1. Shaka, gdy upadły mury?
Czyli co na temat języka metafor w odcinku
„Darmok” ma do powiedzenia semantyka
kognitywna.
Krystian Aparta
krystian.aparta@gmail.com

2. „DARMOK”
Seria: Star Trek: Następne pokolenie. Sezon 5, odcinek 2.
Tytuł oryginalny: Darmok
Scenariusz: Joe Menosky
Reżyseria: Winrich Kolbe
Rok produkcji: 1991

3. JĘZYK TAMARIAŃSKI
Darmok and Jalad at Tanagra. Shaka, when the walls fell.
Darmok i Jalad na Tanagarze. Shaka, gdy upadły mury.
Kiteo, his eyes closed. Sokath, his eyes uncovered.
Kiteo. Jego oczy zamknięte. Sokath! Jego oczy odkryte!
Data: [Tamarianie] porozumiewają się poprzez
odniesienia do postaci i miejsc występujących w
ich mitach i podaniach historycznych.

4. SEMANTYKA
• Dyscyplina naukowa zajmująca się
badaniem znaczenia – języka, znaków,
symboli.
• Istnieje wiele „semantyk” (np. strukturalna,
generatywistyczna, kognitywna…)

5. Czym jest „znaczenie”?
Istnieje wiele koncepcji znaczenia:
• Znaczenie to sposób, w jaki symbole odnoszą się do
świata realnego.
• Nie ma „znaczenia”. Istnieją tylko sposoby użycia
danego symbolu i jego relacje z innymi.
• W semantyce kognitywnej: znaczenie ucieleśnione.

6. Znaczenie ucieleśnione
• Znaczenie to ani odbicie, ani
reprezentacja rzeczywistości.
• Znaczenie pochodzi z
ludzkiego doświadczenia
i wynika z interakcji jednostki
ludzkiej, widzianej jako
organizm biologiczny,
z jej otoczeniem.

7. Doświadczenie ucieleśnione
Doświadczenie kształtowane jest przez:
• Fizjologię człowieka:
Obecność zmysłów (wzrok, słuch, dotyk, zmysł kinestetyczny, itp.)
Procesy fizjologiczne (spożywanie pokarmu, termoregulacja, itp.)
• Cechy szeroko rozumianego środowiska
kulturowego (np. obecność grawitacji)

8. W czym jest znaczenie?
Znaczenie nie znajduje się w słowach ani innych
symbolach, ale w naszej wyćwiczonej,
nieświadomej reakcji mózgowej.
Kontrola aktywności mózgowej przez takie bodźce
dzieje się bez udziału woli, nieświadomie
(w „nieświadomości poznawczej”).

9. Czym jest „pojęcie”?
Pojęcie to aktywacja określonej
struktury umysłowej:
• Cech interakcyjnych (wynikających z interakcji
ucieleśnionej, np. wygląd, dotyk,
„przeznaczenie” danej rzeczy – co się z nią robi)
• Innych pojęć, konotacji (dobre, złe) itp.

10. Konwencjonalność
• Konwencjonalne (powszechne) struktury
umysłowe badamy obserwując działanie
człowieka i jego rezultaty (język, gesty, sztuka,
nauka itp.).
• Semantyka kognitywna zawiera też narzędzia
teoretyczne do badania tego, jak tworzą się
struktury nowe, mniej konwencjonalne;
przykład – teoria przestrzeni mentalnych.
(ang. mental spaces; Gilles Fauconnier, 1993).

11. Czym są przestrzenie mentalne?
Struktury, które pojawiają się
„na żywo” podczas myślenia
czy rozmowy, umożliwiające
nadanie organizacji zawartości
umysłowej
• co jest czym
• co się do czego odnosi
• co jak się do czego odnosi

12. Zawartość przestrzeni
mentalnych
• Elementy (np. pojęcia)
• Pomiędzy elementami przestrzeni
mentalnych tworzą się relacje

13. Przykład: Mam dla niej róże.
ELEMENTY:
• Przestrzeń 1: JA (pojęcie OSOBA, itp.)
• Przestrzeń 2: RÓŻE (pojęcie PRZEDMIOT, ROŚLINA itp.)
• Przestrzeń 3: ONA (pojęcie PŁEĆ, pojęcie OSOBA, itp.)
• RELACJA A: POSIADANIE („ja mam róże”)
• RELACJA B: PRZEZNACZENIE („róże dla niej”)

14. • Zakładamy, że rozumienie języka
to nieświadomy proces tworzenia
struktur przestrzeni umysłowych
i relacji między nimi.
• Język to narzędzie do kontroli
nieświadomego procesu tworzenia się
sieci przestrzeni mentalnych.

