μια σχετικά σύντομη και συνοπτική παρουσίαση ποιοτικών μεθόδων έρευνας στην ψυχολογία. Παρουσιάζονται η Θεματική Ανάλυση Περιεχομένου, η Εμπειρικά Θεμελιωμένη Θεωρία, η Αφηγηματική Ανάλυση και η Λογο-Ψυχολογία & Ανάλυση Λόγου

1. Ποιοτική Μεθοδολογία
20/12/2013
στην Ψυχολογία:
Α' Μέρος: Πρακτική Εισαγωγή (σήμερα!)
Β' Μέρος: Θεωρητική Πλαισίωση & Δοκιμές Ανάλυσης (10/1/2014)
Θεματικές:
1. Συστάσεις & αλληλογνωριμία
2. Η ποιοτική προοπτική:
– Ποια ερωτήματα απαντά;
– Είδη Ποιοτικής Έρευνας στην Ψυχολογία
– Κλινική Ερωτήσεων
3. Εφαρμοσμένη Άσκηση: Συνεντεύξεις
4. Δοκιμές Απομαγνητοφωνήσεων
5. Τι θα κάνετε στις διακοπές...

2. Εισαγωγή: Διαφορές Ποσοτικής – Ποιοτικής
Μεθόδου
Ποσοτική Μέθοδος Ποιοτική Μέθοδος
Αριθμοί & Ποσοστά
Σκληρά, αξιόπιστα δεδομένα
Προοπτική του Ερευνητή
Απόμακρος Ερευνητής
Παραγωγικός Συλλογισμός (συνήθως):
“ισχύει η θεωρία με βάση τα δεδομένα
που έχω;”
μοντέλο των φυσικών επιστημών –
θετικισμός
η κοινωνική πραγματικότητα θεωρείται
εξωτερική, αντικειμενική
πραγματικότητα (1/1 αντιστοιχία)
(αντικειμενισμός)
Στατική
Δομημένη
Γενικεύσεις
Τεχνητά πλαίσια
Λέξεις
Πλούσια, σε βάθος δεδομένα
Προοπτικές των συμμετεχόντων
Ερευνητής κοντά
Επαγωγικός Συλλογισμός (συνήθως):
“πως προκύπτει από τα δεδομένα που
έχω για ένα θέμα μια θεωρία που να το
εξηγεί;”
ερμηνευτικό μοντέλο (πως οι άνθρωποι
κατανοούν & ερμηνεύουν τον κόσμο
τους)
η κοινωνική πραγματικότητα ως
συνεχώς μεταβαλλόμενη κατασκευή
αποτέλεσμα της ανθρώπινης δράσης.
(κατασκευή)
Διεργασία
Ημιδομημένη/αδόμητη
Κατανόηση στο συγκεκριμένο πλαίσιο
Φυσικά πλαίσια

3. Το δίλημμα της επιλογής μεθόδου:
Ποσοτική vs Ποιοτική
ποιο είναι το θέμα; τι ερωτήσεις θέλω να ρωτήσω;
οι “πρωταρχικής σημασίας ερωτήσεις”: μη επεξεργασμένα ερωτήματα που διατυπώνουν
τον ερευνητικό προσανατολισμό & τα ενδιαφέροντα (μετά προχωράμε σε
επεξεργασία & διασαφήνιση...)
●
ποια ερώτηση με ενδιαφέρει να ρωτήσω και να απαντήσω;
●
ποια είναι κοινωνικά χρήσιμη;
●
ποια μπορεί να τεθεί με σαφήνεια;
●
ποια μπορεί να ερευνηθεί;
●
ποια δεν έχει απαντηθεί από άλλους;
●
θέλω να παράγω νέες θεωρίες ή υποθέσεις;
●
θέλω να κατορθώσω μια κατανόηση σε βάθος των ζητημάτων;
●
Θέλω να θυσιάσω την γενικευσιμότητα έναντι της εστίασης στην λεπτομέρεια ή το
αντίθετο;

4. Κλινική των Ερωτήσεων!
Ποιες ερωτήσεις μπορεί να απαντήσει η ποιοτική έρευνα;
- Πως καταλαβαίνουν οι άνθρωποι το θέμα Χ;
- Τι σημαίνει το φαινόμενο Χ;
- Ποιο είναι το πλαίσιο όπου εμφανίζεται το φαινόμενο Χ;
- Σε ποιες περιστάσεις εμφανίζεται το φαινόμενο Χ;
- Ποια είναι η ιστορία του φαινομένου Χ;
- Πως επηρεάζει τη ζωή των ανθρώπων το φαινόμενο Χ;
- Πως οι ίδιοι οι άνθρωποι κατανοούν αυτή την επίδραση;
Brainstorming: Σκεφτείτε εσείς ένα θέμα ψυχολογικής έρευνας (σε ένα πλαίσιο) και
σημειώστε 5 ερωτήσεις για να το διερευνήσετε ποιοτικά. Το συζητάμε στην τάξη

5. Μέθοδοι συλλογής ποιοτικών δεδομένων:
συνέντευξη (σε βάθος): εστιασμένη ατομική συζήτηση, χρησιμοποιώντας
ημι-δομημένο ερωτηματολόγιο ή ανοιχτό, με ανοιχτές ερωτήσεις για να
διευκολύνουμε την ομιλία!
●
●
●
●
●
ομάδες εστίασης (focus groups): συζητήσεις για ένα θέμα σε ομάδες, με την
παρουσία ενός συντονιστή (συνήθως)
συμμετοχική εθνογραφική παρατήρηση: μέθοδος από την ανθρωπολογία, η
ερευνήτρια συμμετέχει στη ζωή της ομάδας ή του τόπου όπου συλλέγει τα
δεδομένα της, “γίνεται ιθαγενής”! Σημειώνει, συζητά, παρατηρεί...
ανάλυση περιεχομένου κειμένων (ΜΜΕ): συλλογή και ανάλυση μεγάλου
αριθμού άρθρων από εφημερίδες, ίντερνετ, ακόμα και τηλεοπτικές εκπομπές
(συμμετοχική) έρευνα δράσης: διερευνώντας μια προβληματική κατάσταση, η
ερευνήτρια συμμαχεί με την ομάδα/κοινότητα “στόχο” και μαζί δουλεύουν
για την επίλυσή του. Συγχρόνως, κάνει και την έρευνα.

