Giáo trình dạy học hiện đại

1. §Æng thµnh hng D¹y häc hiÖn ®¹i Lý luËn BiÖn ph¸p Kü thuËt NHµ XUÊT B¶N §¹I HäC QuèC GIA hµ néi- 2002 Môc lôc 1

2. Néi dung trang Lêi t¸c gi¶ 1 PhÇn mét Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn 2 Ch¬ng I VÞ trÝ vµ cÊu tróc cña khoa häc gi¸o dôc 2 Ch¬ng II VÊn ®Ò c¬ cÊu cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo c¸ch tiÕp cËn hiÖn ®¹i Ch¬ng III §èi tîng vµ môc tiªu cña Lý luËn d¹y häc Ch¬ng IV B¶n chÊt cña d¹y häc hiÖn ®¹i Ch¬ng V Mét sè xu thÕ cña d¹y häc hiÖn ®¹i PhÇn hai BiÖn ph¸p vµ nh÷ng øng dông 33 Ch¬ng VI VÊn ®Ò néi dung häc vÊn trong Lý luËn d¹yhäc 33 Ch¬ng VII Sù ph¸t triÓn quan niÖm vÒ bµi häc Ch¬ng VIII Ph¬ng ph¸p d¹y häc trong ®iÒu kiÖn ®æi míi gi¸o dôc Ch¬ng IX Ph¬ng ph¸p d¹y häc ®¹i c¬ng vµ ph¬ng ph¸p d¹y häc cô thÓ trong qu¸ tr×nh d¹y häc Ch¬ng X Chøc n¨ng vµ nh÷ng øng dông cña ph¬ng ph¸p d¹y häc Ch¬ng XI T×nh huèng d¹y häc vµ t×nh huèng vÊn ®Ò Ch¬ng XII VÊn ®Ò tÝch cùc hãa vµ biÖn ph¸p tÝch cùc hãa häc tËp PhÇn ba Kü thuËt d¹y häc vi m« Ch¬ng XIII C©u hái vµ kü thuËt sö dông c©u hái trong d¹y häc Ch¬ng XIV Kü thuËt hµnh vi øng xö víi häc sinh trªn líp Ch¬ng XV Kü thuËt sö dông vµ khai th¸c c¸c ph¬ng tiÖn d¹y häc 2

3. Ch¬ng XVI Kü thuËt ghÐp nhãm häc sinh vµ tæ chøc d¹y häc. Ch¬ng XVII Kü thuËt sö dông trß ch¬i d¹y häc Ch¬ng XVIII Kü thuËt d¹y s¸ng t¹o Ch¬ng XIX Kü thuËt giao bµi tËp vÒ nhµ Ch¬ng XX Kü thuËt d¹y lÜnh héi kü n¨ng häc tËp Ch¬ng XXI Nh÷ng kü n¨ng d¹y häc hiÖu qu¶ cña gi¸o viªn KÕt luËn Mét sè gi¶ thuyÕt vÒ nh÷ng quy luËt d¹y häc. Tµi liÖu tham kh¶o. Lêi t¸c gi¶ HiÖn ®¹i hãa gi¸o dôc- ®µo t¹o ®îc §¹i héi §¶ng céng s¶n ViÖt Nam lÇn thø IX ®Æt ra nh mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña c«ng t¸c ph¸t triÓn sù nghiÖp gi¸o dôc ë níc ta trong nh÷ng thËp niªn ®Çu cña thÕ kû 21. NhiÖm vô nµy ®ßi hái hµng lo¹t nh÷ng ý tëng vµ hµnh ®éng ®æi míi trong çc ho¹t ®éng qu¶n lý, gi¶ng d¹y vµ häc tËp cña nhµ trêng. §æi míi vµ hiÖn ®¹i hãa kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò x©y dùng c¬ së vËt chÊt- kü thuËt hiÖn ®¹i, ph¸t triÓn ch¬ng tr×nh, häc liÖu vµ s¸ch míi, mµ chñ yÕu lµ d¹y vµ häc theo lèi míi. Çi míi c¬ b¶n cÇn ph¶i cã trong d¹y häc chÝnh lµ t¹o ra hiÖu qu¶ míi cña gi¶ng d¹y vµ chÊt lîng míi cña qu¸ tr×nh häc tËp, ph¸t triÓn ho¹t ®éng cña ngêi häc. T tëng c¬ b¶n xuyªn suèt néi dung cuèn s¸ch nhá nµy cña t«i lµ lµm thÕ nµo khai th¸c vµ ph¸t triÓn ®îc dï chØ thËt khiªm tèn, nh÷ng quan niÖm lý thuyÕt, nh÷ng biÖn ph¸p vµ kü thuËt d¹y häc v« cïng phong phó vµ quý gi¸ trong khoa häc gi¸o dôc vµ thùc tiÔn nhµ trêng nh»m tÝch cùc hãa (hoÆc ho¹t ®éng hãa) ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc tËp. NÐt ®Æc trng kh¸c biÖt cña con ngêi hiÖn ®¹i kh«ng ph¶i lµ çi g× kh¸c tÝnh n¨ng ®éng trÝ tuÖ vµ tÝnh tÝch cùc x· héi, vµ ®iÒu ®ã cÇn ®îc quan t©m ngay tõ qu¸ tr×nh häc tËp ë nhµ trêng, th«ng qua çc chiÕn lîc d¹y häc cã chøc n¨ng ph¸t triÓn. 3

4. Trong s¸ch nµy, nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña gi¸o dôc X· héi chñ nghÜa phÇn nµo ®îc gi¶i thÝch vµ cô thÓ hãa tõ çch tiÕp cËn hÖ thèng vµ chØ trªn nh÷ng khÝa c¹nh míi cña d¹y häc hiÖn ®¹i. Çch tiÕp cËn ®ã xem sù ph¸t triÓn cña ngêi häc vµ ho¹t ®éng häc tËp nh qu¸ tr×nh kh¸ch quan g¾n liÒn víi nh÷ng quy luËt sinh häc, t©m lý vµ x· héi, ®ång thêi xem qu¸ tr×nh d¹y häc nh mét c«ng cô tæng thÓ cã tÝnh tÝch hîp, bao hµm c¶ nhËn thøc lý luËn, c¶ thiÕt kÕ kü thuËt vµ c¶ viÖc tæ chøc nh÷ng biÖn ph¸p hiÖu qu¶. Ho¹t ®éng nh mét tµi nguyªn quý gi¸ nhÊt trong nh©n tè con ngêi vµ v× vËy nã còng lµ lý tëng thiÕt thùc nhÊt cu¶ nhµ trêng h«m nay. Nguyªn t¾c ho¹t ®éng cÇn ®îc qu¸n triÖt s©u s¾c h¬n n÷a trong gi¸o dôc vµ khoa häc gi¸o dôc- ®ã lµ mong muèn tha thiÕt cña t¸c gi¶ vµ cã lÏ cña nhiÒu nhµ gi¸o, nhµ khoa häc, nhµ qu¶n lý, c«ng chóng x· héi vµ cña chÝnh ngêi häc. V× vËy, kh«ng chØ mong muèn, mµ b»ng kÕt qu¶ nghiªn cøu thu lîm ®îc trong kho¶ng 10 n¨m (1991-2000) t«i cßn m¹nh d¹n xin gãp mét ý kiÕn nhá ®Ó c«ng viÖc cña ngêi häc, cña çc thÇy c« gi¸o cã thÓ thªm ®îc mét chót thµnh c«ng. PhÇn mét. nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn ch¬ng i. VÞ trÝ vµ cÊu tróc cña Khoa häc gi¸o dôc §· tõ l©u, giíi khoa häc trong nghiªn cøu gi¸o dôc, ®Æc biÖt ë ViÖt Nam, thêng th¶o luËn nh÷ng vÊn ®Ò vÒ b¶n th©n khoa häc gi¸o dôc (KHGD). NhiÒu ®iÒu cho ®Õn nay cha ®îc gi¶i ®¸p æn tho¶. Nh÷ng khóc m¾c vÒ häc thuËt nãi chung g©y trë ng¹i cho sù ph¸t triÓn lý luËn vµ thùc tiÔn gi¸o dôc, vµ trùc tiÕp g©y khã kh¨n cho viÖc qu¶n lý, chØ ®¹o c«ng t¸c nghiªn cøu, ®µo t¹o, øng dông khoa häc-c«ng nghÖ. HiÖn cã nhiÒu trêng hîp sö dông thuËt ng÷ tuú tiÖn rÊt khã chÊp nhËn, ngay c¶ trong nh÷ng quy ®Þnh chÝnh thøc, trong v¨n b¶n ®Ò tµi, luËn v¨n, luËn ¸n khoa häc. ThÝ dô, Gi¸o dôc häc ( S ph¹m häc) cã lóc ®îc gäi lµ chuyªn ngµnh, cã lóc lµ ngµnh, cã lóc ngay t¹i mét v¨n b¶n ®îc gäi b»ng c¶ hai tõ nµy; mét phÇn cña Gi¸o dôc häc lµ Lý luËn d¹y häc- còng lµ chuyªn ngµnh; mét sè lÜnh vùc kh¸c nh Kinh tÕ häc gi¸o dôc, Qu¶n lý gi¸o dôc, X· héi häc gi¸o dôc…- còng lµ chuyªn ngµnh nèt. L¹ h¬n n÷a, çc Ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y m«n häc, mçi thø ®Òu ®îc gäi lµ chuyªn ngµnh. VËy chóng lµ nh÷ng 4

