1. KENDİ DİLİNDEN
DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu

2. Bu araştırma için
tarafından yapılmıştır.

3. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
1. ARAŞTIRMANIN KİMLİĞİ
2. DEMOGRAFİK ÖZELLİKLER
3. EKONOMİK ÖZELLİKLER
4. DOĞU’DA VE DİĞER İLLERDE YAŞAM
5. KÜLTÜREL/ETNİK KONULAR
6. GELENEKLER – TÖRE DİNİ ALGI
7. SİYASİ KONULAR
8. GELECEK
3

4. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
4

5. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
KENDİ DİLİNDEN DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU
YOKSULLUK VE SOSYAL DURUM RAPORU
5

6. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Bu araştırmanın temel amacı, Doğu ve Güneydoğu meselesi çözümüne o bölgede bizzat yaşayan
ve o bölgeden göçmüş kişilerin tespit ve önerilerinden yola çıkarak katkı sağlamak ve bu verilerden
hareketle bölgeye dair yoksulluğu giderici projeler üretmektir.
6

7. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Bu çalışma,
Haziran – Eylül 2008 tarihleri arasında yapılmıştır.
7

8. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Bugüne kadar hazırlanmış Doğu ve Güneydoğu Raporları derlenmiş,
analiz edilerek rapor haline getirilmiştir.
8

9. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Yüzyüze anket tekniği ile 2 ayrı alan araştırması yapılmıştır.
2.1. Doğu Ve Güneydoğu İllerinde Yaşayanlar : 2512 Denek
Uygulanan İller : Toplam 17 il
9

10. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Uygulanan İlçeler : Toplam 51 ilçe
10

11. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
2. 2. Batı İllerine Göçmüş Doğu Ve Güneydoğulular Araştırması : 1270 Denekli
Uygulanan İller : Toplam 7 il
11

12. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Uygulanan İlçeler: Toplam 45 ilçe
12

13. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Odak grup toplantısı tekniği ile Diyarbakır, Erzurum ve İstanbul’da 3 toplantı, 11 farklı grupla yarı
yapılandırılmış derinlemesine görüşme tekniği ile 341 görüşme gerçekleştirilmiştir.
1.4.3.1. Odak Grup Toplantıları :
Diyarbakır, Erzurum ve İstanbul’da Sivil Toplum Kuruluşları Temsilcileri, Akademisyenler, Kültür -
Sanat çevresi, Yerel medya temsilcileri gibi kişilerin katılımıyla 3 toplantı yapılmıştır.
13

14. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
1.4.3.2. Yarı Yapılandırılmış Derinlemesine Görüşmeler
:
341 birebir derinlemesine görüşmeler yapılmıştır.
14

15. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
2.1. GÖRÜŞÜLEN KİŞİNİN DEMOGRAFİK ÖZELLİKLERİ
2.2. HANEHALKININ DEMOGRAFİK ÖZELLİKLERİ
15

16. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
2.1. GÖRÜŞÜLEN KİŞİNİN DEMOGRAFİK ÖZELLİKLERİ
Görüşülen kişinin çalışma durumu:
16

17. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Sosyal güvence sahipliği(%)
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE
YAŞAYANLAR
17

18. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Bireylerin sahip oldukları sosyal güvenlik kuruluşları
%64.1
%56.7
18

19. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Evli bireylerin evlenme türleri
Evli bireylerin yaptıkları nikah türleri
19

20. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Evli bireylerin evlendikleri yaşlar
20

21. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Bölgede okuma – yazma kursu açılması durumunda görüşülen bireyin
veya aile bireylerinin kursa gitme isteği
21

22. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Bölgede Kürtçe okuma – yazma kursu açılması durumunda
görüşülen bireyin veya aile bireylerinin kursa gitme isteği
22

23. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Görüşülen bireylerin bölgede meslek edindirme
kursu isteme durumları
23

24. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Bölgede iş imkanı sağlayacak kurs açılmasını isteyenlerin,
istedikleri branşlar
*Birden çok cevap alınmıştır.
24

25. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Bölgede iş imkanı sağlayacak kurs açılmasını isteyenlerin,
istedikleri branşlar
25
*Birden çok cevap alınmıştır.

26. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Görüşülen bireylerin herhangi bir
vakfa veya derneğe üyelik durumları(%)
26

27. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
2.2. HANEHALKININ DEMOGRAFİK ÖZELLİKLERİ
Hanede 15 yaşından küçük bireylerin hastane
veya sağlık ocağında doğma durumu
27

28. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Hanede 15 yaşından küçük bireylerin aşılarını yaptırma durumu
Aşılarını
yaptırdım/yaptırıyorum
28

29. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Hanede 6 - 22 yaş arası bireylerin okula devam etme durumu
29

30. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Hanede 6 -22 yaşa arası okula devam etmeyenlerin
okula devam etmeme nedeni:
Ekonomik yetersizlik
* Birden çok cevap alınmıştır. 30

31. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Hanedeki 6 yaşından büyük bireylerin çalışma durumu
Hanede 15 yaşından küçük bireylerin
yetim ya da öksüz olma durumu
31

32. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Hanesel özür dağılımı
Ortopedik özürlü
Zihinsel özürlü
Görme özürlü
Dile ve konuşma özürlü
İşitme özürlü
* Birden çok cevap alınmıştır.
32

33. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Hanede doğum esnasında veya doğumu takip eden günlerde
ve/veya haftalarda anne veya çocuk ölümü olma durumu
33

34. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Çocuk ölümü sayısı
Anne ölümü sayısı
*Bu soruya 1 kişi cevap vermemiştir.
34

35. Doğum sırası veya sonrasında çocuk ve anne
ölümü sebepleri hakkındaki düşünceler
*Birden çok cevap alınmıştır.
35

36. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
36

37. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Ailenin aylık toplam geliri
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE
YAŞAYANLAR DİĞER İLLERDE YAŞAYANLAR
37

38. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Türkiye standartlarına göre kendi gelir durumları için yaptıkları
tanımlamalar(%)*
38

39. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Aile gelirinin aile geçimi için yeterli olma durumu*(%)
39

40. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Ekonomik durumun geçen seneye göre değişimi(%)
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE YAŞAYANLAR
DİĞER İLLERDE YAŞAYANLAR
40

41. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Evinizin bir ay geçinmesi için gerekli olan miktar (YTL )(%)
41

42. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Ailede okula gidenleri eğitim masraflarının
rahatça karşılanabilme durumu
42

43. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
İkamet edilen konutun mülkiyet durumu
43

44. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Evdeki eşyalar ile ilgili sahiplik oranları(%)
(Bu grafik, evinde o eşyadan var olduğunu belirtenlerin yüzdesini göstermektedir.)
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE YAŞAYANLAR
DİĞER İLLERDE YAŞAYANLAR
44

45. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Hanedeki cep telefonu sayısı
45

46. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Hanedeki televizyon sayısı
46

47. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Son altı aydır hanede en çok pişirilen 3 yemek
* Birden çok cevap alınmıştır.
47

48. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Batıdaki hanelerin geçim kaynakları
*Birden çok cevap alınmıştır.
48

49. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Batıya göç etmeden önce geçim kaynakları
(Cevapların yüzdesi – Deneklerin yüzdesi)
*Birden çok cevap alınmıştır.
49

50. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Görüşülen kişin veya hane bireylerinin
mevsimlik işçi olma durumu
DOĞU VE GÜNYEDOĞU İLLERİNDE YAŞAYANLAR
50

51. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Bir iş kurmak amacıyla 5000 YTL'lik bir yardım verilse,
iş kurma isteği
51

52. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
5000 YTL yardım verilmesi durumunda kurulabilecek işler
52

53. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
53

54. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Devlet eliyle ya da zorunlu olarak göçe maruz kalmış olma durumu
( DOĞU & GÜNYEDOĞU İLLERİNDE YAŞAYANLAR)
54

55. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Göçe maruz kalanların kaç yıl önce göç ettikleri
55

56. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Göçe maruz kalanların nereden göç ettikleri
56

57. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Göç etme nedenleri
*Birden çok cevap alınmıştır.
57

58. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
İkamet edilen ilde yaşamaktan mutlu olma ve
asıl memlekete geri dönme isteği
57,5
*Bu soruya 3 kişi cevap vermemiştir.
58

59. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Göç sonrası uyum sorunu yaşama
59

60. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Günlük hayatta bir sorun ile karşılaşıldığında
başvurulan kişi
60

61. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Yaşanan bölgenin temel sorunları
61

62. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Yaşanan bölgenin temel sorunları
62

63. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Ülkemizin Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaşanan sorunlara
getirilen tanımlamalar (%)
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE YAŞAYANLAR
DİĞER İLLERDE YAŞAYANLAR
63

64. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Kitle iletişim araçları ve ahlaki-kültürel yozlaşma
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE
YAŞAYANLAR DİĞER İLLERDE YAŞAYANLAR
64

65. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Suriye, Irak ve İran'da yaşayan insanlarla
akrabalık durumu*
Akraba bulunan ülkeler
(Bu soru, Suriye, Irak ve İran'da akrabaları olduğunu belirtenlere sorulmuştur.)?*
* Birden çok cevap alınmıştır.
65

66. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
66

67. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Annenin etnik kökeni
67

68. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Babanın etnik kökeni
68

69. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Bireyin etnik kökeni
(Bu soru, anne ve babasının etnik kökeni farklı olanlara sorulmuştur.)
69

70. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Eşlerin etnik kökeni
(Bu soru, evli veya daha önce evlenmiş olanlara sorulmuştur.)
70

71. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Farklı etnik kökenden biri ile evlenmeyi olumlama (%)
(Bu soru, bekar olduğunu belirtenlere sorulmuştur.)*
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE YAŞAYANLAR
DİĞER İLLERDE YAŞAYANLAR
71

72. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Ayrımcılığa uğrama durumu(%)*
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE YAŞAYANLAR
DİĞER İLLERDE YAŞAYANLAR
72

73. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Ayrımcılığa uğranılan alanlar
(Bu soru, ayrımcılığa uğradığını düşündüğünü belirtenlere sorulmuştur.)*
* Birden çok cevap alınmıştır.
73

74. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Ayrımcılık yapanlar
(Bu soru, ayrımcılığa uğradığını düşündüğünü belirtenlere sorulmuştur.)*
* Birden çok cevap alınmıştır.
74

75. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Din ile olan ilişki seviyesi(%)
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE YAŞAYANLAR
DİĞER İLLERDE YAŞAYANLAR
75

76. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
76

77. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Töre cinayetlerine aileden kurban
77

78. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Berdelin onaylanma durumu
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE DİĞER İLLERDE YAŞAYANLAR
YAŞAYANLAR
78

79. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Kızların istenmeyen evlilik durumlarına karşı davranış
79

80. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Birinci dereceden katl durumunda davranış
80

81. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Töre cinayetlerinin sebepleri
*Doğu: Doğu ve Güneydoğu İllerinde Yaşayanlar
*Diğer: Diğer İllerde Yaşayanlar
81

82. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Töre cinayetleri için önerilen çözümler(%)*
*Doğu: Doğu ve Güneydoğu İllerinde Yaşayanlar
*Diğer: Diğer İllerde Yaşayanlar 82

83. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Aşirete aidiyet
83

84. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Aşiret kararlarının bağlayıcılığı
84

85. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Çocuk sayısında üst limit
85

86. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
86

87. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
En sevilen 3 siyasi şahıs veya fikir adamı
* Birden çok cevap alınmıştır. 87

88. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Özgürce siyasi tercih yapabilme durumu
88

89. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Siyasal temsilde kim önde?(%)
89

90. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Türkiye'nin Avrupa Birliği (AB) konusundaki tavrı (%)*
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE YAŞAYANLAR
DİĞER İLLERDE YAŞAYANLAR
90

91. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Bazı ülkelere yakınlık hissetme durumu
91

92. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
92

93. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Mutluluk seviyesi
93

94. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Hükümetin yeni açıkladığı GAP Eylem Planı'ndan haberdar olma durumu
94

95. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
GAP Eylem Planı’nın faydası
(DOĞU & GÜNYEDOĞU İLLERİNDE YAŞAYANLAR)
KENDİNİZ İÇİN
95

96. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Gelecek tahayyülleri ve umut(%)
DOĞU & GÜNEYDOĞU İLLERİNDE YAŞAYANLAR
DİĞER İLLERDE YAŞAYANLAR
96

97. “Kendi Dilinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk ve Sosyal Durum Raporu”
Güneydoğu ve Doğu Anadolu'da yaşanan sorunlara ilişkin çözüm
önerileri
97

99. 2008
KENDİ DİLİNDEN DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU
YOKSULLUK VE SOSYAL DURUM RAPORU
1

100. Kendi Dilinden Doğu Ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk Ve Sosyal Durum Raporu
Giriş
Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerimizde yaşanan sorunlarla ilgili tespit ve çözümler düşünülür ve
ifade edilirken meselenin ne olarak tanımlandığı, hangi kavramların kullanıldığı çok önemlidir. Zira,
quot;Kürt sorunuquot; dendiğinde, Kürtlerin genelini içine alan negatif bir durumdan söz edilir; quot;Güneydoğu
meselesiquot; dendiğinde, mahiyeti her ne ise quot;meselequot; Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile sınırlandırılmış
olur; quot;Terörquot; vurgusu yapıldığında sorunun diğer boyutları göz ardı edilip bütün mesele güvenlik ve
asayiş zeminine indirgenmiş olur. quot;Terörquot;le beraber quot;bölücülük, dış düşmanların Türkiye'yi parçalamak
istemesiquot; vb. teşh
isler de 'haklılık' zemini bulmaya başlar. Bu sebeple, ilk iş olarak zihinlerimizi kavramların daraltıcı ve
sınırlandırıcı etkisinden kurtarmak gerekir.
Bölgenin sorunları iç içe geçmiş durumdadır. Bu bakımdan mesele çok özneli, çok katmanlı ve çok
sebepli olarak algılanmak ve anlaşılmak zorundadır. Dolayısıyla, konuyu tekil ve indirgemeci bakış
açılarıyla sadece ekonomik ya da sadece etnik veya demokratik vb. yönüyle ele almanın kimseye bir
faydası olmaz. Araştırma verileri bölge halkının, meseleyi temel olarak önem sırasıyla aşağıdaki
bağlamlarda ele aldığını ortaya koymaktadır.
• Ekonomik Boyut
• Etnik Boyut
• Şiddet/Terör Boyutu
• Demokrasi ve İnsan Hakları Boyutu
• Eğitim Boyutu
• Toplumsal Boyut