6. 2 λόγια για τις Μεθοδολογίες Ποιοτικής Έρευνας στην
Ψυχολογία & τις Κοινωνικές Επιστήμες:
●
●
●
●
●
Θεματική Ανάλυση Περιεχομένου: από ένα μεγάλο όγκο ποιοτικών δεδομένων,
απομονώνουμε τις κυριότερες θεματικές ενότητες, τις παρουσιάζουμε και τις
σχολιάζουμε (ποιοτική εκδοχή της ανάλυσης περιεχομένου)
Ερμηνευτική Φαινομενολογική Ανάλυση: πως κατασκευάζει & ερμηνεύει το
νόημα για μια συγκεκριμένη εμπειρία το υποκείμενο. Παρόμοια μεθοδολογία
με την Θεμ. Αναλ. Περιεχομένου μεθοδολογία.
Εμπειρικά θεμελιωμένη θεωρία (grounded theory): χωρίς αρχική πρόσβαση στη
θεωρία, προσπάθεια για την ανακάλυψη της θεωρίας για ένα θέμα μέσω της
ανάλυσης των εμπειρικών ποιοτικών δεδομένων. Κωδικοποίηση,
ανακωδικοποίηση, επιστροφή στα δεδομένα και ξανά συνεντεύξεις.
Βιογραφική Ανάλυση: ανάλυση (μετά από συνέντευξη!) ολόκληρης της
ιστορίας ζωής του ατόμου, όχι περιορισμός σε ένα θέμα.
Αφηγηματική Ανάλυση: αναζήτηση των ιστοριών & αφηγήσεων που
συγκροτούν τη δραστηριότητα νοηματοδότησης της εμπειρίας μέσα στην
πορεία της ζωής

7. 2 λόγια για τις Μεθοδολογίες Ποιοτικής Έρευνας στην
Ψυχολογία & τις Κοινωνικές Επιστήμες 2
Τα καλύτερα είναι εδώ:
●
●
Ανάλυση Συνομιλίας (Conversation Analysis): λεπτομερειακή ανάλυση της
συνομιλίας – συζήτησης σε πραγματικά πλαίσια και ευρήματα για το πως οι
άνθρωποι μιλάνε για ένα θέμα. Όχι θεωρία να πληροφορεί την ανάλυση
Λογο-Ψυχολογία & Κριτική Ανάλυση Λόγου (Discursive Psychology &
Critical Discourse Analysis): λεπτομερειακή ανάλυση του λόγου (discourse)
που εκφέρουν οι άνθρωποι. Αναζήτηση κύριων θεμάτων και κριτικός
σχολιασμός τους με βάση την θεωρία.
●
Κύρια Θέματα: Ερμηνευτικά Ρεπερτόρια, Θέσεις Υποκειμένου,
Ιδεολογικά διλήμματα. Περιγραφές, αξιολογήσεις.
●
Συμμετοχική Εθνογραφία & Παρατήρηση: κοινωνική ανθρωπολογία.
●
Μελέτη Περίπτωσης (case study): πολύπλευρη μελέτη 1-2 περιπτώσεων.
●
κ.α. μεταμοντέρνα: πχ αυτο-εθνογραφία, μελέτης επιτέλεσης, ποιητικά
κείμενα, αναλύσεις πολυτροπικών κειμένων.

8. Πως περνάμε από τις ηχογραφήσεις στο κείμενο;
Εξειδικευμένο Software απομαγνητοφωνήσεων: SCRIBE -δωρεάν
http://www.nch.com.au/scribe/essetup.exe
Software Ήχου: Audacity: http://audacity.sourceforge.net/?lang=el
Windows Media Player + MS Word: Τα βάζουμε το ένα πάνω στο άλλο, και με τον
συνδυασμό πλήκτρων ALT + TAB αλλάζουμε την διεπαφή:
- πρώτα ακούμε, μετά με το SPACE κάνουμε παύση,
- ALT+TAB για να αλλάξουμε πρόγραμμα
- Και να πάμε στο word για να γράψουμε ό,τι ακούσαμε.
- Και πάλι ALT+TAB για να πάμε στο MEDIA PLAYER. Κ.ο.κ....
Η απομαγνητοφώνηση θέλει υπομονή: Κανόνας: 1/8. Μια ώρα ήχου, 8 ώρες
απομαγνητοφώνησης.

9. Παράδειγμα Audacity & Libre Office Writer.

10. Ποιοτική Μεθοδολογία στην Ψυχολογία Β':
10/1/2013
Θεωρητική Πλαισίωση:
●
Θεματική Ανάλυση Περιεχομένου
●
Εμπειρικά Θεμελιωμένη Θεωρία
●
Αφηγηματική Ανάλυση
●
Λογο-Ψυχολογία & Ανάλυση Λόγου

11. Εμπειρική Εγκυρότητα Ποιοτικής Έρευνας
A'
Ποια είναι τα αντίστοιχα κριτήρια εμπειρικής εγκυρότητας για την ποιοτική έρευνα, όπως
είναι η Αξιοπιστία και η Εγκυρότητα για την ποσοτική;
●
●
Εγκυρότητα (Hammersley, 1992): ο εύλογος (plausible) και αξιόπιστος (credible)
χαρακτήρας μιας έρευνας ως εμπειρικής αναφοράς. Λαμβάνει υπόψη το ποσό και το
είδος των εμπειρικών δεδομένων που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή της
αναφοράς αυτής. [συνοχή κατά τους Potter & Wetherell (2009]
Συνάφεια (Hammersley, 1992): η σημασία ενός ερευνητικού θέματος εντός του
επιστημονικού του πεδίου ή την συμβολή που έχει στη βιβλιογραφία του πεδίου
αυτού. Η σχέση της έρευνας με τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων που αφορά η έρευνα,
στο πεδίο, ή στην κοινωνική ομάδα που έχει κάποιο συμφέρον από την έρευνα. Η
έρευνα πρέπει να θεωρείται δόκιμη σε μια κοινότητα μελετητών. [γονιμότητα κατά
τους Potter & Wetherell (2009]
Αναστοχαστικότητα (Harding, 1991): Όταν αναλύουμε και παρουσιάζουμε
αναστοχαστικά τις πηγές και τις ρίζες της δικής μας γνώσης και των ερμηνειών μας επί
των δεδομένων μας, τότε μπορούμε να διαμορφώσουμε πιο έγκυρες (κατά Hammersley,
1992) και γόνιμες (Potter & Wetherell, 2009) αναλύσεις