5. chuyªn ngµnh cña ngµnh g×? §èi víi luËn v¨n, luËn ¸n, toµn bé khoa häc t©m lý ®îc gäi lµ chuyªn ngµnh ë bËc th¹c sÜ, cßn ë bËc tiÕn sÜ th× riªng T©m lý häc s ph¹m vµ løa tuæi ®· lµ chuyªn ngµnh… TÊt c¶ lµ do vÊn ®Ò cÊu tróc cña KHGD cha ®îc quan t©m ®óng møc. Do cha x¸c ®Þnh râ vÞ trÝ cña KHGD nªn ®«i khi n¶y sinh nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ®èi tîng vµ néi dung nghiªn cøu, lµm cho çc ®Ò tµi, luËn v¨n, luËn ¸n thiÕu ®i tÝnh b¹o d¹n, tÝnh cô thÓ, cã xu híng chung chung vµ loanh quanh trong nh÷ng khu«n khæ truyÒn thèng quen thuéc. §¬ng nhiªn tÝnh s¸ng t¹o vµ ph¸t hiÖn cßn rÊt h¹n chÕ. Toµn bé KHGD cã lóc ®îc hiÓu lµ Çc KHGD (Çc KH s ph¹m), nhng thùc chÊt trong ®ã chØ thÊy nãi vÒ çc lÜnh vùc cña S ph¹m häc (Pedagogy). Trªn thùc tÕ, cßn cã sù lÉn lén gi÷a KHGD lµ lÜnh vùc nghiªn cøu khoa häc víi néi dung çc gi¸o tr×nh chuyªn m«n vµ nghiÖp vô ë trêng s ph¹m. Nghiªn cøu gi¸o dôc cã môc tiªu tæng qu¸t, l©u dµi lµ x©y dùng lý luËn khoa häc, thiÕt kÕ hÖ thèng vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc trªn c¬ së lý luËn ®ã. Tuy vËy, trong nghiªn cøu gi¸o dôc cã nh÷ng yÕu tè khoa häc, vµ cã c¶ nh÷ng yÕu tè kh«ng ph¶i khoa häc. Nh÷ng yÕu tè khoa häc kh«ng thÓ b¸c bá ®îc gåm cã: Sinh lý häc, T©m lý häc, Sinh th¸i häc, X· héi häc, Kinh tÕ häc, Khoa häc qu¶n lý, Khoa häc lÞch sö, TriÕt häc, Logic häc, Tin häc… vµ nh÷ng yÕu tè khoa häc cã tÝnh chÊt bé m«n trong néi dung nghiªn cøu lý luËn vµ ch¬ng tr×nh d¹y häc çc m«n häc. V× vËy, nÕu kh¼ng ®Þnh r»ng, nghiªn cøu gi¸o dôc kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu khoa häc th× ®ã lµ sai lÇm tÖ h¹i. Trªn c¬ së t tëng x· héi-chÝnh trÞ cña nhµ níc (thÓ hiÖn tËp trung ë ®êng lèi, chÝnh s¸ch x· héi vµ gi¸o dôc), nh÷ng nguyªn t¾c vµ quan ®iÓm s ph¹m truyÒn thèng cña d©n téc vµ céng ®ång quèc gia(thÓ hiÖn ë LuËt gi¸o dôc vµ ý thøc x· héi vÒ gi¸o dôc), cã thÓ tËp hîp l¹i vµ hÖ thèng ho¸ tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè khoa häc trong qu¸ tr×nh vµ thµnh tùu nghiªn cøu gi¸o dôc thµnh mét lÜnh vùc häc thuËt tæng hîp, gäi lµ Khoa häc gi¸o dôc theo mét ý nghÜa lý luËn nghiªm tóc. KHGD nh vËy ®· cã t çch ®éc lËp cha, Ýt ra xÐt ë t×nh h×nh ViÖt Nam? Theo t«i, nghiªn cøu gi¸o dôc ®· trë thµnh lÜnh vùc t¬ng ®èi ®éc lËp víi nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu kh¸c, song KHGD chØ ®ang trªn con ®êng trë 5

6. thµnh khoa häc ®éc lËp. Muèn thµnh khoa häc ®éc lËp, ngoµi viÖc x¸c ®Þnh ®îc cho m×nh ®èi tîng râ rµng, th× tÝnh ®éc lËp cña ph¬ng ph¸p luËn khoa häc vµ çc ph¬ng ph¸p cô thÓ, tÝnh hÖ thèng vµ phong phó cña ho¹t ®éng vµ thµnh tùu nghiªn cøu khoa häc lµ nh÷ng tiªu chÝ quyÕt ®Þnh nhÊt. Ho¹t ®éng nghiªn cøu gi¸o dôc cßn ph¶i tr¶i qua nhiÒu n¨m ph¸t triÓn häc thuËt n÷a trªn c¬ së ®ång ho¸ ®îc nh÷ng yÕu tè khoa häc tõ çc ngµnh kh¸c vµ x©y dùng ®îc nh÷ng nguyªn t¾c, lý thuyÕt vµ ph¬ng ph¸p ®Æc thï, nhËn thøc vµ m« t¶ ®îc nh÷ng quy luËt gi¸o dôc b»ng hÖ thèng kh¸i niÖm khoa häc riªng, th× míi trë thµnh khoa häc ®éc lËp thËt sù HiÖn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn trong gióp KHGD cã thÓ trë thµnh khoa häc ®éc lËp. §ã lµ: 1/ NhiÒu chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh, bé m«n khoa häc thùc sù ®· vµ ®ang x©m nhËp m¹nh mÏ vµo nghiªn cøu gi¸o dôc, tÝch hîp ngµy cµng chÆt chÏ víi S ph¹m häc (®¹i c¬ng vµ bé phËn), ch¼ng h¹n: Kinh tÕ häc, X· héi häc, Sinh lý häc…; 2/ B¶n th©n S ph¹m häc (Lý luËn d¹y häc, Lý luËn gi¸o dôc gi¸ trÞ-tøc lµ gi¸o dôc theo nghÜa hÑp) ®· tÝch luü ®îc nhiÒu nguyªn t¾c lý luËn, ph¬ng ph¸p khoa häc, c¶i thiÖn ®îc nhiÒu kh¸i niÖm kinh nghiÖm do tiÕp thu ®îc nh÷ng thµnh tùu (®Æc biÖt lµ ph¬ng ph¸p vµ çch tiÕp cËn) tõ T©m lý häc, Khoa häc qu¶n lý, X· héi häc, Tin häc, Thèng kª to¸n häc…trong suèt thÕ kû 20; 3/ §èi tîng chung cña KHGD cã thÓ ®îc x¸c ®Þnh chØ trªn nh÷ng nÐt lín song ®èi tîng cña nhiÒu bé phËn cô thÓ cña nã ®· râ rµng, thÝ dô cña T©m lý häc gi¸o dôc, Kinh tÕ häc gi¸o dôc, X· héi häc gi¸o dôc, Sinh lý häc gi¸o dôc, Gi¸o dôc so s¸nh… Trong hiÖn thùc x· héi cã mét m¶ng ®îc gäi lµ gi¸o dôc. HiÖn thùc gi¸o dôc lµ kh¸ch thÓ cña KHGD. Nã cã nh÷ng mÆt chñ yÕu sau: 1/ Tù nhiªn (VËt lý, Sinh häc…); 2/ X· héi (Kinh tÕ, v¨n ho¸, chÝnh trÞ, ph¸p luËt, qu¶n lý, c«ng nghÖ…); 3/ T©m lý (t©m lý x· héi, t©m lý ç nh©n). Ba mÆt nµy tÊt nhiªn kh«ng ph©n chia víi nhau tuyÖt ®èi, mÆc dï mçi mÆt hµm chøa vµ g©y ra nh÷ng ¶nh hëng vµ tÝnh quy ®Þnh kh¸c nhau ®èi víi c¬ cÊu, néi dung vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Trong nh÷ng mÆt trªn, cã nh÷ng yÕu tè, nh©n tè nhÊt ®Þnh ®· ®îc khoa häc nãi chung vµ KHGD nãi riªng nhËn thøc, m« t¶ vµ gi¶i thÝch b»ng lý luËn, b»ng çc c«ng cô kü thuËt, tõ ®ã thiÕt kÕ ®îc, ho¹ch ®Þnh vµ tæ chøc ®îc c¬ cÊu, néi dung vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc trong hiÖn thùc- tøc lµ thùc tiÔn gi¸o dôc. 6

