ποίθςθ για τον Εμπειρίκο ζχει τθ δυναμικι
«ςτίλβοντοσ ποδθλάτου», για Ελφτθ είναι
«ςυνουςία επ’ άπειρον», για τον Κακναβάτο είναι
«Ω ποίθςθ κεραμουργία με φωνιεντα» και για
τον Valéry «θ ποίθςθ είναι ανάπτυξθ ενόσ
επιφωνιματοσ»
19. Τρίτο απόςπαςμα
το τρίτο απόςπαςμα ο ποιθτισ ςτινει το
ςκθνικό του με ζνα λεκτικό παιχνίδι που γίνεται
ποιθτικό, ςυναιρϊντασ το ζξω με τον ζςω κόςμο,
δθλαδι τθν πραγματικότθτα και τθν άλλθ
πραγματικότθτα, που παραπζμπει ςτθ φανταςία
και το όνειρο. Οι εικόνεσ ςτινουν μια κεατρικι
ςκθνοκεςία με τα «βλζφαρα» ωσ «αυλαίεσ», που
όταν ανοίγουν βλζπουν τον πραγματικό κόςμο,
κίνθςθ ανεξάρτθτθ από τθ βοφλθςθ του
υποκειμζνου, αλλά όταν κλείνουν βλζπουν τον
κόςμο που δθμιουργεί θ φανταςία.
20. Επιλζγεται θ αντίκεςθ των ρθμάτων «ανοίγω vs
κλείνω», «ό,τι κι αν τφχει vs ό,τι ποκϊ» και
αναδφεται ωσ λφτρωςθ θ ςφνκεςθ μζςα από τθ
φαινομενικι αντίκεςθ (αφοφ τα βλζφαρα είναι
διάφανεσ αυλαίεσ) με τθν ενοποιθτικι δφναμθ τθσ
φανταςίασ και του εςωτερικοφ μασ κόςμου. Η ίδια
θ δομι των ςτίχων ςυντελεί ςτθ ςφνκεςθ μζςω
τθσ αντίκεςθσ.
21. Συνολική αποτίμηςη
Ο Εμπειπίκορ είναι έναρ από ηοςρ δςο
μείζονερ ποιηηέρ ηηρ Γενιάρ ηος Τπιάνηα (ο
άλλορ είναι ο Γιώπγορ Σεθέπηρ) πος
μεηαθέπει και καλλιεπγεί ζηην Ελλάδα ηον
μονηεπνιζμό, και ειδικόηεπα ηην
« επιθεηική », όπωρ λέγεηαι μοπθή ηος, ηον
Υπεππεαλιζμό, κάηι πος αλλάζει μια κι έξω
ηον ελληνικό ποιηηικό σάπηη.
22. Παράλληλο κείμενο
«Κακιςμζνοσ ςτθν ςζλα του, περιιρχετο τθν πόλι,
ποδθλατϊν νυχκθμερόν, με απαράμιλλθ ψυχραιμία, και
κατά τισ ςφοδρότερεσ ακόμθ ςτιγμζσ του βομβαρδιςμοφ.
Κανείσ δεν εγνϊριηε από ποφ ιρχετο. Κανείσ δεν
εγνϊριηε ποίοσ ιτο.*…+ Μόνον αυτόσ ζμοιαηε να γνωρίηει
τα πάντα. Ειςδφων με απόλυτθ άνεςθ ςε όλεσ τισ
ςυνοικίεσ*…+. Ωςτόςο εμφυςοφςε ςυνάμα νζεσ δυνάμεισ
ςτισ ψυχζσ των και πίςτι ςτον κακζνα για τθν αγακι
ζκβαςθ του πολζμου. Όχι με λόγια, μα ζτςι, με το ςεμνό
και ατάραχο φφοσ του, με τθν ςτακερι περιςτροφι τθσ
αναπτφξεωσ του ποδθλάτου του, με τθν ςκεναρά ςιωπι
του, κατά τισ απειράρικμεσ διελεφςεισ του»
Α. Εμπειρίκοσ, 1991, Γραπτά ή Προςωπική Μυθολογία, Ακινα:
Άγρα, ςς. 48-49