12. Εμπειρική Εγκυρότητα Ποιοτικής Έρευνας
B'
Κι άλλα! [Lincoln & Guba (1985); Guba & Lincoln (1994)]
1. Εμπιστευσιμότητα (trustworthiness):
–
Αξιοπιστία (credibility): εσωτερική εγκυρότητα
–
Μεταφερσιμότητα (transferability): εξωτερική εγκυρότητα
–
Αξιοπιστία Καταγραφών/Αρχείων (dependability): αξιοπιστία
–
Επαληθευσιμότητα (confirmability): αντικειμενικότητα
2. Αυθεντικότητα (authenticity): πολιτική επίδραση της έρευνας
●
Δικαιοσύνη
●
Οντολογική αυθεντικότητα
●
Εκπαιδευτική Αυθεντικότητα
●
●
Καταλυτική Αυθεντικότητα
Τακτική Αυθεντικότητα

13. 1. Θεματική Ανάλυση Περιεχομένου
Βιβλιογραφία:
Σακαλάκη Μ., (2008). Η ανάλυση περιεχομένου. Στο Παπαστάμου Σ. (επιμ.),
Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία. Επιστημολογικοί προβληματισμοί και
μεθοδολογικές κατευθύνσεις (473-490). Τόμος Ά. Αθήνα: Πεδίο
●
Braun, V. & Clarke, V. (2006). Using Thematic Analysis in Psychology.
Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77-101.
●
Ποιοτική εκδοχή της Ανάλυσης Περιεχομένου (η οποία ποσοτικοποιεί
κατηγορίες/λέξεις)
–
Αναζητούμε τις κύριες θεματικές σε ένα σώμα κειμένων/δεδομένων.
–
Θέμα: “ένα θέμα συλλαμβάνει κάτι σημαντικό για τα δεδομένα σε σχέση με το
ερευνητικό ερώτημα και αντιπροσωπεύει κάποιο επίπεδο ενός μοτίβου μέσα στις
απαντήσεις ή στο νόημα εντός του σώματος των δεδομένων” (Braun and Clarke,
2006, p.82).

14. 1α. 6 βήματα στη Θεματική Ανάλυση
1. Εξοικείωση με τα Δεδομένα
2. Αρχική κωδικοποίηση των Δεδομένων (με χρήση ίσως κάποιου
Software)
3. Αναζήτηση κοινών Θεμάτων στους αρχικούς κωδικούς
4. Αναθεώρηση των Θεμάτων με αναφορά στο σύνολο των
δεδομένων
5. Προσδιορισμός και Ονομασία των Θεμάτων
6. Παραγωγή/Συγγραφή της ερευνητικής Αναφοράς

15. 1β. Ζητήματα στην Θεματική Ανάλυση
●
●
●
Συνολική Ανάλυση όλων των δεδομένων ή εστίαση σε ένα
συγκεκριμένο Θέμα (ή ομάδα Θεμάτων);
Να μην μας τραβήξουν την προσοχή τα ανέκδοτα (ακραίες
περιπτώσεις)
Προσοχή στην συνεκτικότητα, διακριτότητα και συνάφεια των
Θεμάτων
●
Ανάλυση, όχι μόνο περιγραφή των θεμάτων
●
Συνάφεια μεταξύ αποσπασμάτων και αναλυτικών ισχυρισμών
●
Όχι βιασύνη στην κωδικοποίηση – θεματική ανάλυση
●
Ξεκαθάρισμα του πως γίνεται η συγκεκριμένη Θεματική Ανάλυση
●
●
Καλή – φανερή – σύνδεση των ισχυρισμών της ερευνήτριας και αυτού
που πραγματικά γίνεται στην έρευνα
Τοποθέτηση της ερευνήτριας στην ερευνητική διαδικασία

16. 2. Εμπειρικά Θεμελιωμένη Θεωρία
●
●
‘Η ανακάλυψη θεωρίας από δεδομένα που συλλέχθησαν με συστηματικό τρόπο από
κοινωνική έρευνα (Glaser and Strauss 1967: 2).
Grounded Theory: Θεμελιωτές Barney Glaser & Leo Strauss (κοινωνιολόγοι)
–
The Awareness of Dying (1965) & The Discovery of Grounded Theory (1967)
Βασική Βιβλιογραφία:
●
●
●
Charmaz, K. (2006). Constructing Grounded Theory: A Practical Guide Through
Qualitative Analysis. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
Bryant, A. & Charmaz, K. (Eds.) (2007). The SAGE Handbook of Grounded Theory. Los
Angeles: Sage.
Charmaz, K. (1995). Grounded Theory. In J.A. Smith, R. Harre & L. Van Langenhove
(Eds.), Rethinking Methods in Psychology (pp. 27-49). London: Sage.
Πολύ χρήσιμη: www.groundedtheory.com
http://en.wikipedia.org/wiki/Grounded_theory

17. 2α. 4 βασικά στάδια
Λειτουργεί σχεδόν ανάποδα από την παραδοσιακή μεθοδολογία κοινωνικής
έρευνας. Αντί να ξεκινούμε με μια υπόθεση, το 1ο βήμα είναι η συλλογή
δεδομένων, μέσα από ποικιλία μεθόδων (πχ συνεντεύξεις, ΜΜΕ, κλπ).
Από τα δεδομένα αυτά, τα σημεία-κλειδιά σημειώνονται με μια σειρά Κωδικών,
που εξάγονται αυτολεξεί από το κείμενο. Οι κωδικοί ομαδοποιούνται σε
παρόμοιου περιεχομένου Έννοιες, από τις οποίες στη συνέχεια σχηματίζονται
Κατηγορίες, οι οποίες χρησιμεύουν για την παραγωγή μιας Θεωρίας.
1. Κωδικοί: Αναγνώριση σημείων εστίασης που επιτρέπουν τη συλλογή των
σημείων-κλειδιών των δεδομένων
2. Έννοιες: Συλλογές Κωδικών παρόμοιου περιεχομένου που επιτρέπουν την
ομαδοποίηση των δεδομένων
3. Κατηγορίες: Ευρείες ομάδες παρόμοιων Εννοιών που χρησιμοποιούνται για
την παραγωγή μιας θεωρίας
4. Θεωρία: Συλλογή εξηγήσεων που εξηγούν το αντικείμενο της έρευνας