7. Thùc tiÔn gi¸o dôc xÐt vÒ nguyªn t¾c lµ kÕt qu¶ nhËn thøc vµ øng dông cña KHGD thêi kú tríc vµo cuéc sèng x· héi. §èi víi thêi kú ph¸t triÓn ®· qua cña KHGD, th× thùc tiÔn gi¸o dôc hiÖn nay kh«ng nh÷ng lµ çi ®· ®îc biÕt, ®îc hiÓu, mµ cßn ®îc biÕt vµ ®îc hiÓu kh¸ râ, ®ñ ®Ó kh«ng riªng g× çc nhµ khoa häc mµ toµn thÓ céng ®ång vµ nhµ níc cã kh¶ n¨ng thiÕt kÕ, ho¹ch ®Þnh, tæ chøc vµ thi hµnh thùc tiÔn ®ã mét çch chÆt chÏ, bµi b¶n c¶ vÒ ph¸p lý lÉn nghiÖp vô, tinh thÇn vµ vËt chÊt. §èi víi KHGD hiÖn nay vµ tõ nay vÒ sau, nh÷ng thùc tiÔn gi¸o dôc mong muèn cao h¬n vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn ®îc xem lµ môc tiªu ph¶i ®¹t ®îc cña KHGD, tÊt nhiªn môc tiªu ®ã ph¶i ®îc ®Æt ra cô thÓ trong mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc. VÒ nguyªn lý chung cña nhËn thøc, V.I.Lenin ®· chØ ra rÊt ®óng ®¾n: thùc tiÔn lµ çi ®Ých vµ ®ång thêi lµ tiªu chuÈn cuèi cïng (kÕt qu¶) cña nhËn thøc khoa häc. V× vËy, nh÷ng ph¹m trï thùc tiÔn nh c¬ cÊu, néi dung, qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®¬ng nhiªn kh«ng bao giê lµ ®èi t- îng cña KHGD, chóng ph¶i lµ môc tiªu (khi KHGD cha nhËn thøc ®Çy ®ñ vµ cha m« t¶ ®îc) vµ lµ kÕt qu¶ (khi KHGD ®· nhËn thøc ®ñ râ vµ m« t¶ ®- îc chóng ®Õn tr×nh ®é thùc tiÔn) cña nghiªn cøu gi¸o dôc. NhËn thøc khoa häc vÒ nguyªn t¾c kh«ng xem nh÷ng çi ®· biÕt, ®· hiÓu, ®· thùc thi trong hiÖn thùc lµ ®èi tîng (chØ trõ trêng hîp nghiªn cøu so s¸nh, lÞch sö, triÕt häc ®Ó KHGD cã c¨n cø tù nhËn thøc vµ tù ®¸nh gi¸ b¶n th©n sau nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh). Nh÷ng çi nµy chØ lµ ®èi tîng häc tËp, nghiªn cøu cña sinh viªn, gi¸o viªn, çn bé gi¸o dôc, çc bËc cha mÑ… víi môc ®Ých t×m hiÓu, vËn dông vµ hµnh ®éng cho ®óng ®¾n, thêng chóng ®îc tr×nh bµy trong gi¸o tr×nh, s¸ch b¸o phæ biÕn khoa häc. §èi tîng cña KHGD xÐt t¹i thêi ®iÓm bÊt kú lµ nh÷ng hiÖn tîng, nh©n tè nµo ®ã cha ®îc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch khoa häc, hoÆc ®îc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch khoa häc cha ®Çy ®ñ nh mong muèn, ®ang t¸c ®éng trong hiÖn thùc gi¸o dôc, vµ nh÷ng liªn hÖ nhÊt ®Þnh cña chóng víi thùc tiÔn gi¸o dôc. ViÖc nhËn thøc ®îc ®èi tîng nµy gióp KHGD ph¸t triÓn ®îc çi míi trong lý luËn khoa häc, nhê lý luËn míi mµ c¶i thiÖn hoÆc t¹o míi thùc tiÔn gi¸o dôc. Nh÷ng hiÖn tîng, nh©n tè cha biÕt trong hiÖn thùc gi¸o dôc tån t¹i vµ t¸c ®éng ngay bªn c¹nh, ®an xen, thËm chÝ ngay bªn trong thùc tiÔn gi¸o dôc, cã nh÷ng liªn hÖ rÊt mËt thiÕt víi c¬ cÊu, néi dung, qu¸ tr×nh gi¸o dôc, rÊt khã nhËn diÖn b»ng nhËn thøc kinh nghiÖm. Trong cïng mét hiÖn thùc 7

8. gi¸o dôc, cã hai tån t¹i kh¸c nhau: 1/ Thùc tiÔn gi¸o dôc- thµnh tùu cña KHGD hay cña Lý luËn khoa häc gi¸o dôc; 2/ Nh÷ng hiÖn tîng, nh©n tè hiÖn thùc cha ®îc nhËn thøc, t¸c ®éng vµ g¾n bã mËt thiÕt víi thùc tiÔn gi¸o dôc. Tån t¹i thø hai lµ ®èi tîng chung cña KHGD. ChÝnh v× vËy, nghiªn cøu gi¸o dôc ë tr×nh ®é khoa häc ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng çch tiÕp cËn, ph¬ng ph¸p vµ c«ng cô khoa häc s¾c bÐn míi cã thÓ x¸c ®Þnh vµ nhËn thøc ®îc ®èi tîng ®óng ®¾n. Nh÷ng nhÇm lÉn l©u nay khi x¸c ®Þnh ®èi tîng nghiªn cøu lµ Néi dung, Ph¬ng ph¸p gi¸o dôc, BiÖn ph¸p hay Quy tr×nh h×nh thµnh…lµ thÝ dô râ rµng vÒ t duy vµ çch tiÕp cËn kinh nghiÖm. NÕu quy tr×nh lµ ®èi t- îng nghiªn cøu, cè nhiªn nã ®· hoÆc ®ang tån t¹i, vµ tån t¹i kh¸ch quan víi ngêi nghiªn cøu. NÕu nã ®· cã s½n råi, th× nghiªn cøu ®Ó lµm g× n÷a? (trõ viÖc häc tËp cña häc sinh, sinh viªn, gi¸o viªn ®Ó øng dông). NÕu nã cha cã, th× nã ph¶i lµ môc tiªu tríc khi nghiªn cøu vµ lµ kÕt qu¶ khi nghiªn cøu kÕt thóc thµnh c«ng. Vµ khi nã cha cã, th× ngêi nghiªn cøu t¸c ®éng vµo çi g×? Kh«ng lÏ l¹i t¸c ®éng vµ nhËn thøc çi kh«ng cã g×? Néi dung kh¸ch quan cña ®èi tîng nãi trªn vÒ nguyªn t¾c còng cã cÊu tróc 3 mÆt(tù nhiªn, x· héi, t©m lý) vµ ®ã còng lµ cÊu tróc cña thùc tiÔn gi¸o dôc. Nh vËy cã thÓ h×nh dung ®îc 3 lÜnh vùc t¬ng ®èi kh¸c nhau trong ®èi t- îng chung cña KHGD : 1/ Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh tù nhiªn cña gi¸o dôc; 2/ Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh x· héi cña gi¸o dôc; 3/ Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh t©m lý cña gi¸o dôc. TÊt nhiªn nh÷ng lÜnh vùc nµy cã liªn quan, chÕ ®Þnh lÉn nhau, do ®ã trong KHGD cßn cã nh÷ng bé m«n, chuyªn ngµnh, liªn m«n lÊy nh÷ng liªn hÖ qua l¹i nµy lµm ®èi tîng. Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh tù nhiªn chñ yÕu do nh÷ng nghiªn cøu sinh lý häc, sinh th¸i häc, y häc, nh©n chñng häc… vµ nh÷ng nghiªn cøu gi¸p ranh nh ho¸ sinh, lý sinh, y sinh, gi¶i phÉu… t×m hiÓu vµ gi¶i thÝch. M¶ng KHGD nµy gåm nh÷ng bé m«n KHGD, vèn cã gèc lµ çc ngµnh khoa häc kh¸c, lµ nh¸nh tõ çc gèc nµy mµ ra. §ã lµ: Sinh lý häc løa tuæi vµ trÎ em(thùc ra ph¶i gäi lµ Sinh lý häc gi¸o dôc míi chÝnh x¸c); Gi¶i phÉu häc vµ vÖ sinh häc ®êng; Sinh lý häc lao ®éng s ph¹m v.v… Chóng lµ nh¸nh cña çc khoa häc, khi tham gia vµo gi¸o dôc trë thµnh bé m«n cña KHGD- gäi lµ bé m«n v× chóng cã h×nh th¸i râ rµng, nghiªm tóc, cã tÝnh ®éc lËp vÒ häc thuËt. 8

9. Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh x· héi chñ yÕu lµ ®èi tîng cña çc bé m«n vèn cã gèc lµ çc khoa häc x· héi: Kinh tÕ häc gi¸o dôc; X· héi häc gi¸o dôc; TriÕt häc gi¸o dôc; Gi¸o dôc so s¸nh; S ph¹m häc (®¹i c¬ng vµ bé phËn); Qu¶n lý gi¸o dôc; Dù b¸o gi¸o dôc; Gi¸ trÞ häc gi¸o dôc; LÞch sö gi¸o dôc vµ t tëng gi¸o dôc; vµ cña nh÷ng nghiªn cøu liªn m«n cha ph¶i lµ bé m«n nh Lý luËn v¨n ho¸, Lý luËn nghÖ thuËt, Lý luËn ng«n ng÷ v.v… Nh÷ng bé m«n nµy râ rµng kh«ng ph¶i lµ chuyªn ngµnh cña KHGD, cµng kh«ng ph¶i lµ chuyªn ngµnh cña S ph¹m häc nh vÉn hiÓu l©u nay. Chóng lµ chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh cña ngµnh kh¸c- kinh tÕ häc gi¸o dôc lµ chuyªn ngµnh cña khoa häc kinh tÕ, x· héi häc gi¸o dôc, lÞch sö gi¸o dôc… lµ chuyªn ngµnh cña x· héi häc vµ khoa häc lÞch sö.. Chóng tÝch hîp víi S ph¹m häc lµ bé m«n nßng cèt cña KHGD ®Ó t¹o ra c¬ cÊu bé m«n phong phó. Nh÷ng tiÒn ®Ò vµ tÝnh quy ®Þnh t©m lý lµ ®èi tîng cña çc bé m«n T©m lý häc s ph¹m vµ løa tuæi, T©m lý häc qu¶n lý gi¸o dôc, T©m lý häc ph¸t triÓn, T©m lý häc x· héi, T©m lý häc lao ®éng s ph¹m, T©m lý häc chÈn ®o¸n, T©m lý häc híng nghiÖp v.v… Ranh giíi gi÷a çc bé m«n nµy trong KHGD cha ®îc ph©n ®Þnh râ l¾m. Cã xu híng cho r»ng trong KHGD chØ cã bé m«n T©m lý häc gi¸o dôc, nã bao hµm tÊt c¶ nh÷ng phÇn thÝch hîp mµ S ph¹m häc dïng ®Ó luËn chøng t©m lý häc cho qu¸ tr×nh, ho¹t ®éng vµ nguån lùc gi¸o dôc, lÊy tõ toµn bé khoa häc t©m lý. Trong çc bé m«n cña KHGD cã cÊu tróc chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh. S ph¹m häc ®¹i c¬ng cã çc chuyªn ngµnh: Lý luËn d¹y häc, Lý luËn gi¸o dôc gi¸ trÞ; S ph¹m häc bé phËn gåm: S ph¹m häc to¸n, S ph¹m häc KH tù nhiªn, S ph¹m häc KH x· héi, S ph¹m häc NghÖ thuËt v.v…; T©m lý häc s ph¹m vµ løa tuæi cã rÊt nhiÒu chuyªn ngµnh: T©m lý häc d¹y häc, T©m lý häc gi¸o dôc gi¸ trÞ, T©m lý häc ngêi gi¸o viªn v.v…Còng cã nh÷ng bé m«n cha t¸ch ra thµnh nhiÒu chuyªn ngµnh, thÝ dô Gi¸o dôc so s¸nh, Kinh tÕ häc gi¸o dôc… Çc bé m«n KHGD ®îc h×nh thµnh vµ tæ chøc theo nguyªn t¾c chung sau, mÆc dï kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu cïng mét khu«n mÉu: + Çc kh¸i niÖm ph¶n ¸nh quy luËt, nguyªn t¾c, ph¬ng ph¸p… cña khoa häc ngµnh cã vai trß nßng cèt ®Ó cÊu thµnh bé m«n. Ch¼ng h¹n, trong Kinh 9