101. Kendi Dilinden Doğu Ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk Ve Sosyal Durum Raporu
Araştırma Verilerine Göre Sorunların Bağlamları ve Çözüm Önerileri
A. Ekonomik Boyut
1. Bölge halkı sorunların kaynağını birinci derecede ekonomik faktörlerle tanımlamaktadır.
Bunlar içinde de işsizlik başı çekmektedir.
2. Bölgenin ekonomik geri kalmışlığına köklü, kalıcı ve sahici çözümler bulunmalı, bölge
devletleri ile vize ve gümrük ilişkileri kolaylaştırılmalı, sınır ticareti geliştirilmelidir.
3. Bölge için ve bölgeye özgü mikro ölçekli kalkınma modelleri, sosyal politikalar ve istihdam
politikası geliştirilmelidir. Bu politikaların içten bir bakışla hazırlanması zorunludur. Üst ve
uzak bakışlı projeler tutmamaktadır. Bölgenin dokusu, bu paralelde yapılan işleri
dışlamaktadır.
4. Bölge iklim yapısı ve diğer özellikleriyle yoksulluğu hak etmiyor. GAP projesi, bir sosyal
proje olarak ele alınıp, bölgenin yaralarının sarılmasında kullanılmalıdır.
5. Doğu ile Batı bölgeleri arasında başlamış bulunan sivil yardımlaşma köprüleri
güçlendirilmeli, bu etkinliklere devam edilmelidir. Bu bağlamda devlet STK’ların önünü
açmalı ve onları daha etkin kılmalıdır.
6. Ergenekon türü yapılanmalar ile Güneydoğudaki sorun arasında bir bağlantı bulunduğu
düşünülmektedir. Bölgedeki sorun iyice derinleşsin diye gayret eden örgütlenmeler
mevcuttur. Bu tür yapılanmalar tasfiye edilmelidir.
7. Bölgenin sosyoekonomik yapısının üst sınıfını oluşturan ve bölgeyi kalkındıracak olan
kanaat önderleri büyük şehirlere göç etmiştir. Bunu diğer nüfus takip etmiştir. Vaki olan
insan göçü, beyin göçü ve sermaye göçü sebebiyle kırsal bölgelerin insansızlaştırılması,
yoksulluğun ve başka sorunların diğer bir sebebidir.
8. Suriye, Irak ve İran gibi komşu ülkelerin sınır bölgeleriyle beşerî, turistik, ekonomik, ticarî,
kültürel vb. ilişkiler geliştirilmelidir. Özellikle Irak’taki Kürt yerleşim bölgeleri ve yönetimi ile
iyi ilişkiler kurulmalı ve geliştirilmeli. Yasadışı silah, insan ve uyuşturucu trafiği üzerindeki
kontroller, doğal ekonomik ilişkileri zedeleyecek şekilde yürütülmemelidir.
9. Parçalanmış bulunan ailelerin birleştirilmesine imkân tanınmalıdır. Bu ailelerin varsa ikinci
ülkedeki mal ve mülkiyet varlıkları teminat altına alınmalıdır.
10. Bölgenin ekonomik yapısı çevre devletlerle oluşacak sınır ticareti ile güçlendirilebilir. Tarih
boyunca bölge ticareti hiç bu kadar kopuk olmamıştı. Bölgede yaygın bir sınır ticareti ağı
kurularak pazar büyütülebilir; bu durum fuarlarla desteklenebilir.
11. Bölgenin en temel ekonomik varlığı tarım ve hayvancılığa dayanmaktaydı. Bu sebeple
zorunlu göçle kente gelen insanlar ağırlıklı olarak eğitimsiz kesimden olmuştur. Eğitimsiz
insanlar yeni şehre ve yeni işlere uyum sağlayamamıştır.