18. 2β. Πιο συγκεκριμένα
1. Επιλογή μιας περιοχής ερευνητικού ενδιαφέροντος (πχ οι εμπειρίες από το 1ο
εξάμηνο του M.Sc.)
2. Συλλογή Δεδομένων: όσο το δυνατόν λιγότερες προκαθορισμένες ιδέες!
3. Ανάλυση Δεδομένων (πρώτη Κωδικοποίηση):
•
•
“ανοιχτή”: γραμμή-γραμμή, κωδικοί αυτολεξεί!
Memos: σημειώσεις, ιδέες, αισθήματα, πρωτόλειες θεωρητικές
συνδέσεις (όλα καταγράφονται!)
4. Αξονική Κωδικοποίηση: εστίαση σε κωδικούς που νοηματοδοτούν τα
αποσπάσματα
5. Παραγωγή Εννοιών: ομαδοποιήσεις Κωδικών Παρόμοιου Περιεχομένου
6. Παραγωγή Κατηγοριών: Ομαδοποιήσεις συναφών Εννοιών (βλέπετε κάποια
“Πυρηνική Κατηγορία” σε όλα τα δεδομένα;)
7. Παραγωγή Θεωρίας/Υπόθεσης: πως εξηγούνται τα δεδομένα μέσω των
Κατηγοριών που έχουν παραχθεί;

19. 2γ. Πιο συγκεκριμένα
8. Κύκλος: αναδύονται από τη θεωρία/υπόθεση κι άλλες ερωτήσεις – κατευθύνσεις
σημαντικά για την ερευνητική περιοχή που δεν έχουν απαντηθεί;
9. Επιστροφή στις Συνεντεύξεις:
●
με περαιτέρω ερωτήσεις!
●
Και σε άλλα υποκείμενα!
10. Ανακωδικοποίηση (κωδικοί – έννοιες – κατηγορίες)
11. Συνεχείς Συγκρίσεις σε όλα τα επίπεδα της διαδικασίας
12. Ανάλυση της αρνητικής Περίπτωσης: ποια περίπτωση ξεφεύγει από τους
κανόνες; Πως; Γιατί;
13. Θεωρητικός Κορεσμός: έχει καλυφθεί μέσα στους κύκλους
δεδομένων-κωδικοποίησης-θεωρίας όλη η ερευνητική περιοχή. Επαναλαμβάνονται
τα ίδια δεδομένα/κωδικοί; Αλλιώς χρειάζονται κι άλλοι κύκλοι...
14. Συγγραφή Ερευνητικής Μελέτης, Ενσωμάτωση όλων των Κατηγοριών.

20. 2δ. Ζητήματα
●
●
●
●
●
●
●
Τα πάντα είναι δυνατά δεδομένα!
Η αναλυτική διαδικασία ξεκινά από την 1η συνέντευξη!
Memos: ενδιάμεσος 'πρόχειρος' χώρος μεταξύ κωδικοποίησης και ερευνητικής
συγγραφής
Θεωρία: όσο το δυνατόν προκαθορισμένες ιδέες μεν, όχι πλήρης άγνοια δε. Η
θεωρία να πληροφορεί, όχι να καθορίζει την αναλυτική διαδικασία
(κωδικοποίηση – κατηγορίες – θεωρία)
Η θεωρία μπορεί να συγκρίνεται με τα δεδομένα, για την παραγωγή κατηγοριών!
Θεωρητική Δειγματοληψία (Glazer & Strauss, 1967): μπρος-πίσω ανάμεσα στην
συλλογή δεδομένων και την ανάλυσή τους μέχρι τον θεωρητικό κορεσμό
Πότε Τελειώνει; Κορεσμός: όταν δεν βρίσκονται καθόλου συμπληρωματικά
δεδομένα όπου η ερευνήτρια μπορεί να αναπτύξει τις ιδιότητες μιας κατηγορίας
(Glaser and Strauss, 1967: 61).

21. 2ε. Κριτήρια Αξιολόγησης
Αυστηρότητα της Εμπειρικά Θεμελιωμένης Θεωρίας (rigor Glaser
1978):
●
●
●
Συνάφεια και Αρμογή (Fit and relevance): πόσο καλά σχετίζονται οι
κατηγορίες με τα δεδομένα, δηλαδή με τη συνεχή σύγκριση και εννοιολόγηση
των δεδομένων
Λειτουργικότητα (Workability): πως ενσωματώνονται οι κατηγορίες στην
πυρηνική κατηγορία που αναδύεται
Δυνατότητα Μετασχηματισμού (Modifiability): επιβεβαίωση ότι όλες οι
έννοιες που είναι σημαντικές για την θεωρία ενσωματώνονται σε αυτή με τη
διαδικασία συνεχών συγκρίσεων. Μια θεωρία με δυνατότητα
μετασχηματισμού μπορεί να αλλάξει όταν καινούρια συναφή δεδομένα
συγκρίνονται με τα υπάρχοντα δεδομένα

22. 3. Αφηγηματική Ανάλυση
Βιβλιογραφία:
●
Labov, W. & Waletzky, J. (1997). Narrative Analysis: Oral Version of Personal
Experience, Journal of Narrative and Life History, 7 (1-4), 3-38.
●
●
●
●
Αυδή, Ε. & Καραμπά, Θ. (2010). Η Συμβολή της Αφηγηματικής Προσέγγισης στην
Κατανόηση της Εμπειρίας του Καρκίνου του Μαστού. Hellenic Journal of
Psychology – Psychological Society of Northern Greece, 8, 263-288. Διαθέσιμο στο:
http://www.pseve.org/Annals_el/UPLOAD/Aydi8.pdf [Ανακτήθηκε στις 17/12/2013].
Crossley, M. (2000). Introducing Narrative Psychology. Buckingham: Open
University Press.
Emerson, P. & Frosh, S. (2004). Critical Narrative Analysis in Psychology. A Guide to
Practice. Houndmills, Basingstoke: Palgrave MacMillan.
Murray, M. (2003). Narrative Psychology & Narrative Analysis. In Camic, P.M.; Rhodes,
J.E.; Yardley, L., (Eds.). Qualitative research in psychology: Expanding perspectives in
methodology and design (pp. 95-112). Washington, DC: American Psychological
Association.
●
Murray, M. (2000). Levels of Narrative Analysis in Health Psychology. Journal of
Health Psychology, 5(3), 337-347.

23. 3α. Χαρακτηριστικά
●
●
●
●
●
“Στροφή στο λόγο” της κ/ψ έρευνας
Οι άνθρωποι έχουμε την ανάγκη να αφηγούμαστε, ώστε να δημιουργήσουμε
κάποια τάξη και να αποδώσουμε νόημα στη ζωή και στον κόσμο, που
συνεχώς μεταβάλλονται, συχνά εκτός του ελέγχου μας.
Αφήγηση: συμβολική αναφορά των ανθρώπινων δράσεων, με χρονική
διάσταση, δηλαδή αρχή, μέση, τέλος (Sarbin, 1986).
Το νόημα αποτελεί τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης, Ολότητα εμπειρίας
& αίσθηση συνέχειας μέσω των αφηγήσεων
Η χρονική αλληλουχία της αφήγησης εμπεριέχει, συχνά έμμεσες, ερμηνείες
για τις αιτίες των γεγονότων και μέσα από αυτές διαπραγματευόμαστε
ζητήματα απόδοσης ευθύνης.

24. 3β. Τι ρωτάμε στην αφηγηματική ανάλυση;
McAdams (1993): σχέδιο συνέντευξης για αφηγηματική έρευνα ως προς την
προσωπική ιστορία ζωής;
●
Αν η ζωή σας ήταν ένα βιβλίο, ποια θα ήταν τα κεφάλαιά του;
●
Ποια είναι τα κύρια γεγονότα στη ζωή σας; Ποιο ήρθε πρώτο; ποιο δεύτερο;
●
Ποιοι είναι οι σημαντικοί άνθρωποι στη ζωή σας; Πότε;
●
Τι θα γινόταν στο σενάριο της ζωής σας στο μέλλον;
●
Ποιες είναι οι εντάσεις ή/και τα προβλήματα στη ζωή σας στο παρελθόν; στο
παρόν;
●
Ποια η ιδεολογία που θα λέγατε ότι διατρέχει ολόκληρη τη ζωή σας;
●
Ποιο θα ήταν το σλόγκαν της ζωής σας;
●
κ.α. σχετικά...

25. 3γ. Αφηγηματικό Πλαίσιο Ανάλυσης Α'
1. Οργανωτική Δομή: “Πυρηνική Αφήγηση” ή Σκελετός της Πλοκής
(Mishler, 1986)
•
Προσανατολισμός: πλαίσιο & χαρακτήρας
•
Περίληψη (abstract): των γεγονότων ή περιστατικών
•
•
Δράση: αξιολογητικό σχόλιο των γεγονότων, συγκρούσεων και
θεμάτων
Επίλυση: το αποτέλεσμα της ιστορίας ή σύγκρουσης
“που αποσκοπεί αυτή η ιστορία;”
2. Κατασκευή ζωής (life construction, Murray, 1986): όχι αλήθεια ή
ψέμματα, αλλά κατασκευές/αφηγήσεις με βάση κάποια παγκόσμια
πρότυπα, που στόχος είναι να γίνουν πιστευτές.
•
•
•
Πχ μύθοι, τραγωδίες, μεταφορές.
Αφηγηματικοί τύποι: κατηγοριοποιήσεις με βάση τη δομή της
αφήγησης, όχι το περιεχόμενο

26. 3δ. Αφηγηματικό Πλαίσιο Ανάλυσης Β'
3. Δομική Ανάλυση Αφήγησης (Labov & Waletzky, 1966): διακριτές αναλυτικές φάσεις
●
Χαρακτήρες στην αφήγηση;
●
Πλοκή της ιστορίας;
●
Χρονικοί Προσδιορισμοί της αφήγησης; πχ ημερομηνία, ώρα
●
Αξιομνημόνευτο γεγονός στην αφήγηση; είναι ενδιαφέρον;
●
Περίληψη: χρησιμοποιούνται εισαγωγικά λόγια όπως “θα σας πω μια ιστορία για...”
●
Προσανατολισμός: όταν δίνονται λεπτομέρειες για το πλαίσιο, τους ανθρώπους, το χώρο/χρόνο, τη
συμπεριφορική συνθήκη
●
Επιπλοκή: δράση, σημεία-κλειδιά, αξιομνημόνευτο γεγονός
●
Αξιολόγηση: όταν ο αφηγητής σκέφτεται/αξιολογεί τα γεγονότα
●
Επικύρωση: ο αφηγητής αντιπαραβάλλει τα γεγονότα και από άλλους μάρτυρες
●
Απόδοση Ευθύνης ή Επιβράβευση για τα γεγονότα που αναφέρονται
●
Επίλυση: πως τελείωσε η αφήγηση;
●
Απόφθεγμα (coda): λόγια που μας επιστρέφουν στον πραγματικό κόσμο
●
Αφηγηματικές ταυτότητες;
●
Η αφήγηση είναι Σταθερή (stable), Προοδευτική (progressive) ή Οπισθοδρομική (regressive);

27. 3ε. Προσφορά Αφηγηματικής Ανάλυσης
●
●
●
●
●
Μελέτη ευαίσθητων θεμάτων σωματικής ή/και ψυχικής υγείας
Έμφαση στην Πολιτισμική & κοινωνική διάσταση ανθρώπινων
εμπειριών: πλαισίωση και ερμηνεία
Προσπάθεια για ερευνητική τροφοδότηση κοινωνικών κινημάτων
και ομάδων αλληλοβοήθειας με αφηγηματικό υλικό
Δυνατότητα ενίσχυσης των πρακτικών αναστοχασμού των
επαγγελματιών (ψυ-) υγείας, μέσα από τη βιωμένη εμπειρία των
θεραπευόμενων
Αφηγηματική θεραπεία (White & Epston) και δεσμοί με
ψυχανάλυση (Frosh, Hollway)