15. Ramy pojęciowe / poznawcze
Jeśli przestrzeń mentalna zawiera jakąś strukturę
(konfigurację elementów i relacji), która odpowiada
jakiejś innej dostępnej kulturowo strukturze
umysłowej (pojęciu, relacji, itp.), ta inna struktura
zostanie „zaimportowana” do tej przestrzeni.
Takie zaimportowane, znane ujęcie elementów
i relacji w danej przestrzeni nazywamy ramą (ang.
frame).

16. Relacja PRZEZNACZENIE pomiędzy elementami
RÓŻE i ONA może zaimportować ramę:
„narzeczeństwo”, „randka”, „przeprosiny”…
„dostawa” (Mam róże dla pani Kowalskiej!)

17. Jak to się ma do języka
Tamarian?

18. Dziwność Tamariańskiego 1:
Używanie nazw własnych
zamiast „normalnych słów”

19. Jak działają nazwy własne:
To nauczyciel. To Marek.
1: Struktura umysłowa odpowiadająca 1: Struktura umysłowa odpowiadająca
temu w otoczeniu, na co wskazujemy temu w otoczeniu, na co wskazujemy
2: NAUCZYCIEL: Rola (czarny) i 2: MAREK: Wartość (biały)
Wartość (biały)
3: Amalgamat pojęciowy (to=Marek)
3: Amalgamat pojęciowy
(to=nauczyciel)

20. Wnioski:
• Nazwy własne różnią się tym od rzeczowników
pospolitych, że niosą mniej znaczenia.
• Rozumienie nazw własnych możliwe jest przy aktywacji
odpowiednich struktur mózgowych, wspólnych dla
obydwu jednostek (np. musimy znać Marka).
• Tak samo przebiega rozumienie rzeczowników
pospolitych.

21. Im doświadczenie (struktura znaczeniowa) bardziej
konwencjonalne (powszechne), tym mniej słowo
przypomina nazwę własną.
Marek  Judasz  Rower

22. Dziwność Tamariańskiego 2:
Braki w teorii umysłu
Data: Struktura ego Tamarian nie pozwala
na wytworzenie się tego, co my rozumiemy
jako tożsamość jednostki.

23. Teoria umysłu
Nieświadoma wiedza o stanach
mentalnych (przebiegu myślenia,
emocjach, intencjach) drugiej osoby.
„Test Sally/Anne” (Leekam et al.)

24. Przeniesienie w przestrzeni
umysłowej
B: Widzisz mnie?
A: Podejdź bliżej.
B: Jestem przy X.
Gdzie ty jesteś?
A: Trzy przecznice dalej.

25. Wniosek: ludzie posiadający
„normalną” teorię umysłu
są w stanie nieświadomie odtworzyć /
przewidzieć proces konstrukcji i
zawartość przestrzeni mentalnych
u rozmówcy, co znajduje odbicie
w języku.

26. Dziwność Tamariańskiego:
ograniczenie w teorii umysłu,
upośledzona zdolność do
przeniesienia w przestrzeni
umysłowej.

27. Tamarianie mają narzędzia
do sterowania konstrukcją przestrzeni
mentalnych u rozmówcy (wiele słów nie
będących nazwami własnymi, gesty).
Nie są w stanie ich wykorzystać.
Nie wiedzą, czego nie wie rozmówca.

28. Dziwność Tamariańskiego 3:
Brak zaimków osobowych
Zaimki osobowe: ja, ty, on...

29. Język to narzędzie do sterowania nieświadomą
konstrukcją przestrzeni mentalnych.
Jeśli w naszej kulturze nie ma pojęcia tożsamości
jednostki, nie będziemy starać się wywołać
jego konstrukcji u rozmówcy.
Rezultat: brak zaimków osobowych
i form osobowych czasowników (np. robię).

30. Jaka jest rola ciągłych odwołań
do mitów i historii?
• Jeśli nie posiadam narzędzi językowych,
które mogłyby wyrazić mój stan mentalny,
zawsze mogę powiedzieć „to jest tak, jak tamto”.
• Nazwy własne mają taką funkcję wskazującą.
Dzięki temu użycie ich może częściowo
rekompensować kulturowe ograniczenia
w zakresie konwencjonalnych struktur
pojęciowych opisujących stany jednostki.

31. Krystian, jego prelekcja
skończona.
(=Dziękuję za uwagę).
Więcej materiałów: timetravel.net46.net
Pytania, komentarze, fan-mail: krystian.aparta@gmail.com
Star Trek: The Original Series / Star Trek: The Next Generation / Star Trek: Voyager: Copyright © CBS Paramount
Television
Bibliografia:
Fauconnier, Giles. Mappings in Thought and Language. CUP 1997
Mental Spaces. CUP 1994
„Teoria umysłu”. http://www.charaktery.eu/slownik-psychologiczny/T/29/Teoria-umyslu/