10. tÕ häc gi¸o dôc th× çc kh¸i niÖm kinh tÕ häc lµ nßng cèt vµ c¬ së ®Ó t¹o nªn hÖ thèng kh¸i niÖm chuyªn biÖt cña Kinh tÕ häc gi¸o dôc; trong T©m lý häc gi¸o dôc th× nßng cèt vµ c¬ së lµ nh÷ng kh¸i niÖm cña khoa häc t©m lý. + Çc sù kiÖn, ph¹m trï vµ kh¸i niÖm S ph¹m häc ®îc tËp hîp, ®îc hÖ thèng ho¸ l¹i thµnh hÖ thèng sù kiÖn khoa häc trong lÜnh vùc bé m«n, çc kh¸i niÖm khoa häc vµ çc kh¸i niÖm s ph¹m häc kÕt hîp víi nhau, gi¶i thÝch lÉn nhau, bæ sung cho nhau vÒ néi dung vµ logic. Ch¼ng h¹n, çc kh¸i niÖm T©m lý häc nh Tri gi¸c, T duy, Ho¹t ®éng, NhËn thøc… vµ çc kh¸i niÖm S ph¹m häc nh LÜnh héi kh¸i niÖm, H×nh thµnh kü n¨ng, Häc tËp theo chiÕn lîc t×m tßi… kÕt hîp víi nhau, gi¶i thÝch lÉn nhau vµ bæ sung cho nhau ®Ó t¹o nªn nh÷ng kh¸i niÖm vµ sù kiÖn c¬ b¶n trong T©m lý häc d¹y häc. + Cã thÓ cã sù dÞch chuyÓn hay biÕn th¸i chót Ýt cña mét trong hai hoÆc cña c¶ hai hÖ thèng trªn khi kÕt hîp víi nhau, ph¶n ¸nh sù giao thoa cña hai lo¹i quy luËt: quy luËt d¹y häc-gi¸o dôc vµ quy luËt kinh tÕ, quy luËt t©m lý. ChÝnh v× vËy, çc sù kiÖn khoa häc trong bé m«n nãi chung cã tÝnh ®Æc thï. Bªn c¹nh cÊu tróc bé m«n, chuyªn ngµnh, ph©n ngµnh, KHGD cßn cã nh÷ng h×nh th¸i kh¸c nhau, ®«i khi bÞ hiÓu lÇm lµ çc ngµnh hay chuyªn ngµnh KHGD. Thùc ra chóng lµ KHGD ë nh÷ng d¹ng kh¸c nhau, nãi chung lµ ®¼ng lËp, tuy cã thÓ kh«ng xuÊt hiÖn vµ h×nh thµnh cïng mét lóc. Theo c¬ cÊu cña hÖ thèng gi¸o dôc, KHGD cã nh÷ng h×nh th¸i :1/ KHGD mÇm non; 2/ KHGD phæ th«ng; 3/ KHGD nghÒ nghiÖp; 4/ KHGD ®¹i häc; 5/ KHGD x· héi(gi¸o dôc thêng xuyªn, gi¸o dôc qua truyÒn th«ng…). Theo ®Æc trng cña môc tiªu vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc, KHGD cã nh÷ng h×nh th¸i : 1/ KHGD chÝnh quy; 2/ KHGD ®iÒu chØnh (gi¸o dôc ngêi cã tËt); 3/ KHGD ®Æc biÖt(gi¸o dôc vµ c¶i t¹o ph¹m nh©n); 4/ KHGD qu©n sù; 5/ KHGD s ph¹m(gi¸o dôc gi¸o viªn). Trong sè nh÷ng h×nh th¸i nµy, KHGD MÇm non vµ KHGD phæ th«ng cã thÓ ®îc xem lµ b¶n gèc cña KHGD, bëi v× hÇu hÕt nh÷ng quy luËt, nguyªn t¾c, sù kiÖn ®Æc trng nhÊt cña gi¸o dôc ®îc ph¸t hiÖn, m« t¶ ë ®©y, vµ chóng ®îc sö dông lµm tiÒn ®Ò khoa häc cho viÖc x©y dùng KHGD ë nh÷ng h×nh th¸i cßn l¹i. Trong mäi h×nh th¸i cña nã, KHGD ®îc cè kÕt bëi S ph¹m häc, ®Æc biÖt lµ Lý luËn d¹y häc(®¹i c¬ng vµ bé phËn). Nã tËp hîp nhiÒu lÜnh vùc häc 10

11. thuËt ®Ó t¹o ra kh«ng nh÷ng çc bé m«n míi vµ çc chuyªn ngµnh trong çc bé m«n ®ã, mµ c¶ nh÷ng chuyªn ngµnh ngay trong nã- tøc lµ çc chuyªn ngµnh S ph¹m häc m«n häc. Trong thêi kú ®Çu ph¸t triÓn KHGD, ngêi ta ®· tõng xÕp kinh tÕ häc gi¸o dôc, qu¶n lý gi¸o dôc, triÕt häc gi¸o dôc, gi¸o dôc so s¸nh, lÞch sö gi¸o dôc lµ nh÷ng phÇn nhá cña S ph¹m häc ®¹i c¬ng. §iÒu ®ã kh«ng thÝch hîp víi c¬ cÊu ®èi tîng vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña thùc tiÔn gi¸o dôc hiÖn nay. ViÖc ph©n biÖt Lý luËn gi¸o dôc vµ KHGD còng rÊt cã ý nghÜa trong t×nh h×nh hiÖn nay. NÕu hiÓu Lý luËn gi¸o dôc nh ph¹m trï cïng cÆp víi Thùc tiÔn gi¸o dôc, th× b¶n chÊt cña nã kh«ng kh¸c g× KHGD, chØ Ýt phong phó h¬n mµ th«i. Trong Lý luËn gi¸o dôc chØ ph¶n ¸nh nh÷ng thµnh tùu vµ ho¹t ®éng lý luËn cña KHGD, cßn nhiÒu mÆt sù kiÖn, gi¶ thuyÕt, nhiÖm vô, tiÕn tr×nh nghiªn cøu KHGD cha ®îc ph¶n ¸nh. Tãm l¹i, Lý luËn gi¸o dôc thuéc ý thøc x· héi, cßn KHGD võa bao hµm Lý luËn, võa bao hµm thùc tiÔn nghiªn cøu khoa häc. Cè nhiªn Lý luËn gi¸o dôc nãi ®Õn ë ®©y hoµn toµn kh«ng ph¶i kh¸i niÖm lý luËn gi¸o dôc theo nghÜa hÑp thêng ®îc ®Ò cËp trong S ph¹m häc ®¹i c¬ng. B¶n th©n thuËt ng÷ Gi¸o dôc theo nghÜa hÑp vµ Lý luËn gi¸o dôc theo nghÜa hÑp còng cã ý nghÜa häc thuËt rÊt ch«ng chªnh vµ buéc khi dïng ®Õn ph¶i nãi cho ®ñ, nÕu bá mÊt “theo nghÜa hÑp” th× nã ch¼ng cßn x¸c ®Þnh g× n÷a. Theo t«i, bªn c¹nh çc nhiÖm vô d¹y häc cã chøc n¨ng båi dìng vµ ph¸t triÓn häc vÊn, n¨ng lùc trÝ tuÖ vµ hµnh ®éng thùc tiÔn cña ngêi häc, th× nh÷ng ho¹t ®éng gi¸o dôc ngoµi d¹y häc cã nhiÖm vô gi¸o dôc gi¸ trÞ, ph¸t triÓn ho¹t ®éng ®Þnh híng gi¸ trÞ vµ çc kü n¨ng x· héi cña ngêi häc. Mét vÊn ®Ò n÷a cÇn th¶o luËn: Pedagogy nªn gäi lµ Gi¸o dôc häc hay S ph¹m häc? Theo t«i, nÕu thõa nhËn KHGD lµ mét khoa häc tæng hîp cã cÊu tróc bé m«n vµ chuyªn ngµnh nh ®· nãi ë trªn, th× Pedagogy ph¶i cã tªn lµ S ph¹m häc. Cßn thuËt ng÷ Gi¸o dôc häc nªn dïng ®Ó chØ m«n häc chung vÒ KHGD, ®îc sinh viªn nghiªn cøu ë çc trêng s ph¹m. Khi dïng thuËt ng÷ KHGD lµ ®Ó nãi ®Õn ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc, tÝch luü vµ x©y dùng lý luËn khoa häc, cßn dïng thuËt ng÷ Gi¸o dôc häc lµ nãi ®Õn m«n häc, trong ®ã tr×nh bµy rót gän vµ chän läc nh÷ng thµnh tùu chung nhÊt cña 11

