1. AHMET MUHİP DIRANAS’IN ŞİİR DİLİ VE EVRENİ
Gülsüm Şahin
Özet
Bu çalışmada Ahmet Muhip Dıranas ‘ın bütün şiirlerinin yer aldığı “ Şiirler” adlı
kitabı tek bir şiir gibi ele alınarak, şiirlerinin tümü seçme ve birleştirme ekseninde şiirsel
uzam, şiirsel zaman, şiir kişileri ve göndergeleri ile aydınlık imgesi açısından incelenmiştir.
Çözümlemede yöntem olarak dilbilim kuramı, sözcük anlambilimi, sözbilim, sözcelem
kuramları ve söylem çözümlemesinden yararlanılmıştır. Ahmet Muhip Dıranas ’ın Şiirler
adlı kitabın şiirlerinde seçme ekseninde de birleştirme ekseninde de yalınlığın ağır bastığı
anlaşılmaktadır. Şiirlerde öznel ve düşsel bir uzam ve zaman ortaya çıkar. Şair, kendine
has anlatımıyla gerçeklik dünyasını olduğu gibi katıksız anlatırken somutlaştırma
düşüncesinden hareket etmiştir. İmgelerde bir kapalılık, simgesel bir boyut göze çarpar.
Uzam, seçme ekseninde “yer, gök ve deniz” ya da “kara, hava ve “su” dan oluşmaktadır.
Birleştirme ekseninde ise “gök kırlığında” , “kar gecesi” “sonbahar denizi” gibi çeşitli
doğa ve kültür öğeleri bir araya gelmiştir. Bunun yanında ova ve bahçe önemli bir uzam
olarak karşımıza çıkmaktadır. Zaman ise, şiirsel bir anlatımla, seçme ekseninde hem nesnel
(günün vakitleri, mevsimler,), hem de öznel (ömür, kader, ölüm) özellikler taşımaktadır.
Birleştirme ekseninde, zaman bazen “nehir” gibi sıvıdır. Şiirlerdeki kişiler çoğunlukla
“ben”, “sen” ve “siz” “o” ndan oluşmaktadır. /Sen/ göndergesi, /ben/den önce gelmektedir.
“Ben” in göndergesi çoğu zaman şairin kendisi, “sen” göndergesi ise bir kadındır. Ahmet
Muhip Dıranas ‘ın şiirlerinde yer alan en önemli şiirsel imgelerden biri de “gökyüzü ”dür.
Sonuç olarak Dıranas’ın Şiirler başlıklı kitabındaki 25 şiir arasında şiirsel anlatım, uzam,
zaman, kişiler, göndergeler ve şiirsel imgeler açısından anlamlı bağlar bulunduğu
saptanmıştır. Dıranas, kendine has tarzıyla düşsel ve öznel bir zaman ve uzam
oluşturmuştur.
GİRİŞ
Dil, “sözlü ve yazılı olarak iletişimde kullandığımız, doğduğumuzda hazır bularak
edinmeye başladığımız, doğrudan doğruya insana özgü, çok güçlü, büyülü bir düzen ve
insanlar arasında bildirişimi sağlayan toplumsal bir olgudur”(Aksan 1998: 13). Şiir,
alışılmamış, özgün güzelliklerin ayırdını yapan şairin, duyguyla beslediği düşünsel
özgürlüğünü dil yoluyla kullanmasıdır. Dilin günlük kullanımında bilgi alışverişi vardır,
ama şiir bilgi aktarmak için yazılmaz, anlatılmaz, şiirin aktardığı yaşamdır. Şairin sunmuş
olduğu bu yaşam da şairin imgelem gücünün, deneyiminin, özleminin, yaşantısının ve
birikiminin sunuluşudur. Bir bakıma şiir “imgelerle düşünme sanatı” olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Dilin kullanımındaki farklılıklar onun farklı işlevlerinden kaynaklanmaktadır. R.
Jakobson iletişimde dilin altı işlevi olduğunu savunmakta ve bu altı işlevden birisi de dilin
2. şiirsel işlevi olduğunu dile getirmektedir. Dilin şiirsel işlevinde ileti kendi üzerine
yoğunlaşmakta ve egemen öge olarak dil, sanat (şiir) işlevini yüklenmektedir Bu işlev dilde
yer alan iki temel düzenlemeyle (seçme ve birleştirme) sağlanmaktadır.
Bu çalışmada, Ahmet Muhip Dıranas ‘ın “Şiirler” başlıklı şiir kitabındaki şiirler,
dilbilim, anlambilim ve sözcelem kuramlarının önerdiği yöntemlerden yararlanılarak
çözümlenmeye çalışılacak ve şiirler arasındaki bağlantılar değerlendirilecektir.
Ahmet Muhip Dıranas ‘ın şiirlerinde çoğu şiir öznesi, şiirsel evren ve zaman kavramı
açısından aynı eksenler üzerine yerleştirilmiştir. Şiirde genel olarak aşk,sevgi, güzellik
duygusu üzerinde durulmuştur. Bunu yalın sözcüklerle ifade etmiştir.
Uzam
Seçme Ekseninde Uzam
Şiirlerde yer alan tüm somut varlıklar /Yer, Gök ve Deniz/2 ya da /Kara, Hava ve Su/
evrenine aittir ve neredeyse bu üç evren arasında eşit bir dağılımları vardır. /Yer/ile ilgili
varlıkların çoğu bitki (çiçekler ve ağaçlar) ve hayvan türlerinden oluşmaktadır; /Gök/ ile
ilgili varlıklar kuşlardan, gökyüzünü oluşturan görünümlerden (“bulut, yıldız, güneş”)
oluşmaktadır; /Deniz/ evreninde ise /su/ ile ilgili sözcükler (“su, çeşme, deniz, dalga,
gözyaşı”), deniz araçları (“gemi, yelken”) yer almaktadır.
/yer/
/çiçekler/ : “çiçek, gül, gonca,
nergis, karanfil, zambak”
/ağaçlar/ : “ağaç, akasya, dal,
yaprak”
/hayvanlar/ :“kuş, karınca, tırtıl, at,
serçe”
/yer oluşumları/ :dağ, taş, ova
/kültürel/ : “bahçe, diyar”
/gök/
/kuş/ : “kuş, kanat
/gökyüzü görünümleri/ :
“bulut, yıldız, güneş, gökkuşağı
ay, ayışığı, hava”
/hava oluşumları/ : “yağmur,
kar, çiğ, rüzgâr, yel”
/deniz/
/su/ : “su, çeşme, ırmak
damla, nehir, deniz,
dalga, gözyaşı”
/deniz araçları/ (+
/kültürel/) :
“gemi,
Birleştirme Ekseninde Uzam
Ahmet Muhip Dıranas ‘ın hiç bıkmadan yinelediği belli sayıdaki sözcüğün
okuyucuyu da bıktırmamasının nedeni, her sözcüğün her yinelenişinde özel bir sözdizimi
içinde yer alarak yeni bir imge yaratmasıdır. Yinelenen sözcükler uzam açısından ele
alındığında, uzamların sade ama derin ifadelerle anlatıldığı görülmektedir. Şairin “Gece”
başlıklı şiirinde üç uzamın birleştiğini görüyoruz.
……….
Bitti gücüne güvendiğim zaman,
Gökler yakın bir ayrılıkla dolu;
Aynasında yüzüm dalgalanan su,
3. Nağmesine vurgun olduğum umman.
Al beni rüzgâr! Kül et beni volkan!
Bu örneklerde de görüldüğü gibi, birkaç dizede meydana gelen üç uzam, şairin
kendine has kullanımıyla birleşiyor.
Zaman
Seçme Ekseninde Zaman
Ahmet Muhip Dıranas ‘ın şiirlerinde zaman kavramı genellikle şairin kullandığı
aydınlık ve karanlık imgeleriyle kendini göstermektedir. Yaşanılan günü anlatan şiirler ise
yine onlardan bir parça taşımaktadır. Şair, geçmişte yaşanılan bir güne gider ve bugününde
yaşanılanları yeniden kurar. Bir de ölüm ve yalnızlık duygusunu, bütün tabiat unsurlarını
öznel bir zaman unsuruyla ele almıştır. Nesnel ve kültürel zamanı, kendi sözcükleriyle
öznel bir zaman oluşturmuştur. “Akşam seheri’,” kar gecesi” gibi.
Nesnel zaman
Mevsimler: “kış, yaz, bahar,
güz”
Gün : “gündüz, gece,
fecir, akşam, seher”
Şiirsel zaman
İmgesel – çağrışımsal -
düşsel
Öznel zaman
Ömür [süreğen] –
(Kader) [belirsiz-dinsel] –
Ölüm [anlık- kaçınılmaz-
gerçek-]
Birleştirme Ekseninde Zaman
Ahmet Muhip Dıranas ‘ın şiirlerinde zaman kimi zaman canlı, kimi zaman insana
has nitelikte karşımıza çıkar.