102. Kendi Dilinden Doğu Ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk Ve Sosyal Durum Raporu
12. Göç bölgenin sosyal dokusunu bozmuştur. Köylerden boşalıp gelen kalabalıklar bölgede
yer alan kentlerdeki gecekondulaşmayı kontrol edilemez boyutlara taşımış, yurtsuz ve
işsiz insanlar, şehir yaşamında problemleri arttırmıştır.
13. Kırsal bölgeden kentlere göç edenler için kapsamlı bir geriye dönüş programı
hazırlanmalı. Bir kısım insanlar kent yaşamının rahatlığına alışmış ve geriye dönmek
istemiyor olabilir. Konunun hukuki ve sosyal boyutları düşünülerek geniş çerçeveli bir
program uygulanmalıdır.
14. Bölgedeki yoksulluk ve diğer ekonomik problemlerin bir nedeni de ulaşım yollarının yeterli
olmamasıdır. Bölge en kısa zamanda her türlü ulaşım imkânlarına kavuşturulmalıdır.
15. Sosyal yardımlarda, halkı tembelleştirecek yöntemlerden kaçınılmalıdır. Çalışmadan
geçinen bir sınıf oluştuğundan, sosyal yardımlar çok dikkatli yapılmalı; halkı alan değil
onları üretken kılan mesleki eğitimler verilmelidir. Yoksulluk sorunu geçici bireysel
yardımlarla değil, istihdamla giderilmelidir.
16. Bölgedeki sanayi yatırımları tarım ve hayvancılığı destekler nitelikte olmalıdır. Teşvikler
verilirken, eğitici ve öğretici bir yöntem takip edilmelidir.
17. Bir yandan sosyal riski azaltma programları başlamıştır. Doğrudan yardımlar yerine bu tür
istihdam ve meslek kazandırıcı işlere yönelmek gerekir. Bu konuda olumlu uygulamalar
geliştirilerek ve yaygınlaştırılarak devam ettirilmelidir.
B. B. Etnik Boyut
18. Araştırmamıza göre bölge halkı soruna, ikinci sırada, “Kürt sorunu” tanımlaması
yapmaktadır. Ancak, Kürt sorununun tanımlanması, resmi politika olarak “Kürt kimliğinin
tanınması” ve “Kürtçe dilinin serbestleştirilmesi” olarak yapılmaktadır. Bu yapılırken, ülke
bütünlüğünün korunmasına da özellikle vurgu yapılmaktadır.
19. Ulus devlet bölgeye tekelci bir bakış açısıyla bakmaktadır. Bölgede yaşayan insanlar, biz
Türk’üz, Kürt’üz ama hepimiz bu ülkenin vatandaşıyız; askere gidiyoruz, vergi veriyoruz;
bu ülke Doğusuyla Batısıyla birdir, Doğu batınca Batı da zarar görür demektedir. Bu mesaj
karşılıksız bırakılmamalıdır.
20. Kimlik tanınmasının, her kademe ve alana yansıması sağlanmalı. Belki, anayasada şu
veya bu kimlik yer almaz, ama şu veya bu kimlik beyanı ve talebinin önündeki yasal ve
anayasal engeller ortadan kaldırılabilir. Bunun için form anlamında üniter yapıyı
değiştirmek gerekmez, belki bugüne kadar ısrarlı olunan yaklaşımlara daha eleştirel
bakılabilir.

103. Kendi Dilinden Doğu Ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk Ve Sosyal Durum Raporu
21. Resmi dil Türkçe olmak üzere, isteğe bağlı ana dil veya ana dilde eğitim yapma imkânları
Kürtçe veya başka dil konuşan gruplar için tanınmalıdır. Ayrıca Kürtçe seçmeli ders olarak
okutulabilir. İleri bir adım olarak üniversitelerimizden birinde Kürdoloji enstitüsü kurulabilir.
22. İsteğe bağlı olarak bütün dil grupları, medya yoluyla kendilerini görünür kılmak isterlerse
(gazete, dergi, kitap, tv, radyo, kaset, video, film, cd, dvd, internet vs.) engellerle
karşılaşmamalıdırlar. Bu çerçevede TRT'de Kürtçe kanal faaliyete geçmeli, özel televizyon
yayınlarına izin verilmelidir. Başka diller için de TRT'de yayın saatleri konulabilir, isteğe
bağlı olarak konulmalıdır.
23. Etnik kimliğinden dolayı ayrımcılığa maruz kaldığını söyleyen kesimlere göre çözüm; etnik
kimliğin fırsat eşitliğine engel teşkil etmemesi; objektif liyakat, hizmet, ehliyet ve fayda
kıstas seçilerek, gizli veya dolaylı ayrımcılıklara karşı etkili mücadele edilmesidir.
24. Yerel ve tarihsel isimler iade edilebilir; köy, dağ, tepe, göl, bölge, nehir, otlak, mezra, ova,
yayla, şahıs, aşiret v.b. için eski ismi veya çift isim (Türkçe ve Kürtçe) kullanılabilir.
C. Şiddet/Terör Boyutu
25. Sorun, bölge insanı tarafından üçüncü sırada “terör sorunu” olarak tanımlamaktadır. Yani,
sorun “ekonomik sorun” veya “Kürt sorunu” değil, “terör sorunudur” denilmektedir.
26. Şiddetin sona erdirilmesi çabaları bir yana, sorunun kaynaklarına inip sahici ve kalıcı
çözümler bulunup hayata geçirilmesi ve sorunun sosyolojik temellerine inilmesi
zorunludur.
27. Fiilen kan dökmemiş olup dağa çıkmış herkes için kapsamlı bir af çıkarılmalıdır.
28. Halkımızın genelinde ortak payda olan dinin adil, birleştirici ve bütünleştirici gücünden
yararlanılmalı, kardeşlik ve işbirliği ruhu güçlendirilmeli, birlik ve beraberliğin bölünme ve
parçalanmadan daha yararlı ve hayırlı olduğu fikri anlatılmalı; bu bir eğitim politikası olarak
alınmalıdır.
D. Demokrasi ve İnsan Hakları Boyutu
29. Bölge insanına göre sorun, dördüncü sırada “demokratik olup olmama sorunu”dur.
Devletin üst bakışında Kürtleri bir sorun olarak görme ön yargısı vardır. Bu ön yargı terk
edilmeli. Ön yargılar terk edilince nelerin olabileceği bazı güzel örneklerle tecrübe
edilmiştir. Gaffar Okkan’ın ortaya koymuş olduğu yaklaşım, bölgede adalet ve demokrasi
sorunu olduğunu ama istenirse çözülebileceğini göstermiştir.
30. Bu bağlamda onarıcı adalet sisteminin kurulması gerekir. Bölgenin kırılgan yapısından
dolayı insanlar kolay suçlanmaktadırlar. Güven veren, onaran, kabul görmüş bir adalet
mekanizması öncelikli faydalar oluşturabilir.
31. Yerel yönetimler güçlendirilmelidir. Katı merkeziyetçilikten vazgeçilmeli, merkezi politik
otoriteyi zedelemeden yerinden yönetime geçilmelidir.

104. Kendi Dilinden Doğu Ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk Ve Sosyal Durum Raporu
32. Katı, modernleştirici ulus devlet bakışı, yerini, yine üniter ama daha esnek, yapıcı,
paylaşımcı, yereli ve bireyi önemseyen bir modele bırakmalıdır.
33. Konuya egemenlik meselesi olarak bakanlar vardır. Bu bakış açısı halkı devreden çıkaran
bir bakış açısıdır. Bundan kaçınılması gereklidir.
34. İnsan haklarına tam riayet edilmelidir. Her türlü etnik ve bölgesel ayırımlara son
verilmelidir. Baskı, işkence, hukuk ihlalleri ve özel uygulamalara son verilmeli, faili
meçhuller aydınlatılmalıdır.
35. Güneydoğu’da PKK’nın varlığı, ülkeyi güvenlik eksenli politikalara mahkum etmekte, bu da
uzun vadede tüm ülkenin demokratikleşmesinin önünde bir engel teşkil etmektedir.
36. Irkçılığı ve nefreti körükleyen tutum ve davranışlara karşı tavizsiz önlemler alınırken,
sorunun kendisi ve çözüm yollarıyla ilgili sağlıklı tartışmalar yapılmalı, ifade özgürlüğü
özenle korunmalı, demokrasi müzakereci siyaset temelinde geliştirilmelidir.
37. Devlet ile halk arasında karşılıklı güven ortamının tesis edilmesi gerekmektedir. Devlet
hep ilk adımı halktan beklememelidir. Bölge halkı atılan olumlu bir adımı çabuk algılar ve o
da devlete doğru adım atar.
38. Bölge devletten çok şey beklemektedir. Bu durum aslında çözüm umuduna işarettir.
Devletin çok eleştirilmesi çözüm odağının orası olmasındandır. Soruna bütüncül yaklaşan
bir zihniyet problemin üstesinden gelebilir.
39. Siyasi partiler temsil biçimlerini yeniden gözden geçirmek zorundadırlar. Bünyelerini
ağalardan, aşiretlerden ve türedi zenginlerden oluşan siyasal nitelikten arındırmalı.
E. Eğitim Boyutu
40. Bölgenin en öncelikli sorunlarından biri eğitim sorunudur. Okullaşma oranı yükseltilmeli ve
okullara ulaşım imkânları geliştirilmelidir.
41. Eğitim, toplumsal barışa katkı sağlayacak bir içerikle toplumun tüm kesimlerine
yaygınlaştırılmalı. Bu çerçevede, dini eğitimin birleştirici olma özelliği göz önünde
bulundurulmalı.
42. Eğitim, tıpkı yatırım konusu gibi, güvenlik meselesi ile iç içe geçmiş olduğundan kısır bir
döngüye kurban gitmekte ve sorunlar çözümsüz kalmaktadır.
43. Eğitim kurumları Türkiye’nin her yanındaki kardeş okullar eliyle yenilenebilir. Bu çerçevede
pek çok STK el ele vererek işbirliğine gitmelidir.
44. Halka mesleki teknik eğitimler verilmelidir. Mesleki eğitimin önemli bir yanını, tarım ve
hayvancılık eğitimleri teşkil etmelidir.

105. Kendi Dilinden Doğu Ve Güneydoğu Anadolu
Yoksulluk Ve Sosyal Durum Raporu
F. Toplumsal Boyut
45. Türkiye’deki toplum kesimleri arasında, etnik kimlik kaynaklı bir sorun yoktur. Sorun
şiddete sürüklenmeye çalışılan bir ortamda böyle bir olgunun varmış gibi gösterilmesidir.
46. İnsanların sosyal barışa inanmaları gerekmektedir. Hepsinden önemlisi yaşanan şiddet
ortamının sorumlusu olarak bütün halkı gören genellemeci yaklaşım sona erdirilmeli.
Özellikle, bu hususta yayın yapan medya yönlendirmelerine kapılmamalıdır.
47. Türk ve Kürt halkı arasında derin ve kalıcı husumetlere yol açabilecek davranışlardan
kaçınılmalı, kışkırtıcı yayın yapan medya üzerinde sivil baskılar arttırılmalıdır. Mesela,
farklı etnik gruplardan medya takibi yapan sivil izleme komiteleri oluşturulmalıdır.
48. Araştırmaya katılanlara göre bölgenin bir diğer sorun kaynağı ağalık sistemidir. Medyada
yansıtıldığı gibi olmamakla ve bir kısım koruyucu, kollayıcı etkileri olmasına rağmen ağalık
sistemi eleştirilmektedir. Siyaset ve ticaret ağalar eliyle yapılmaktadır. Sosyal yardımlarda,
ekonomik yardım ve yatırımlarda ağalık etkisi vardır. Kimi sivil toplum kuruluşları bile
ağalık sistemi tarafından kontrol edilmektedir. Bu yapı orta ve uzun vadeli politikalarla
çözülmelidir. Toprak reformu yapılmalıdır, siyaset ağalık sisteminin dışında kendine imkân
alanları yaratmalıdır.
49. Bölgede bir türedi zenginler tabakası oluşmuştur. Bunun olumsuz ekonomik ve sosyal
yansımaları sıradan halk üzerinde yıpratıcı etkiye sahiptir. Bu sebeple, yardım ve
yatırımlar doğrudan halkın alacağı ve faydalanacağı şekilde planlanmalı ve
gerçekleştirilmelidir.
50. STK’lar öncü, yönlendirici, eğitici ve örgütleyici olmalıdırlar. Sorunların çözümünde aktif rol
alarak, yol gösterici olmalıdırlar.
51. STK’lar, cemaatler ve dini gruplar bölgenin akil adamları ile birlikte karşılıklı güven
oluşturma konusunda görev alabilirler.
52. Kimi medya kuruluşlarının yansıttığı ve zihinlerde oluşturduğu Doğu ve Güneydoğu
Anadolu ile gerçek Doğu ve Güneydoğu Anadolu birbirinden çok farklı olabilmektedir. Elli
kişinin yaptığı gösterinin, bütün bölge yapıyormuş gibi algılanacak şekilde sunulması,
bölge insanına bakışta derin ve sarsıcı etkiler oluşturmaktadır.