28. 4. Λογο-Ψυχολογία & Ανάλυση Λόγου
Βιβλιογραφία:
●
●
●
●
●
●
Potter, J. & Wetherell, M. (2009). Λόγος & Κοινωνική Ψυχολογία.
Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο.
Μποζατζής, Ν. & Δραγώνα, Θ. (επιμ.) (2010). Κοινωνική Ψυχολογία: η
Στροφή στο Λόγο. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Burr, V. (1995). An Introduction to Social Constructionism. London:
Sage.
Parker, I. (1992). Discourse Dynamics: Critical Analysis for Social and
Individual Psychology. London: Routledge.
Phillips, L.J. & Jørgensen, M.W (2009). Ανάλυση Λόγου: Θεωρία και
Μέθοδος. Αθήνα: Παπαζήσης.
Potter, J. (2005). Στάσεις, Κοινωνικές Αναπαραστάσεις και η δια/του
λόγου ψυχολογία. Στο M. Wetherell (επιμ.), Ταυτότητες, ομάδες και
κοινωνικά ζητήματα (σελ. 175-251). Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο.

29. Αντικείμενα μελέτης
●
●
●
●
●
●
έννοιες της ψυχολογίας (κατηγοριοποίηση, προκατάληψη,
μνήμη κ.ά)
η καθημερινή αλληλεπίδραση στη συνομιλία και στο
γραπτό λόγο
πώς αποδίδουν νόημα οι άνθρωποι στον κοινωνικό κόσμο
τι κάνουν οι άνθρωποι με την ομιλία ή με τα γραπτά τους
κείμενα
ποιοι είναι οι πόροι (αποθέματα) από τους οποίους
εξαρτώνται οι δραστηριότητες νοηματοδότησης
οι ψυχολογικές καταστάσεις που θεωρούνται ότι
συστήνονται μέσα στη γλώσσα

30. Μέθοδος
Ανάλυση λόγου που εστιάζει σε αυτές καθαυτές τις συνομιλίες και
τα κείμενα
●
Ποιοτική μέθοδος αυστηρά συγκροτημένη
Τρία βασικά στοιχεία του λόγου
– Κατασκευή
– Δράση
– Ρητορική

31. Κατασκευή
Η δια/ του λόγου Ψυχολογία ενδιαφέρεται:
●
για τους τρόπους που οι άνθρωποι κατασκευάζουν εκδοχές
του κόσμου
–
●
κατά τη διάρκεια των πρακτικών των αλληλεπιδράσεων
και τους τρόπους με τους οποίους αυτές οι εκδοχές
εγκαθιδρύονται ως σταθερές πραγματικές και ανεξάρτητες
από τον ομιλητή.
Εξωτερικός κόσμος & ψυχολογικός κόσμος
●
Ποιότητες που αναδύονται στο λόγο.
●
Κατασκευάζοντας εκδοχές του εξωτερικού κόσμου
κατασκευάζουμε και πιστευτές εκδοχές του εαυτού μας

32. Δράση
●
●
●
●
●
Eστιάζεται στη δράση και όχι στη νόηση
δεν χρησιμοποιεί το λόγο ως όχημα για να φτάσει στις
υποβόσκουσες στάσεις ή αναπαραστάσεις
ισχυρίζεται ότι οι άνθρωποι μιλώντας επιτελούν δράσεις
η φύση των δράσεων μπορεί να αποκαλυφθεί μέσα από μια
λεπτομερή μελέτη του λόγου.
ενδιαφέρεται κυρίως για νατουραλιστικά δεδομένα όπως αυτά
προκύπτουν στο πλαίσιο της καθημερινής ή της θεσμικής ζωής
–
οι ανοιχτές συνεντεύξεις μελετώνται ως ειδικός τύπος αλληλεπίδρασης
που βοηθά στην αποκάλυψη πόρων (αποθεμάτων) από τους οποίους
αντλούν οι άνθρωποι και σε περιστάσεις έξω από τη συνέντευξη.

33. Ρητορική
●
●
●
●
●
●
Όταν μιλάμε κατασκευάζουμε εκδοχές του κόσμου σε αντιπαραβολή
προς άλλες υφιστάμενες ή πιθανές εναλλακτικές εκδοχές
Η επιχειρηματολογία αναπτύσσεται στο πλαίσιο ενός αντιλόγου και
διαλόγου που βρίσκεται σε εξέλιξη
Η επιχειρηματολογία κατασκευάζει εκδοχές του κόσμου
υποσκάπτοντας τις εναλλακτικές εκδοχές
Μέσω του διαλόγου οι άνθρωποι συμμετέχουν και αναπτύσσουν τις
συλλογικές και κοινές μορφές ζωής που συγκροτούν την κουλτούρα
τους.
Η σύγκρουση έχει κεντρική σημασία
Σημαντική η σημασία που δίνουν οι άνθρωποι στα ζητήματα του
διακυβεύματος και του συμφέροντος

34. Θεωρητικές αρχές της Λογοψυχολογίας
H γλώσσα θεωρείται βασική για την κοινωνική ζωή και χωρίς αυτή η
κοινωνική ζωή δε θα ήταν εφικτή
Η γλώσσα κάνει πράξεις: είναι κάτι που το χρησιμοποιούμε
Οι αναλυτές της γλώσσας αναζητούν τις πράξεις που εκτελούνται
από συγκεκριμένες γλωσσικές εκφορές και αντίστροφα πώς στην
κοινωνική ζωή πράξεις επιτυγχάνονται μέσω των γλωσσικών
εκφορών.
Μελετάμε τη γλώσσα μέσα στο πλαίσιο που εκφέρεται γιατί η
σημασία των γλωσσικών εκφορών εξαρτάται από το πλαίσιο στο
οποίο συμβαίνουν.
Οι ψυχολογικές καταστάσεις δεν πρέπει να θεωρούνται ότι
κρύβονται πίσω από τη γλώσσα αλλά μέσα σε αυτή. Η γλώσσα
χρησιμοποιείται για να συστήσει αυτό που είναι γνωστό ως
«ψυχολογικές καταστάσεις».
34

35. Μοντέλο Δια/Του Λόγου Δράσης (DAM)
Edwards & Potter (1992)
Δράση:
1. Έμφαση δίνεται στη Δράση, όχι στην κοινωνική νόηση (cognition)
2. Οι αποδόσεις είναι δια/του λόγου δράσεις
3. Οι αποδόσεις τοποθετούνται σε ακολουθίες δράσης, που περιλαμβάνουν τις αρνήσεις σε
προσκλήσεις, τα υπερασπιστικά λόγια και την απόδοση ευθύνης
Γεγονός και συμφέρον:
4. Υπάρχει ένα δίλημμα διακυβεύματος ή συμφέροντος, που συχνά διαχειριζόμαστε με το να
κάνουμε κοινωνική απόδοση χρησιμοποιώντας αναφορές γεγονότων και περιγραφές.
5. Οι αναφορές και οι περιγραφές κατασκευάζονται και παρουσιάζονται λοιπόν ως γεγονότα
με τη χρήση μιας ποικιλίας δια/του λόγου εργαλείων.
6. Οι αναφορές και οι περιγραφές οργανώνονται ρητορικά για να υποβαθμίσουν τις
εναλλακτικές (περιγραφές των γεγονότων)
Λογοδοσία:
7. Οι αναφορές εξυπηρετούν την εμπρόθετη δράση (agency) και την λογοδοσία επί των
αναφερόμενων γεγονότων
8. Οι αναφορές εξυπηρετούν την λογοδοσία επί των δράσεων του παρόντος ομιλητή, και επί
των δράσεων που γίνονται κατά την πράξη της αναφοράς.
35
9. Οι 2 τελευταίες αρχές συχνά συσχετίζονται.

36. Το δίλημμα του διακυβεύματος (dilemma of
stake)
Στην καθημερινή συνομιλία οι άνθρωποι αντιμετωπίζονται ως οντότητες που
έχουν κίνητρα επιθυμίες, θεσμικές εξαρτήσεις κλπ.
●
Δίλημμα του διακυβεύματος: Οτιδήποτε κι αν πουν ή κάνουν οι ομιλητές
μπορεί δυνάμει να αντικρουστεί ως προϊόν του συμφέροντος που απορρέει
από τις πράξεις και τα λόγια τους.
●
Διαχείριση του διλήμματος του διακυβεύματος: Εμβόλιο κατά του
διακυβεύματος (stake innoculation)
– Αναφορά σε αρχικές αμφιβολίες
– Δισταγμοί παύσεις αυτοδιορθώσεις.
– Οι ομιλητές μετριάζουν τις περιγραφές τους με εκφράσεις
αβεβαιότητας του τύπου «ξέρω γω»
– επιδείξεις ανιδιοτέλειας τοποθετημένες ακριβώς στα σημεία
εκείνα όπου το ζήτημα της ιδιοτέλειας θα μπορούσε να προκύψει
ως συναφές ερώτημα.

37. Κριτική Λογο-Ψυχολογία
Ο Humpty-Dumpty τα λέει όλα:
- “Το ερώτημα είναι”, είπε η Αλίκη, “αν μπορείς να
κάνεις τις λέξεις να σημαίνουν τόσα πολλά
διαφορετικά πράγματα”.
- “Το ερώτημα είναι”, είπε ο Humpty Dumpty, “ποιος
είναι ο κύριος-αυτό είναι όλο”.
Από την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, του L.
Caroll.
37

38. Κριτική λογο-κοινωνιοψυχολογία (Edley,
2011, Weatherell, 1998)
Δεν περιορίζει την αναλυτική προσοχή στο τι συμβαίνει για τους
συμμετέχοντες σε κάθε ακολουθία αλληλεπίδρασης.
Αλλά αναγνωρίζεται το ιστορικό πλαίσιο των ακολουθιών αλληλεπίδρασης.
Όταν οι άνθρωποι μιλούν το κάνουν χρησιμοποιώντας ένα λεξικό ή ένα
ρεπερτόριο όρων που έχει διαμορφωθεί ιστορικά.
Η γλωσσική κουλτούρα μπορεί να παρέχει πολλούς τρόπους για να μιλήσουν
για ένα αντικείμενο ή γεγονός και οι ομιλητές κάνουν επιλογές.
Οι επιλογές δεν είναι πάντα ισότιμες καθώς έχουν εγκαθιδρυθεί κυρίαρχοι ή
ηγεμονικοί τρόποι κατανόησης του κόσμου.
Κάποιες επιλογές έχουν καθιερωθεί ως “φυσικές” και αναζητούμε ποιών τα
συμφέροντα εξυπηρετούνται καλύτερα από τις διαφορετικές γλωσσικές
εκφορές.
Οι άνθρωποι είναι και προϊόντα και παραγωγοί του λόγου. Εξετάζει όχι μόνο
πώς παράγονται ταυτότητες σε συγκεκριμένες περιστάσεις αλλά και πως η
ιστορία κι η κουλτούρα επηρεάζουν αλλά και οι ίδιες τροποποιούνται από
38
αυτές τις επιδόσεις

39. Ερμηνευτικά Ρεπερτόρια:
Συστάδες όρων, περιγραφών και τρόπων
ομιλίας που χρησιμοποιούμε για τον
χαρακτηρισμό και την αξιολόγηση
δράσεων, γεγονότων και άλλων
φαινομένων (Wetherell & Potter, 1992)
Κοινωνικοί πόροι που μοιράζονται οι
άνθρωποι που συμμετέχουν σε μια γλώσσα
ή έναν πολιτισμό: «κοινοί τόποι»,
δεδομένοι & συχνά χρησιμοποιούμενοι
όροι που προσδιορίζουν την αξία, «κοινή
λογική».
Βιβλία που δανειζόμαστε από μια
βιβλιοθήκη

40. Πώς εντοπίζουμε τα ρεπερτόρια;
Πώς αποφασίζουμε ότι κάποιο χρησιμοποιείται και πώς
θέτουμε τα όρια ανάμεσα στα ρεπερτόρια;
●
Οικειότητα με τα δεδομένα
●
Αναγνωρίζουμε κανονικότητες στο λόγο διαφορετικών
ανθρώπων.
Γιατί μας ενδιαφέρουν τα ρεπερτόρια;
●
Κοιτάζοντας τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους
μιλάμε αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε τους περιορισμούς
που υπάρχουν στην κατασκευή του εαυτού και του άλλου.
Έτσι βλέπουμε τι είναι δυνατόν να λέμε και τι όχι.

41. Θέσεις Υποκειμένων:
Ο ανθρώπινος εαυτός θεωρείται ότι αποτελείται από
πολλαπλές ταυτότητες, συγκροτημένες δια του λόγου
και ευέλικτες.
Κάθε δήλωση ή εκφορά γνώμης είναι μια θέση σε μια
συνομιλία και είναι πάντα σε διάλογο με μια αντίθετη
γνώμη(ακόμα κι αν αυτή δεν εκφέρεται).
Ανταγωνιστικοί/διλημματικοί λόγοι και αφηγήσεις μέσα
στην κοινωνία
Οι άνθρωποι μπορούν να επιλέξουν μια ή περισσότερες
θέσεις μέσα σε διάφορους λόγους ή ρητορικούς πόρους,
με τις δηλώσεις που κάνουν
Ταυτότητα: προϊόν συγκεκριμένων λόγων και πόρος για
την πραγματοποίηση κοινωνικών δράσεων.
41

42. Ιδεολογικά Διλήμματα
“υπάρχουν πάντα δυο πλευρές σε κάθε ζήτημα” (Πρωταγόρας, αναφέρεται στο
Billig, 1987: 3)
●
3 κ/ψ έγνοιες για τους Billig et al (1988):
η κ/ψ θεωρία και έρευνα έτειναν να παραμελούν το πολιτισμικό και ιστορικό
πλαίσιο εντός του οποίου τα άτομα αναπτύσσουν και εκφράζουν συγκεκριμένα είδη
κοινωνικών στάσεων·
οι κοινωνιολογικές προοπτικές της ιδεολογίας έτειναν να αντιμετωπίζουν τους
κοινωνικά δρώντες ως παθητικούς αποδοχείς κληρονομημένων συστημάτων
πεποιθήσεων·
πεποιθήσεων
η κοινή γνώμη χαρακτηριζόταν απαραίτητα από εσωτερική συνοχή (Condor &
Gibson, 2007).
●
Billig et al (1988): εναλλακτική από την θέαση της ιδεολογίας ως μονολιθικής και
ντετερμινιστικής για την ανθρώπινη σκέψη και δράση, η αναζήτηση των ευέλικτων
τρόπων με τους οποίους οι κοινωνικά πράττοντες θα μπορούσαν να αντλήσουν από
ανταγωνιστικά ιδεολογικά θέματα στο λόγο τους.
●
Πχ: διαφορετικές παροιμίες, Ελληνική Εθνική Ταυτότητα, Ξενομανία - Ξενοφιλία
παροιμίες
Ταυτότητα
●
Edley (2011: 165): “γλωσσικοί πόροι που παρέχουν την πρώτη ύλη για την
42
κοινωνική αλληλεπίδραση και τον “προσωπικό” στοχασμό”.

43. Ιδεολογικά διλήμματα
●
●
●
●
●
●
Δίλημμα= μια επιλογή ανάμεσα σε δύο εναλλακτικές που φαίνονται το ίδιο
ανεπιθύμητες ή επιθυμητές
Το άτομο που λαμβάνει μια απόφαση δεν είναι μόνο του, υπάρχουν
κοινωνικά στοιχεία στην επιλογή του και αυτά μπορεί να είναι αντιθετικά
μεταξύ τους.
Τα αποφθέγματα και οι αξίες μπορεί να είναι σε σύγκρουση μεταξύ τους.
(Λέμε μάτια που δεν βλέπονται γρήγορα ξεχνιούνται. Η απόσταση μεγαλώνει
τον έρωτα) (Αυτός που παίρνει ρίσκο μπορεί να χαρακτηριστεί ως
απερίσκεπτος ή ως γενναίος)
Η ύπαρξη αντιθετικών εικόνων λέξεων, αξιολογήσεων είναι σημαντική
καθώς επιτρέπει τα κοινωνικά διλήμματα και την κοινωνική σκέψη.
Η κοινή λογική όλων των κοινωνιών έχει αντιθετικά θέματα που παρέχουν
τη δυνατότητα για επιχειρηματολογία. Το περιεχόμενο των διλημμάτων
διαφέρει από εποχή σε εποχή και ανάλογα με την κοινωνία.
Η ιδεολογία όχι μόνο δεν περιορίζει τη σκέψη αλλά την ενισχύει
παρέχοντας της θέματα προς επεξεργασία. Γιατί και η ιδεολογία δεν είναι
ένα ολοκληρωμένο και ενιαίο σύστημα πιστεύω που λέει στα άτομα πώς
να αντιδράσουν να νιώσουν και να σκεφτούν.

44. Ρητορικές Τεχνικές
H ανάδειξη και ερμηνεία των αναλυτικών εννοιών απαιτεί και
την αναγνώριση των ρητορικών τεχνικών με τις οποίες
επιτυγχάνεται η διατύπωση των νοημάτων, των
χαρακτηριστικών του λόγου και της οργάνωσής του:
• Η επίκληση κατηγοριών
• Η παραστατική περιγραφή
• Διήγηση
• Συστηματική αοριστία
• Λογοδοσία με όρους εμπειρισμού
• Η ρητορική του επιχειρήματος
• Διατυπώσεις ακραίας περίπτωσης
• Συναίνεση
• Λίστες και αντιπαραβολές
44

45. Ερευνητικά Παραδείγματα Ανάλυσης
Λόγου
1. Gilbert & Mulkay (1984): το ερμηνευτικό
ρεπερτόριο του εμπειρισμού (empiricist repertoire) vs
το ενδεχομενικό ρεπερτόριο (contingent repertoire)
2. Bozatzis (1998): το ιδεολογικό δίλημμα Ανατολής –
Δύσης στην Ελληνική Εθνική Ταυτότητα (ξενομανία
vs Ξενοφιλία)
3. Gibson (2009,2011): το ρεπερτόριο της προκοπής
(effortfulness) στη λογοδοσία έναντι της νωθρότητας
και η τοποθέτηση ως προκομμένα υποκείμενα

46. The End!!
Ήρθε η ώρα της πρακτικής (εξ)άσκησης!
Για επικοινωνία/ερωτήσεις:
Giorgos.kesisoglou@gmail.com