Canlılaştırılmış zaman ifadesi
Mor akasyalarla ürperen seher
Dün, bir gölge gibi geçti yanımdan
Geceler nehir gibi akıyor
Somut zaman ifadesi
Bir sigara içimi zamanı
Akşamın dalları
Yukarıda da görüldüğü gibi, şair bazen tek bir dizede zaman ve uzam kavramlarını
biraraya getirir:
4. Ve üşüşür olgun başaklara akşamın dallarından serçeler..
Serenad şiirinin iki dörtlüğünü alıntılayarak, her dizede ve şiirin bütününde ortaya
çıkan kavram birliktelik ve karşıtlıklarını, seçme ve birleştirme ekseninde belirtelim:
SERENAD
1-Yeşil pencerenden bir gül at bana (soyut-somut)
2Işıklarla dolsun kalbimin içi. (gök)
3-Geldim işte mevsim gibi kapına, (zaman)
4-Gözlerimde bulut, saçlarımda çiğ (uzam )
5-Açılan bir gülsün sen yaprak yaprak (yer-yer)
6-Ben aşkımla bahar getirdim sana. (zaman)
7-Tozlu yollardan geçtiğim uzak (kültür)
8-İklimden şarkılar getirdim sana. (zaman)
Şiir Kişileri ve Göndergeleri
Genel olarak şiirde “ben” adılının açıkça kullanımına ya da sezdirimine sıkça
rastlanır. Buna karşılık, konuşan öznenin kimliği şiirsel imgelerle farklı görünümlere
bürünebilir ve böylece yaratıcı kişi ile gerçek kişi birbirinden çoğu kez ayrı düşebilir.
Şairin şiirinde genellikle sen diye seslendiği, bir kadındır. Bunu kimi yerlerde
metnin arkasına gizleyerek verir. Bazı şiirlerinde ise direk seslenir. Şairin çoğu şiiri
incelendiğinde seslenişin hem kendisine hem de doğaya olduğu görülmektedir:
“Ben bir yıldızım yıldızlar ortasında”
“Ey sonuca doğru ilk uçtan gelen dağ!”
“Uğulda, uğulda, uğulda sonbahar rüzgârı”
“Unutuş da sendedir, sokak!”
“Sabırsızlanma, ey kapımdaki at!”
“O gün bu gün size özendim her yerde hava, toprak, deniz
Görüldüğü üzere, şair şiirlerinin genelinde hayata, canlı ve cansız varlıklara ve kendisine
seslenmiştir.
5. Sen Ben Biz Siz
Fahriye abla ben Hava-toprak-deniz
sen, gökyüzü şair Ben+sen+o=biz
Kanadı kırık kuş Bir yıldız
Açılan bir gül,
uyku ,Ağrı Dağı
Gökyüzü İmgesi
Ahmet Muhip Dıranas ’ta gökyüzü önemli bir imgedir. Gökyüzü, anne, ayna, rüya
denizi, ırmak, dost gibi çeşitli imgelerle ifade edilmiştir. “Sütünü emziren annedir”
gökyüzü. Durgunluğu, saflığıyla “güzelliği gösterecek ayna” dır. Üstümüzde deniz gibi bir
gökyüzü dizesinde gökyüzü denizdir. Gökyüzü, deniz ve mavi sonsuzluğu çağrıştırır. O,
üstümüzde dönen sevimli yüzüyle “kocaman bir çiçek”tir. Yani gökkırlığında bulutların
otladığı yayladır.
SONUÇ
Şiirler adlı kitaptaki şiirleri incelediğimizde genel olarak sözcük seçimi ve
birleştirimi ve şiirsel evren olarak incelendiğinde, Ahmet Muhip Dıranas’ın genel bir
uzamda, nesnel bir zaman içindeyken kendine özgü bir yalınlık içinde okuyucusunu kendi
düşsel uzam ve zamanın içine çektiğini görüyoruz. Dıranas’ın şiiri çoğu zaman boşluktan,
karanlıktan aydınlığa açılır. Uyku huzur veren bir durum olarak karşımıza çıkar. Ölüm
duygusu karşısında uykuya bir sığınış vardır. “Ruhum gemiler uğramaz bir liman” derken
şair ölümün bir anlamda özgürlük getirdiğini düşünür.
Zikredilen bütün bu şiirlerde varlığın yalın olarak anlatılışı dikkat çekmektedir. Ahmet
Muhip Dıranas, iç dünyasını ortaya koyarken belirsiz imgeleri yeğler. İmgeleri kişisel ve
gizemlidir. Su insan, çiçek, kuş, aydınlık ve karanlık kavramlarıyla Dıranas, şiiri adeta
ışıktan ibaret hale getirmiştir. Siyah zemine ışık motiflerini düşürmüştür. Güzelliği olduğu
gibi gösteren sadelikten hoşlanır. Burada güzelliği temin eden gerçek, varlıklardır. Onlar,
elle tutulur, gözle görülür bir dünya vücuda getirirler.
KAYNAKÇA
AKSAN, D.(1998).Anlambilim: Anlambilim Konuları ve Türkçe’nin Anlambilimi.
Ankara: Engin Yayınevi.
DIRANAS, A. M. (2009) Şiirler. Yapı Kredi Yayınları.
KORKUT, ECE. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Şiir Dili ve Evreni.
YİVLİ, O.(2005) Ahmet Muhip Dıranas’ın Şiiri.