12. KHGD vµ cÇn thiÕt nhÊt cho gi¸o viªn, çc nhµ ho¹t ®éng thùc tiÔn ®Ó hä sö dông trong nghÒ nghiÖp cña m×nh. Tµi liÖu tham kh¶o 1. Ph¬ng ph¸p luËn khoa häc gi¸o dôc. ViÖn KHGD ViÖt Nam, Hµ Néi, 1978. Chñ biªn: Ph¹m Minh H¹c. 2. NhËn thøc l¹i mét sè kh¸i niÖm, ph¹m trï gi¸o dôc häc. §Ò tµi cÊp Bé B- 34-37-39. ViÖn KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: Vò Träng Rü. 3. Hµ ThÕ Ng÷- §Æng Vò Ho¹t. Gi¸o dôc häc. Gi¸o tr×nh çc trêng s ph¹m. XB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1987-1988. 4. Th¸i Duy Tuyªn. Mét sè vÊn ®Ò hiÖn ®¹i gi¸o dôc häc. XB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1998. ch¬ng ii. VÊn ®Ò c¬ cÊu cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo çch tiÕp cËn hiÖn ®¹i 12

13. Theo quan niÖm phæ biÕn, cã 3 hiÖn tîng chñ yÕu trùc tiÕp liªn quan tíi qu¸ tr×nh gi¸o dôc: qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ hay qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nghÜa réng, qu¸ tr×nh d¹y häc, qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nghÜa hÑp hay qu¸ tr×nh t¸c ®éng gi¸o dôc ®Õn ý thøc vµ hµnh vi con ngêi. Tæ chøc cña c¬ cÊu nµy nh sau: qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ(QTGDTT) bao gåm hai QTGD bé phËn lµ qu¸ tr×nh d¹y häc(QTDH) vµ QTGD theo nghÜa hÑp; QTDH l¹i bao gåm viÖc d¹y vµ häc çc m«n häc chÝnh kho¸ còng nh nh÷ng giê häc ngo¹i kho¸; QTGD theo nghÜa hÑp th× ®îc chia ra çc QTGD cô thÓ vµ hÑp h¬n n÷a lµ QTGD ®¹o ®øc, QTGD thÈm mü, QTGD thÓ chÊt, QTGD lao ®éng, v.v… §©y lµ mét biÓu tîng lý thuyÕt ®îc xem lµ chÝnh thèng trong KHGD, song trong nhµ trêng ngêi ta kh«ng thÓ lµm thÕ nµo tæ chøc ®îc vµ thùc thi ®îc mét c¬ cÊu nh thÕ. V× sao vËy? Cã lÏ cÇn ph¶i th¶o luËn râ h¬n n÷a mét sè kh¸i niÖm thêng ®îc gi¶i thÝch lÉn víi nhau: Gi¸o dôc vµ QTGD, Ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ Ho¹t ®éng cña ngêi häc, D¹y häc vµ QTDH, QTGD vµ Ho¹t ®éng gi¸o dôc. Gi¸o dôc vµ QTGD lµ hai ph¹m trï hiÖn tîng kh¸c nhau: gi¸o dôc lµ hiÖn tîng x· héi, cßn QTGD lµ hiÖn tîng s ph¹m. Trong hiÖn thùc x· héi réng lín cã mét m¶ng ®Æc biÖt mang nh÷ng thuéc tÝnh s ph¹m- ®ã lµ gi¸o dôc. Trong hiÖn thùc gi¸o dôc cã nh÷ng yÕu tè vµ nh©n tè nhÊt ®Þnh ®· ®îc m« t¶ vµ gi¶i thÝch b»ng lý luËn khoa häc vµ thiÕt kÕ kü thuËt, ®îc ho¹ch ®Þnh vµ ®îc tæ chøc thùc tÕ b»ng çc c«ng cô ph¸p lý, x· héi, hµnh chÝnh, kinh tÕ, t©m lý, s ph¹m, cã cÊu tróc chÆt chÏ trªn nhiÒu ph¬ng diÖn(môc ®Ých, néi dung, ph¬ng ph¸p, ph¬ng tiÖn, nh©n lùc, tµi chÝnh, thêi gian, kh«ng gian, tiÕn ®é, logic, qu¶n lý, çc ®iÒu kiÖn kh¸c)- ®ã lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc. ChÝnh QTGD lµ ph¬ng thøc tæng qu¸t ®Ó tiÕn hµnh gi¸o dôc vµ còng lµ ®éng th¸i c¬ b¶n, tù gi¸c cña gi¸o dôc. Nh÷ng hiÖn tîng, sù kiÖn kh¸c n»m trong hiÖn thùc gi¸o dôc, nhng n»m ngoµi QTGD ®¬ng nhiªn còng thuéc ph¹m trï gi¸o dôc song nÐt kh¸c biÖt b¶n chÊt gi÷a chóng vµ QTGD chÝnh lµ chóng cha ®îc nhËn thøc, thiÕt kÕ, tæ chøc vµ tiÕn hµnh tù gi¸c, chÆt chÏ, vµ cã thÓ ®îc xem lµ bé phËn tù ph¸t cña gi¸o dôc. Gi¸o dôc nãi chung cã 3 bé phËn c¬ b¶n:1/gi¸o dôc chÝnh quy hay gi¸o dôc nhµ trêng; 2/ gi¸o dôc kh«ng chÝnh quy, cßn gäi lµ gi¸o dôc t¹i 13

14. chøc, gi¸o dôc ë çc trung t©m ®µo t¹o-båi dìng, gi¸o dôc ngêi lín, truyÒn th«ng gi¸o dôc, c©u l¹c bé gi¸o dôc, çc héi cã ho¹t ®éng ®µo t¹o…; 3/ gi¸o dôc phi chÝnh quy, thêng cã h×nh thøc häc ®éc lËp, ®µo t¹o truyÒn tay, tù båi dìng.., ch¼ng h¹n viÖc d¹y thªm- häc thªm hiÖn nay. Râ rµng bé phËn thø nhÊt vµ mét phÇn chñ yÕu cña bé phËn thø hai ®îc tæ chøc nh QTGD, cßn bé phËn thø ba vµ mét phÇn cña bé phËn thø hai cha ®îc tæ chøc nh vËy. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, QTGD kh«ng ®ång nhÊt víi gi¸o dôc, nã chØ lµ mét phÇn c¬ b¶n vµ chñ ®¹o cña gi¸o dôc. MÆt kh¸c, kh«ng ph¶i bÊt luËn çi g× cña gi¸o dôc ®Òu lµ QTGD, trong gi¸o dôc cã nhiÒu phÇn kh«ng ph¶i lµ QTGD. Râ rµng ë ph¬ng diÖn vËt chÊt, gi¸o dôc chÝnh lµ d¹y häc theo nghÜa ®Çy ®ñ lµ d¹y cho ngêi ta häc tËp, trong ®ã cã c¶ viÖc häc ®éc lËp lÉn häc phô thuéc(cã thÇy trùc tiÕp híng dÉn). NÕu kÓ c¶ nh÷ng yÕu tè tinh thÇn bªn trong ngêi häc vµ ho¹t ®éng cña hä, th× gi¸o dôc bao gåm c¶ nh÷ng qu¸ tr×nh tù gi¸o dôc, tù hoµn thiÖn, tù ph¸t triÓn, tù ®iÒu chØnh nh©n çch cña ç nh©n ngêi häc. TÊt c¶ nh÷ng hiÖn tîng nµy chØ ®îc ho¹ch ®Þnh vµ tæ chøc gi¸n tiÕp th«ng qua d¹y häc vµ häc tËp. Khi dùa ch¾c vµo d¹y häc chóng diÔn ra t¬ng ®èi chÆt chÏ, cã tr×nh tù chung chÝnh lµ logic cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Nhng nÕu kh«ng cã nÒn t¶ng d¹y häc, th× nh÷ng qu¸ tr×nh nµy chØ lµ nh÷ng hiÖn tîng ç nh©n rêi r¹c, diÔn ra ë mçi ngêi mét çch, vµ ®¬ng nhiªn cã hµng chôc triÖu qu¸ tr×nh riªng lÎ nh vËy, rÊt kh¸c nhau tuú tõng ngêi häc. Kh«ng thÓ gäi hµng chôc triÖu hiÖn tîng lÎ tÎ vµ diÔn biÕn kh«ng theo mét tr×nh tù, kh«ng cã ®Çu cuèi nµo c¶ nh vËy lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nghÜa hÑp ®îc. Nãi chÝnh x¸c h¬n, cã nh÷ng hiÖn tîng gi¸o dôc b¸m theo d¹y häc, võa nh ®iÒu kiÖn, võa nh kÕt qu¶ cña d¹y häc, võa lµ chøc n¨ng, võa lµ môc ®Ých cña d¹y häc, diÔn ra ë ç nh©n, lµm cho qu¸ tr×nh gi¸o dôc phong phó h¬n d¹y häc(hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn kÕt qu¶ d¹y häc), nhng chóng kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh nhÊt qu¸n nh d¹y häc. Tuy vËy chÝnh nh÷ng hiÖn tîng gi¸o dôc kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh nµy ®· khiÕn cho gi¸o dôc cã tÝnh tù trÞ t¬ng ®èi cao, cã tÝnh liªn tôc vÒ néi dung vµ gi¸ trÞ vµ t¹o ra nh÷ng ph¬ng thøc vµ thµnh tùu ph¸t triÓn ç nh©n rÊt kh¸c nhau mÆc dï nh÷ng ç nh©n Êy ®Òu chung nhau cïng mét qu¸ tr×nh d¹y häc. D¹y häc lµ qu¸ tr×nh phô thuéc vµ gi¸n ®o¹n, hoµn toµn do chóng ta tæ chøc- cã thÓ b¾t ®Çu, dõng l¹i, ng¾t qu·ng ë ®©u vµ lóc nµo tuú ý, cã thÓ bá hay thªm bít 14

15. m«n häc, bµi häc vµ çc ho¹t ®éng gi¸o dôc, cã thÓ thay ®æi çch tæ chøc ®¸nh gi¸, lîng tuyÓn sinh, tû lÖ tèt nghiÖp, c¬ cÊu gi¸o viªn, quy m« trêng vµ líp… Nhng chóng ta kh«ng thÓ lµm ®îc nh vËy víi nh÷ng hiÖn tîng gi¸o dôc gi¸ trÞ nh ®¹o ®øc, thÈm mü, lao ®éng, t×nh c¶m x· héi…, chóng chØ t- ¬ng ®èi phô thuéc d¹y häc vµ b¶n th©n chóng cã tÝnh tù trÞ. Ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ Ho¹t ®éng cña ngêi häc còng lµ nh÷ng hiÖn tîng thêng bÞ lÉn víi nhau. H§GD do ngêi lín tæ chøc theo kÕ ho¹ch, ch- ¬ng tr×nh gi¸o dôc, trùc tiÕp ®iÒu hµnh chóng vµ chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ chóng chÝnh lµ nhµ trêng, çc gi¸o viªn vµ çc nhµ gi¸o dôc cã liªn quan nh cha mÑ häc sinh, çc tæ chøc gi¸o dôc x· héi vµ çc c¬ së gi¸o dôc nhµ níc. Cßn H§ cña ngêi häc l¹i do ngêi häc thùc hiÖn, theo nhu cÇu vµ lîi Ých cña hä, vµ ®éng c¬ cña nh÷ng ho¹t ®éng nµy mÆc dï cã ®Æc ®iÓm løa tuæi song còng cã nh÷ng kh¸c biÖt ç nh©n rÊt lín. Çc H§GD trong nhµ trêng ®îc ph©n chia thµnh hai bé phËn chñ yÕu: Çc H§GD trong hÖ thèng çc m«n häc vµ çc lÜnh vùc häc tËp kh¸c nh giê häc ngo¹i kho¸; çc H§GD ngoµi çc m«n häc vµ lÜnh vùc häc tËp. TÝnh chung l¹i, cã nh÷ng H§GD sau: H§GD thÓ chÊt, H§GD trÝ tuÖ, H§GD ®¹o ®øc, H§GD thÈm mü, H§GD t tëng-chÝnh trÞ-ph¸p luËt, vµ cµng ngµy cµng xuÊt hiÖn thªm nh÷ng ho¹t ®éng míi, ch¼ng h¹n: H§GD phßng chèng ma tuý, H§GD m«i trêng, H§GD d©n sè, H§GD lÔ gi¸o, H§GD nh©n v¨n- quèc tÕ-hoµ b×nh, v.v… TÊt c¶ nh÷ng ho¹t ®éng nµy ®îc thùc hiÖn trong çc m«n häc vµ ngoµi çc m«n häc, vµ chóng ®îc thùc hiÖn ra sao hoµn toµn do nhµ trêng vµ gi¸o viªn chi phèi. Nh×n chung, trong çc m«n häc gi¸o viªn chñ yÕu ®Çu t vµ chó ý ®Õn ho¹t ®éng gi¶ng d¹y m«n häc mµ m×nh phô tr¸ch vµ viÖc d¹y häc ë líp do m×nh phô tr¸ch. Trong khi ®ã, ho¹t ®éng d¹y häc chØ lµ mét trong nh÷ng ho¹t ®éng gi¸o dôc, tuy nã lµ nÒn t¶ng vµ cã vÞ trÝ chñ ®¹o. MÆt kh¸c, ho¹t ®éng d¹y häc lµ nÒn t¶ng vµ chñ ®¹o kh«ng chØ trong çc m«n häc, mµ ë tÊt c¶ çc ho¹t ®éng gi¸o dôc kh¸c trong nhµ tr- êng. Çc ho¹t ®éng gi¸o dôc ngoµi m«n häc thùc ra kh«ng cã ý nghÜa g×, kh«ng diÔn ra nh lµ H§GD nÕu kh«ng cã ai d¹y ngêi häc nhËn biÕt, hiÓu, tin vµ ¸p dông çi g× ®ã, tøc lµ ph¶i cã ngêi d¹y vµ ngêi häc vÒ nh÷ng çi g× ®ã th× ho¹t ®éng Êy míi trë thµnh H§GD. Cã thÓ nãi, d¹y häc lµ ho¹t ®éng 15

16. gi¸o dôc c¬ b¶n nhÊt, cã vÞ trÝ nÒn t¶ng vµ chøc n¨ng chñ ®¹o trong hÖ thèng çc H§GD. Çc H§GD nh vËy chØ lµ m«i trêng ho¹t ®éng cña ngêi häc, chóng cã c¬ cÊu, néi dung, môc tiªu, ph¬ng tiÖn t¬ng ®èi kh¸ch quan ®èi víi ngêi häc, kh«ng nhÊt thiÕt ®îc ngêi häc thõa nhËn lµ cña m×nh. H§GD ®îc tæ chøc cã ®Þnh híng vÒ mÆt gi¸ trÞ, thÝ dô ®¹o ®øc, thÈm mü, thÓ thao, lao ®éng… nh»m t¹o ra nh÷ng m«i trêng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp cã ®Þnh híng cña ngêi häc. Khi tham gia çc H§GD, ngêi häc tiÕn hµnh çc ho¹t ®éng cña m×nh theo nh÷ng nguyªn t¾c chung, nh÷ng môc tiªu chung, nh÷ng chuÈn mùc gi¸ trÞ chung vµ nh÷ng biÖn ph¸p chung, nhê vËy hä ®îc gi¸o dôc theo nh÷ng tiªu chÝ chung tuy ho¹t ®éng cña mçi ngêi lu«n diÔn ra ë cÊp ®é ç nh©n. Nh÷ng ho¹t ®éng cña ngêi häc cã hai lo¹i : ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ kh«ng c¬ b¶n. Ho¹t ®éng c¬ b¶n lµ lo¹i ho¹t ®éng g¾n chÆt víi ®êi sèng häc ®êng, diÔn ra ë mçi ngêi häc. §· lµ ngêi häc th× ç nh©n ph¶i cã nh÷ng ho¹t ®éng nµy. Ho¹t ®éng c¬ b¶n cã ®Æc ®iÓm løa tuæi, vÒ c¶ h×nh th¸i lÉn tr×nh ®é ph¸t triÓn. Trong løa tuæi mÉu gi¸o, trÎ cã nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n sau: 1/ ho¹t ®éng nhËn thøc; 2/ ho¹t ®éng giao tiÕp; 3/ ho¹t ®éng ch¬i; 4/ çc hµnh ®éng vµ hµnh vi sinh ho¹t, trong ®ã ho¹t ®éng ch¬i lµ chñ ®¹o. §èi víi mét sè trÎ, cã thÓ cã thªm ho¹t ®éng nµo kh¸c do hoµn c¶nh sèng ®Æc thï. Ch¼ng h¹n cã ch¸u b¾t ®Çu cã ho¹t ®éng häc tËp v× ch¸u sèng trong m«i trêng thuËn lîi cho sù n¶y sinh ho¹t ®éng nµy t¬ng ®èi sím; cã ch¸u cã ho¹t ®éng nghÖ thuËt v× gia ®×nh tËp trung båi dìng n¨ng khiÕu nghÖ thuËt… Nhng ®ã lµ nh÷ng ho¹t ®éng kh«ng c¬ b¶n v× chóng kh«ng ®Æc trng cho mäi trÎ ë løa tuæi nµy. TrÎ tiÓu häc cã nh÷ng ho¹t ®éng sau lµ c¬ b¶n:1/ ho¹t ®éng nhËn thøc; 2/ ho¹t ®éng giao tiÕp; 3/ ho¹t ®éng häc tËp; 4/ hµnh ®éng vµ hµnh vi sinh ho¹t, trong ®ã ho¹t ®éng häc tËp lµ chñ ®¹o mÆc dï nã ®ang h×nh thµnh. Tuú hoµn c¶nh sèng ç nh©n, trÎ tiÓu häc còng cã nh÷ng ho¹t ®éng kh«ng c¬ b¶n, ch¼ng h¹n: lao ®éng kiÕm sèng do ®iÒu kiÖn kinh tÕ gia ®×nh b¾t buéc; ho¹t ®éng thÓ thao hay nghÖ thuËt do n¨ng khiÕu ç nh©n hoÆc do m«i trêng gia ®×nh thuËn lîi; ho¹t ®éng x· héi do xu híng ç nh©n ®Æc biÖt…Häc sinh trung häc ngoµi 4 ho¹t ®éng c¬ b¶n nh häc sinh tiÓu häc, çc em cßn thùc hiÖn ho¹t ®éng x· héi, vµ ë cÊp trung 16

17. häc phæ th«ng cã thÓ coi ho¹t ®éng nµy vµ ho¹t ®éng häc tËp lµ nh÷ng ho¹t ®éng chñ ®¹o. Häc sinh lín cña trêng phæ th«ng cã thÓ tham gia nhiÒu d¹ng ho¹t ®éng nh thÓ thao, nghÖ thuËt, x· héi-chÝnh trÞ, kinh tÕ, lao ®éng nghÒ nghiÖp, v¨n ho¸ quÇn chóng… tuú theo së trêng vµ hoµn c¶nh sèng ç nh©n, song kh«ng thÓ coi nh÷ng ho¹t ®éng nµy lµ c¬ b¶n ®îc. Néi dung vµ c¬ cÊu cña çc ho¹t ®éng c¬ b¶n cña ngêi häc ë nh÷ng løa tuæi kh¸c nhau lµ nh÷ng hiÖn tîng kh¸ch quan ®èi víi nhµ trêng vµ nhµ gi¸o dôc, còng t¬ng tù nh çc ho¹t ®éng gi¸o dôc lµ kh¸ch quan ®èi víi ngêi häc vËy. Çc H§GD ®îc tæ chøc nh thÕ nµo lµ do nhµ trêng, cßn ngêi häc ho¹t ®éng ra sao l¹i lµ chuyÖn cña hä. Cã thÓ tæ chøc d¹y häc, nhng nhiÒu trÎ kh«ng cã ho¹t ®éng häc tËp; cã thÓ trong mét ho¹t ®éng gi¸o dôc ®¹o ®øc, trÎ nµy chñ yÕu ho¹t ®éng nhËn thøc hay giao tiÕp, trÎ kia chñ yÕu ho¹t ®éng häc tËp hay x· héi..; cã thÓ kh«ng tæ chøc d¹y häc nhng ë mét sè trÎ l¹i cã ho¹t ®éng häc tËp t¹i lóc Êy. §©y lµ nh÷ng ®iÒu kh«ng nªn lÉn víi nhau c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn . ThÝ dô, v× trong trêng mÇm non cã tæ chøc d¹y häc nh lµ mét ho¹t ®éng gi¸o dôc cña nhµ trêng, nhiÒu ngêi tëng r»ng trÎ cã ho¹t ®éng häc tËp; v× cã tæ chøc cho trÎ tù phôc vô, lµm viÖc g× ®ã nªn tëng r»ng trong trêng mÇm non cã ho¹t ®éng lao ®éng(tÊt nhiªn cã H§ lao ®éng nhng ®ã lµ H§ cña gi¸o viªn vµ nh©n viªn nhµ trêng chø kh«ng ph¶i cña trÎ)… Ho¹t ®éng gi¸o dôc ®¹o ®øc, ho¹t ®éng gi¸o dôc thÈm mü, ho¹t ®éng gi¸o dôc t tëng-chÝnh trÞ, ho¹t ®éng gi¸o dôc ph¸p luËt, ho¹t ®éng gi¸o dôc khoa häc, ho¹t ®éng gi¸o dôc lao ®éng, ho¹t ®éng gi¸o dôc kü thuËt, kinh tÕ… vµ cã thÓ rÊt nhiÒu ho¹t ®éng GD kh¸c n÷a, kh«ng cã nghÜa lµ khi chóng ®îc tæ chøc trong nhµ trêng th× trÎ em cã ho¹t ®éng ®¹o ®øc, ho¹t ®éng thÈm mü, ho¹t ®éng chÝnh trÞ, ho¹t ®éng ph¸p luËt, ho¹t ®éng khoa häc hay ho¹t ®éng kinh tÕ. Sù ph©n biÖt trªn gîi ra hai ®iÒu: 1/ c¬ cÊu çc H§GD trong nhµ trêng cÇn ®îc x¸c ®Þnh theo môc tiªu gi¸o dôc, mµ tríc hÕt nh»m ®¸p øng nhu cÇu x· héi vµ nhu cÇu ph¸t triÓn con ngêi, nhng còng kh«ng thÓ ®i qu¸ xa so víi c¬ cÊu nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n cña ngêi häc v× dÔ bá lì c¬ héi ph¸t triÓn cña trÎ, võa l·ng phÝ thêi gian, võa phÝ c«ng cña tæ chøc ho¹t ®éng thõa hoÆc kÐm hiÖu qu¶. Víi trÎ mÇm non, ho¹t ®éng gi¸o dôc ®¹o ®øc chØ lµ m«i trêng ®Ó çc ch¸u nhËn thøc, giao tiÕp, ch¬i vµ sinh ho¹t 17

18. díi ¶nh hëng cña çc gi¸ trÞ ®¹o ®øc, çc quan hÖ ®¹o ®øc ®îc ho¹ch ®Þnh trong ®ã, chø nã kh«ng ®Î ra mét ho¹t ®éng ®Æc thï nµo cã ®éng c¬ ®¹o ®øc tù gi¸c ë trÎ c¶. Víi nhiÒu ho¹t ®éng gi¸o dôc kh¸c, t×nh h×nh còng gièng nh vËy; 2/ çc ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ kh«ng c¬ b¶n cña ngêi häc kh«ng ph¶i lµ c¬ cÊu cè ®Þnh, mµ chóng ph¸t triÓn theo quy luËt ç nh©n vµ løa tuæi. Sù ph¸t triÓn ç nh©n cña ngêi häc dùa vµo ho¹t ®éng cña chÝnh hä nh lµ chñ thÓ ho¹t ®éng. Nãi çch kh¸c, muèn cã sù ph¸t triÓn ç nh©n ph¶i cã tiÒn ®Ò lµ sù ph¸t triÓn cña ho¹t ®éng cña chÝnh ç nh©n ®ã. Çc H§GD t¹o m«i trêng cho çc ho¹t ®éng cña ngêi häc, vµ nh÷ng ho¹t ®éng cña ngêi häc quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña hä. Çc H§GD ph¶i dùa vµo ho¹t ®éng cña ngêi häc, mÆt kh¸c, ho¹t ®éng cña ngêi häc ®îc ®Þnh híng bëi çc H§GD, nhng chóng kh«ng hÒ thay thÕ cho nhau ®îc. TÊt c¶ nh÷ng H§GD vµ nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau cña chóng trong vµ ngoµi nhµ trêng cÇn ®îc ho¹ch ®Þnh sao cho ph¸t huy ®îc tèt nhÊt nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n cña ngêi häc, tËp trung u tiªn vµ ®Èy m¹nh nh÷ng ho¹t ®éng nµy, mÆt kh¸c ®¸p øng ®óng møc nh÷ng yªu cÇu ho¹t ®éng kh«ng c¬ b¶n cña nh÷ng ç nh©n ngêi häc. Çc ho¹t ®éng GD thêng nh»m vµo nh÷ng mÆt gi¸o dôc t¬ng øng. V× vËy, nÕu trong nhµ trêng cã bao nhiªu mÆt gi¸o dôc ®îc x¸c ®Þnh th× còng cã bÊy nhiªu H§GD. Nh÷ng t¸t c¶ ph¶i dùa trªn nÒn t¶ng d¹y häc. VÊn ®Ò cha ®îc s¸ng tá ë ®©y chÝnh lµ: çc ho¹t ®éng GD ngoµi ho¹t ®éng d¹y häc cã ph¶i lµ mét qu¸ tr×nh kh«ng? D¹y häc cã dÆc tÝnh qu¸ tr×nh, ai còng thõa nhËn nh vËy. Nhng çc H§GD kh¸c th× sao? Mçi H§GD theo tõng mÆt gi¸o dôc cã thÓ ®îc xem lµ mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc cô thÓ kh«ng? Céng tÊt c¶ nh÷ng H§GD l¹i th× cã thµnh mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng? Trªn thùc tÕ cã qu¸ tr×nh gi¸o dôc chung Êy hay kh«ng? Theo t«i, trong nh÷ng ho¹t ®éng nµy, tÝnh riªng còng nh nãi chung, çi thùc sù lµ qu¸ tr×nh vÉn lµ d¹y häc, cßn nh÷ng thø ngoµi d¹y häc th× kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh. NÒn t¶ng cña nh÷ng H§GD lµ d¹y häc, dï çc H§GD nµy ®îc tæ chøc ngoµi çc m«n häc, thÝ dô, buæi sinh ho¹t líp, ch¬ng tr×nh lao ®éng vÖ sinh trêng së… chØ lµ çc qu¸ tr×nh gi¸o dôc khi chóng bao hµm d¹y häc, vµ kh«ng thÓ lµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc nÕu trong ho¹t ®éng Êy kh«ng cã tæ chøc d¹y häc. Do ®ã, qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ còng chØ diÔn ra nh mét qu¸ tr×nh nÕu nã cã nÒn t¶ng lµ d¹y häc, vµ d¹y häc ®îc hiÓu réng h¬n çc m«n häc v× trong tÊt c¶ 18

19. nh÷ng H§GD kh¸c còng cã d¹y häc. Cã thÓ kÕt luËn r»ng, qu¸ tr×nh gi¸o dôc bao gåm qu¸ tr×nh d¹y häc+ nh÷ng ¶nh hëng vµ t¸c ®éng gi¸o dôc kh¸c dùa vµo qu¸ tr×nh d¹y häc+ nh÷ng nhiÖm vô båi dìng, híng dÉn sù ph¸t triÓn t©m lý vµ x· héi cña ngêi häc+ nh÷ng ho¹t ®éng cña ngêi häc ®Ó häc ®éc lËp, tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn, tù kiÓm tra, tù qu¶n, tù ®¸nh gi¸, tù ®iÒu chØnh vµ tù ph¸t triÓn. Së dÜ cã thÓ nhËn d¹ng ®îc vµ diÒu hµnh ®îc qu¸ tr×nh gi¸o dôc chÝnh lµ nhê ®iÒu hµnh çi lâi cña nã lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. Trªn thùc tÕ, chØ cã mét qu¸ tr×nh tån t¹i ®éc lËp trong nhµ trêng, cã chøc n¨ng s¬ cÊp, lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. Cßn çc H§GD kh¸c cã chøc n¨ng thø cÊp, kh«ng tån t¹i ®éc lËp mµ dùa vµo d¹y häc, vµ cïng víi d¹y häc t¹o nªn qu¸ tr×nh gi¸o dôc tæng thÓ. Cã lý lÏ cho r»ng trong nhµ trêng tån t¹i mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nghÜa hÑp, bëi v× nÕu kh«ng cã qu¸ tr×nh nµy th× t¹i sao trong Gi¸o dôc häc l¹i cã chuyªn ngµnh Lý luËn gi¸o dôc(theo nghÜa hÑp)? Kh«ng thÓ xem sù tån t¹i nh÷ng t tëng hay lý thuyÕt nµo ®Êy vÒ mét sù vËt lµ tiªu chuÈn ®Ó x¸c ®Þnh sù vËt Êy tån t¹i kh¸ch quan ®îc. Ai còng biÕt, cã rÊt nhiÒu lý thuyÕt vÒ thÇn th¸nh, nhng kh«ng ai chøng minh ®îc sù tån t¹i kh¸ch quan cña çc thÇn linh hay ma quû; Khæng Tö nªu ra lý thuyÕt ThÕ giíi ®¹i ®ång çch ®©y trªn 2000 n¨m, nhng cha ai tr«ng thÊy çi thÕ giíi nµy bao giê… Ngîc l¹i, cã rÊt nhiÒu sù vËt tån t¹i kh¸ch quan ngoµi ý thøc con ngêi, v× vËy ch¼ng hÒ cã ý niÖm hay lý thuyÕt nµo vÒ chóng c¶. Song kh«ng ph¶i v× thÕ l¹i cho r»ng chóng kh«ng tån t¹i. Theo t«i, Lý luËn gi¸o dôc lµ bé phËn lý thuyÕt s ph¹m vÒ çc ho¹t ®éng gi¸o dôc ngoµi qu¸ tr×nh d¹y häc çc m«n häc, nhng nã bao qu¸t c¶ viÖc d¹y häc bªn trong nh÷ng ho¹t ®éng GD nµy. Çc H§GD ngoµi qu¸ tr×nh d¹y häc m«n häc còng cã nh÷ng chøc n¨ng huÊn luyÖn(h×nh thµnh tri thøc, kü n¨ng, ph¬ng thøc ®¸nh gi¸…), t¸c ®éng trùc tiÕp vµo ý thøc vµ hµnh vi ngêi häc, vµ kÝch ho¹t sù ph¸t triÓn cña hä. Tuy vËy, chøc n¨ng ®Æc thï cña çc H§GD nµy lµ gi¸o dôc vµ ph¸t triÓn gi¸ trÞ ç nh©n trªn nh÷ng thang chuÈn chung cña céng ®ång vµ thêi ®¹i. Nh vËy, gi¸o dôc theo nghÜa hÑp chÝnh lµ gi¸o dôc gi¸ trÞ th«ng qua çc ho¹t ®éng gi¸o dôc ®îc ®Þnh híng gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh, ®îc thùc hiÖn tríc hÕt trong d¹y häc(m«n häc vµ ngoµi m«n häc) vµ ®ång thêi trong çc ho¹t ®éng kh¸c, vµ ë ®©y yÕu tè mang ®Æc tÝnh qu¸ tr×nh lµ d¹y häc. 19

20. D¹y häc vµ qu¸ tr×nh d¹y häc lµ nh÷ng kh¸i niÖm Ýt g©y ra nghi ngê nhÊt, nhng vÉn cã thÓ n¶y sinh c©u hái: hai thø nµy cã ®ång nhÊt kh«ng? Qu¸ tr×nh d¹y häc chØ diÔn ra trong çc m«n häc hay trong nh÷ng lÜnh vùc ho¹t ®éng kh¸c n÷a? §iÒu thø nhÊt dÔ tr¶ lêi: nh÷ng viÖc d¹y vµ häc ngoµi quy ®Þnh ph¸p lý vµ hµnh chÝnh, ngoµi môc tiªu vµ ch¬ng tr×nh gi¸o dôc chÝnh thøc, ngoµi sù kiÓm tra, thanh tra, ®¸nh gi¸ vÒ qu¶n lý vµ chuyªn m«n cña çc cÊp qu¶n lý nhµ níc vµ chØ ®¹o chÝnh thèng vµ t¬ng tù nh vËy, còng ®ång thêi n»m ngoµi qu¸ tr×nh d¹y häc, do ®ã chóng kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. KÓ c¶ nh÷ng viÖc d¹y vµ häc trong ch¬ng tr×nh nhng kh«ng tu©n theo ®óng häc chÕ, kh«ng ®¶m b¶o çc nguyªn t¾c vµ ph¬ng ph¸p luËn ®· quy ®Þnh chÝnh thøc, còng kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh d¹y häc theo ®óng nghÜa cña nã. Nh vËy, trong d¹y häc cã qu¸ tr×nh d¹y häc vµ cã nh÷ng hiÖn tîng d¹y häc t¶n m¹n, kh«ng kiÓm so¸t ®îc, tù ph¸t vµ kh«ng mong muèn. VÒ c©u hái thø hai, cã hai sù kiÖn: 1/ qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng chØ lµ ph¬ng tiÖn, lµ con ®êng c¬ b¶n ®Ó gi¸o dôc trÝ tuÖ vµ h×nh thµnh häc vÊn theo çc lÜnh vùc khoa häc, kü thuËt, nghÖ thuËt vµ çc ngµnh ho¹t ®éng x· héi ®· ®îc quy chiÕu thµnh çc m«n häc, mµ cßn lµ con ®êng c¬ b¶n ®Ó thùc hiÖn tÊt c¶ nh÷ng nhiÖm vô gi¸o dôc trong nhµ trêng. BÊt kÓ H§GD nµo tríc hÕt ®Òu th«ng qua vµ dùa vµo viÖc d¹y häc çc m«n häc, qua hÖ thèng bé m«n; 2/ ngoµi hÖ thèng m«n häc, mçi H§GD l¹i cã c¬ së d¹y häc riªng cña nã- H§GD ®¹o ®øc cã qu¸ tr×nh d¹y häc m«n C«ng d©n-§¹o ®øc, H§GD thÓ chÊt cã viÖc d¹y häc m«n ThÓ dôc, VÖ sinh, H§GD thÈm mü cã viÖc d¹y häc çc m«n NghÖ thuËt nh H¸t, Nh¹c, T¹o h×nh, Móa, V¨n ch¬ng v.v…Ngoµi hÖ thèng m«n chung vµ çc m«n riªng, mçi H§GD vÉn cã nh÷ng h×nh thøc d¹y häc kh¸c tuy kh«ng chÆt chÏ, thÝ dô H§GD ®¹o ®øc cã thÓ th«ng qua çc cuéc thi t×m hiÓu m«i trêng vµ b¶o vÖ m«i trêng, thi tuyªn truyÒn phßng chèng ma tuý vµ tÖ n¹n x· héi- ®ã chÝnh lµ nh÷ng h×nh thøc më cña d¹y häc. BÊt kú H§GD nµo kh¸c còng gièng nh vËy, ®Òu cã çi lâi lµ d¹y häc. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng gi¸o dôc xÐt theo çch tiÕp cËn trªn còng kh«ng ®ång nhÊt víi nhau. Cã rÊt nhiÒu ho¹t ®éng gi¸o dôc, nÕu muèn cã bao nhiªu chóng ta sÏ tæ chøc bÊy nhiªu, chØ viÖc quy ®Þnh chóng vµ s¾p xÕp chóng hîp lý trong môc tiªu vµ ch¬ng tr×nh gi¸o dôc. Cho ®Õn 20

21. nay trong nhµ trêng ®· cã hµng chôc H§GD kh¸c nhau: c«ng d©n-®¹o ®øc, d©n sè, m«i trêng, lao ®éng, ph¸p luËt, thÓ chÊt-quèc phßng, lÔ gi¸o, kü thuËt, kinh tÕ, t tëng-chÝnh trÞ, gi¸ trÞ, gia ®×nh, vµ çc H§GD trong çc m«n häc. NÕu mçi thø nµy lµ mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc th× t×nh h×nh sÏ ra sao trong vµi chôc n¨m tíi, vµi tr¨m n¨m tíi? Kh«ng thÓ qu¶n lý vµ lµm chñ ®- îc mét kh¸ch thÓ rèi mï víi hµng chôc hay hµng tr¨m qu¸ tr×nh nh vËy. Trªn thùc tÕ còng kh«ng cã b»ng chøng thuyÕt phôc vÒ sù tån t¹i cña nh÷ng qu¸ tr×nh gi¸o dôc bé phËn riªng lÎ nµy, c¶ vÒ diÔn biