Na tientallen jaren onderwijsachterstandenbeleid lijken portemonnee en diploma van ouders nog steeds bepalend voor het schoolniveau van hun kinderen. De veelgeprezen documentaireserie ‘Klassen’ toont dat sociale afkomst onverminderd van invloed is op de schoolloopbaan van kinderen, tussen scholen standsverschillen bestaan en de kansenongelijkheid in het onderwijs lijkt toe te nemen. Kabinet Rutte IV heeft kansengelijkheid op de agenda gezet en wil onder andere de vorming van brede brugklassen stimuleren om talenten beter te benutten, terwijl de Onderwijsraad adviseert om ook flexibel onderwijs op maat te geven. Wat zijn de ervaringen van scholen hiermee en wat is de rol van de medezeggenschap?

1. 4 MR magazine, nummer 3, april 2022
Laat leerlingen ontdekken wat ze écht interessant vinden
Na tientallen jaren onderwijsachterstandenbeleid lijken portemonnee
en diploma van ouders nog steeds bepalend voor het schoolniveau
van hun kinderen. De veelgeprezen documentaireserie ‘Klassen’ toont
dat sociale afkomst onverminderd van invloed is op de schoolloop-
baan van kinderen, tussen scholen standsverschillen bestaan en de
kansenongelijkheid in het onderwijs lijkt toe te nemen. Kabinet Rutte
IV heeft kansengelijkheid op de agenda gezet en wil onder andere de
vorming van brede brugklassen stimuleren om talenten beter te be-
nutten, terwijl de Onderwijsraad adviseert om ook flexibel onderwijs
op maat te geven. Wat zijn de ervaringen van scholen hiermee en wat
is de rol van de medezeggenschap? Frederik Smit
I
n Nederland zijn er van oudsher
sterke standsverschillen tussen scho-
len: variërend van de ‘klompen-
school’ voor de armen, de hogere bur-
gerschool (hbs) voor de burgers en het
gymnasium voor de elite. De Wet op het
lager onderwijs uit 1920 betekende de
formele afschaffing van het standenon-
derwijs en ging uit van een ‘eenheids-
school’, waar ieder kind tot volle ont-
plooiing kon komen, ongeacht zijn
afkomst. Lagere scholen moesten alle-
maal het leerstofjaarklassensysteem han-
teren, met dezelfde vakken en gelijke
roosters voor alle leerlingen. Na de
Tweede Wereldoorlog kwam het ideaal
in zwang dat iedereen gelijke kansen
moest krijgen en kunnen opklimmen in
het voortgezet onderwijs. Met de invoe-
ring van de Mammoetwet in 1968 werd
het voortgezet onderwijs toegankelijker
voor alle lagen van de bevolking. Deze
wet behelsde onder meer de invoering
van de brugklas en betere mogelijkhe-
den om door te stromen van de ene naar
de andere onderwijsvorm. Scholen van
verschillende schooltypen fuseerden tot
scholengemeenschappen met brugklas-
sen voor vmbo, havo en vwo waarmee
‘stapelen’ mogelijk werd. Kinderen uit
alle milieus kregen ontwikkelkansen die
ze daarvoor nooit hadden gekregen. Het
in 1968 opgerichte Cito ging toetsen
ontwikkelen om objectief te meten wat
ieder kind kon, waardoor kinderen on-
geacht hun afkomst eerlijk met elkaar
konden concurreren. Het gevolg was
een flinke groei in het aantal en aandeel
hoger opgeleiden.
De grote gelijkmaker
Onderwijs werd de ladder, de grote
gelijkmaker, die ieder kind gelijke kan-
sen zou moeten geven om op te klim-
men voor maatschappelijke posities.
Denk aan carrières als die van Ahmed
Aboutaleb. Geboren in Marokko volgde
hij achtereenvolgens de lts, mts en hts.
Hij werd uiteindelijk burgemeester van
Rotterdam. In theorie biedt het voortge-
zet onderwijs kansengelijkheid, maar de
praktijk is echter weerbarstiger. Het aan-
tal scholen met brugklassen met twee ni-
veaus in één klas, de zogenoemde dak-
panconstructie, is in de afgelopen tien
jaar afgenomen. En het basisonderwijs
geeft steeds vaker enkelvoudige advie-
zen (vmbo in vier soorten, havo en vwo)
waardoor leerlingen worden vastgepind.
Standsverschillen blijken hardnekkiger
dan gedacht. Gaan er bijvoorbeeld meer
jongeren naar het vwo, dan sturen vol-
gens Louise Elffers, lector Kansrijke
Schoolloopbanen in een Diverse Stad
aan de Hogeschool van Amsterdam, ho-
ger opgeleide ouders hun kinderen naar
elitairder en vaak duurder particulier
onderwijs en leren ze in de vwo-plusklas
ook Chinees. De groeiende populariteit
van categorale gymnasia is een voor-
beeld van deze dynamiek, net als de
groeiende bijlesindustrie om toegang te
GELIJKE ONDERWIJS-
KANSEN EEN UITDAGING?

2. 5
MR magazine, nummer 3, april 2022
>
krijgen tot deze opleidingen. In vergelij-
king met andere landen is het Neder-
landse onderwijs sterk gesegregeerd;
leerlingen met een vergelijkbare achter-
grond zitten bij elkaar op school en ko-
men leerlingen met een andere achter-
grond nauwelijks tegen. Alle goede
bedoelingen ten spijt. Recent onderzoek
van het Sociaal en Cultureel Planbureau
laat zien dat de sociale opdracht van het
onderwijs in het gedrang komt om te
zorgen dat leerlingen goed met elkaar
samen leren leven in een complexe en
diverse samenleving.
Winnaars en verliezers
De documentaireserie Klassen brengt
indringend in beeld hoe kinderen zich
door hun schoolloopbanen heen worste-
len, hoe verschillend hun startposities en
thuisomstandigheden zijn en hoeveel im-
pact dat heeft op hun kansen op school.
De documentaire laat ook zien dat on-
derwijs meer dan ooit een wedstrijd is
geworden met winnaars en verliezers.
Door kansengelijkheid te presenteren als
‘Kijk, iedereen kan stijgen’, geeft het on-
derwijs impliciet ook een boodschap af
over leerlingen die de klim niet maken.
En dan te bedenken dat ongeveer de helft
van alle scholieren in het voortgezet on-
derwijs een vmbo-opleiding doet.Volgens
Harvard-hoogleraar Michael Sandel is
het denkbeeld dat je door kansengelijk-
heid je lot in eigen hand hebt, ‘you can
make it if you try’, een tweesnijdend
zwaard en dit kan zowel inspiratie bieden
als beledigend zijn. Het feliciteert de win-
naars, maar kleineert de verliezers, zelfs
in hun eigen ogen.Want voor mensen die
vervolgens geen werk kunnen vinden of
met dat werk niet in hun onderhoud kun-
nen voorzien, is het moeilijk om te ontko-
men aan de ontmoedigende gedachte dat
ze dat aan zichzelf te wijten hebben en
dat het hen ontbreekt aan voldoende aan-
leg en inzet om te slagen in het leven.
Granieten kern van
achterblijvers
MaartenWolbers, hoogleraar sociologie
aan de Radboud Universiteit en weten-
schappelijk directeur van Kenniscentrum
Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt, KBA
Nijmegen, bevestigt dat in het onderwijs
de kansenongelijkheid toeneemt. ‘Uit in-
ternationaal onderzoek blijkt dat Neder-
landse leerlingen in het voortgezet onder-
wijs steeds slechter presteren. Het sterkst
daalden de prestaties van leerlingen wier
ouders alleen basisonderwijs of vmbo
hadden gevolgd. Ook blijkt dat steeds
minder kinderen met laagopgeleide ou-
ders zelf havo of vwo gaan doen. Er is een
‘granieten kern’ van achterblijvers ont-
staan met een opeenstapeling van proble-
men: weinig opleiding, lage inkomens,
schulden, slechte huisvesting, éénouder-
gezinnen.’Wat moet er in het onderwijs-
beleid veranderen?Wolbers: ‘Waarom is
de focus zo gericht op de cognitieve ont-
wikkeling van leerlingen? Bied leerlingen
een langere tijd een breed curriculum aan
en geef ze de tijd om te ontdekken wat ze
écht interessant vinden, waar hun talen-
ten liggen en geef ze de mogelijkheid om
successen te ervaren op diverse terreinen.
Besteed in het voortgezet onderwijs meer
aandacht aan ambachtelijke vaardighe-
den.We zitten te springen om vaklui als
loodgieters en dakdekkers. En maak leer-
lingen enthousiast voor techniek, bijvoor-
beeld voor de ontwikkeling van cyber-
security. Goed monitoren en evalueren
helpt bij het bijsturen en doorontwikkelen
van zulk beleid.’
Flexibel onderwijs op maat
Alexander Zweede is directeur van
Montessori High School (413 leerlin-
gen), onderdeel van openbare scholenge-
meenschap Piter Jelles in Leeuwarden.
‘We zijn een internationaal georiënteerde
vmbo-t (mavo)/havo-school met een
regiofunctie en bieden flexibel onderwijs
op maat. Leerlingen krijgen de ruimte te
‘switchen’ van schooltype en een mentor
begeleidt hen daarbij. Onze onderwijsvi-
sie is gebaseerd op de ideeën van Maria
Montessori (1870-1952). Zij ging uit van
het vermogen van kinderen zichzelf te
ontwikkelen. Leerlingen kunnen er voor
kiezen een deel van de lessen in het En-
gels te volgen en zelf invulling geven aan
een plusprogramma, zoals een certificaat
halen voor Engels (Cambridge) en/of
Duits (Goethe), deelnemen aan een in-
ternationaal uitwisselingsproject, een on-
derzoek opzetten en uitvoeren, een
kunstproject doen of een technisch ont-
werp maken en uitvoeren.’ Is het een eli-
taire school? ‘Nee, iedereen is hier wel-
kom. De leerlingen komen uit alle lagen
van de bevolking. De vrijwillige ouderbij-
drage is €49,50 per jaar. In principe doen
alle leerlingen aan alle activiteiten mee.
Leraren hebben goed contact met de
MaartenWolbers
Alexander Zweede

3. 6 MR magazine, nummer 3, april 2022
ouders. De deelraad, waarin medewer-
kers, ouders en leerlingen zitting hebben,
is voor mij een belangrijke sparringpart-
ner om optimale resultaten voor leerlin-
gen te realiseren.’
Professionele gmr
Paul van Gessel is gmr-voorzitter bij
Stichting OpenbaarVoortgezet Onder-
wijs Fryslân-Noord bestaande uit OSG
Piter Jelles met scholen in Leeuwarden,
Dokkum en Kollum en RSG SimonVest-
dijk met scholen in Harlingen en Frane-
ker waar in totaal zo’n 5200 leerlingen op
zitten. Hij vindt dat watWolbers zegt nog
veel meer vorm en inhoud zou moeten
krijgen op de scholen. ‘In mijn ogen heeft
ieder kind talenten. Bij OVO Fryslân-
Noord bieden we daarom als ‘plusje’ op
de opleiding voor iedereen de gelegen-
heid om extra lessen te volgen in de
zogenoemdeTalentacademie. Dat kan
zijn Spaans of Chinees, maar ook extra
of hoger wiskundeniveau of Fries. Er is
nu een keuze uit zeven extra vakken.
Maar dat extra’s kan ook zitten in sport
of cultuur.Wij stimuleren dat sterk van-
uit de gmr.’Van Gessel benadrukt dat de
gmr actief is, goed geschoold en zaken
professioneel aanpakt. ‘We nemen zelf
initiatieven, stellen problemen aan de
orde, zijn vroegtijdig betrokken bij de be-
leidsvorming en hebben een inhoudelijke
inbreng. Laat ik een voorbeeld geven.We
kregen tijdens de coronacrisis signalen
dat bij een paar vestigingen leerlingen te
maken hadden met een complexe, pro-
blematische, thuissituatie.Tijdens de
lockdowns was het voor deze leerlingen
lastig om thuis online lessen te volgen en
toetsen te maken, omdat ze geen plek
hadden om rustig te kunnen werken zon-
der afgeleid te worden.We hebben dit
aangekaart en in overleg een aanpak
voorgesteld om leerlingen zo goed moge-
lijk in de thuissituatie te ondersteunen.’
Lerende, flexibele
gemeenschap
Wendelien Hoedemaker is directeur van
het Calandlyceum, een openbare Dalton-
scholengemeenschap (1652 leerlingen)
in Amsterdam Nieuw-West. Ze geeft aan
dat bij het Daltononderwijs, ontwikkeld
door de Amerikaanse lerares Helen Park-
hurst, de nadruk ligt op keuzevrijheid
voor de leerling, samenwerking met
andere leerlingen en de ontwikkeling van
zelfstandigheid. Hoedemaker: ‘Onze
Daltonschool is een lerende, flexibele,
gemeenschap. Leerlingen kunnen bij ons
binnen de Daltonbanden op verschillen-
de niveaus in wisselende groepen onder-
wijs volgen, met de verrijking, verdieping
en extra begeleiding die zij nodig hebben.
In coronatijd hebben wij besloten de in-
deling van de brugklassen te veranderen,
om leerlingen meer tijd te geven om zich
te ontwikkelen. Er zijn nu drie soorten
brugklassen; een tweejarigeTH brugklas
voor leerlingen met een vmbo-t en een
vmbo-t/havo advies, een driejarige HV
brugklas voor leerlingen met een havo en
een havo/vwo advies en een vwo+ klas
voor de leerlingen die gymnasium en/of
technasium volgen. Pas na twee of drie
jaar bepalen we in een gesprek met leer-
ling en ouders op welk niveau de leerling
doorstroomt naar de bovenbouw.We hel-
pen leerlingen om hun eigen antwoorden
te vinden op drie belangrijke vragen: wie
ben ik, wat wil ik en wat kan ik? Levens-
vragen die ieder mens heeft en die wij
zien als wezenlijk onderdeel van elk leer-
proces. Je krijgt bij ons op school de
ruimte om te ontdekken wat je kunt be-
reiken, in een omgeving waarin duidelijk-
heid en structuur voor houvast zorgen.
Onze school staat bekend om de extra
aandacht voor talentontwikkeling; we
zijn een cultuurprofielschool en een top-
sporttalentschool. Er is veel tijd voor
sport en er zijn extra topsportklassen
voor leerlingen met en zonder topsport-
Medezeggenschap
DeWet medezeggenschap op scholen (Wms) verplicht het schoolbestuur de mr
jaarlijks informatie te verstrekken over vele onderwerpen (artikel 8Wms). Dit be-
tekent dat de mr beleidsprocessen beter kan volgen, controleren en daarop invloed
kan uitoefenen. De mr kan het belang van kansengelijkheid, brede brugklassen,
flexibel onderwijs op maat en het belang van een ondersteunende thuissituatie op
de agenda (laten) zetten en hierover afspraken maken met de schoolleiding en het
schoolbestuur (artikel 6 lid 2Wms). De mr heeft een instemmingsbevoegdheid bij
de vaststelling of wijziging van het schoolplan en het leerplan (artikel 10 lid 1, on-
der bWms).
Paul van Gessel
Wendelien Hoedemaker

4. 7
MR magazine, nummer 3, april 2022
status. Elke leerling krijgt in de eerste
drie leerjaren de vakken tekenen, hand-
vaardigheid, muziek en drama.' Waarom
zoveel aandacht voor kunst en cultuur?
Hoedemaker: ‘Bezig zijn met kunst en
cultuur versterkt de relatie tussen leerlin-
gen onderling, met de leraren en mede-
werkers en met organisaties en instellin-
gen in de buurt. Je leert door de ogen van
een ander kijken, het perspectief van de
ander kennen, met elkaar omgaan en el-
kaar beter begrijpen. Dat helpt leerlingen
zich te ontwikkelen tot zelfstandige, ex-
pressieve, kritische denkers. In onze visie
zijn kunst en cultuur dan ook onmisbaar
voor een succesvolle schoolcarrière.’
Een groot voordeel is dat de gemeente
Amsterdam gezinnen met een laag inko-
men een vergoeding biedt voor school-
kosten en cultuur- en sportactiviteiten.
Helaas doet niet elke gemeente dat.
Brede brugklas en flexibel
onderwijs op maat
Maryse Knook, directeur-bestuurder van
Open Schoolgemeenschap Bijlmer
(OSB) met 1500 leerlingen in Amster-
dam dat in een stadsdeel zit met veel ar-
moede en laaggeletterdheid. ‘We hebben
een brede, tweejarige, heterogene brug-
periode waarin kinderen een wat langere
periode hebben om te laten zien wat ze
werkelijk kunnen. Dit betekent dat in de
eerste twee jaar leerlingen samen met
leeftijdsgenoten van alle niveaus en ach-
tergronden bij elkaar in de klas zitten.
Leerlingen kunnen vwo, havo en vmbo
volgen en krijgen mogelijkheden om bin-
nen dezelfde klas, indien nodig met extra
ondersteuning, op te stromen. Bij ons
verlaat bijna de helft van de leerlingen de
school op een hoger niveau dan het ba-
sisschooladvies. Andersom komt veel
minder voor.’ Op de OSB wordt niet les-
gegeven in de ‘busopstelling’, maar in ta-
felgroepen. Knook: ‘In die groepen geven
we veel aandacht aan samenwerking. Bij
de start van iedere les beginnen we in een
kring. Daar kan niemand zich voor een
ander verbergen. Leraren stellen leerlin-
gen van meet af aan reflectievragen om
ze aan het denken te zetten, bijvoorbeeld
over hun doelen. Ontdekkend leren vin-
den we belangrijk, de creatieve en spor-
tieve vakken nemen daarbij een belangrij-
ke plaats in naast taal- en zaakvakken en
wiskunde.We hebben verschillende pro-
jecten zoals de jongerenrechtbank, mini-
mediation en het OSB-leerorkest met in-
breng van professionele musici dat
klassieke en moderne stukken ten gehore
brengt.We hebben daarnaast ook een
swingende brassband geïnitieerd door
Surinaamse en Antilliaanse leerlingen.’
Is er ook aandacht voor techniek? ‘Ja,
alle leerlingen in de onderbouw krijgen
techniek en technologie en werken met
de modernste apparatuur. Daarnaast
werken we mee aan de ontwikkeling van
de toekomstige AmsterdamseTech-
school. Om meer jongeren voor de tech-
niek te werven en hen aantrekkelijk en
actueel onderwijs te kunnen bieden, heb-
ben we samen met drie vmbo’s onze
techniekprofielen samengevoegd tot een
hypermoderneTechschool.’ Hoe staat het
met de medezeggenschap? Knook: ‘We
hebben zes deelschoolleerlingenraden en
één centrale leerlingenraad waar leerlin-
gen van alle niveaus en leeftijdsgroepen
in vertegenwoordigd zijn. Onderwerpen
die aan de orde komen lopen uiteen van
het opknappen het schoolplein tot het
bespreekbaar maken van eenzaamheid
Dr. Frederik Smit is onderzoeker
en adviseur onderwijs, https://
frederiksmit.net.
• Marjolein Moorman (2022).
Rood in Wassenaar. Amsterdam:
Ambo/Anthos.
• Frans Leijnse (2021). Standen-
onderwijs. Hoe afkomst nog
steeds onze schoolloopbaan be-
paalt. Utrecht: Eburon.
• Ria Vogels, Monique Turken-
burg, Lex Herweijer (2021). Sa-
men of gescheiden naar school.
De betekenis van sociale schei-
ding en ontmoeting. Den Haag:
Sociaal en Cultureel Planbureau.
• Mark Beuderman en Cosette
Molijn. De grote scheefgroei:
dit zijn de vijf belangrijkste on-
gelijkmakers. NRC, 25 juni 2021.
• Onderwijsraad (2021). Later
selecteren, beter differentiëren.
Den Haag: Onderwijsraad.
• Michael Sandel (2020). De
tirannie van verdienste. Utrecht:
Ten Have.
• P. Aalders, A. van Langen, K.
Smits, D van den Tillaart & M.
Wolbers (2020). PISA-2018 De
verdieping: Kansenongelijkheid
in het voortgezet onderwijs.
Nijmegen: KBA-Nijmegen.
• Piet de Rooy (2018). Een ge-
schiedenis van het onderwijs in
Nederland. Amsterdam: Wereld-
bibliotheek.
Maryse Knook
onder leerlingen door de coronacrisis. De
mr speelt een belangrijke rol in de be-
leidsvorming.’ <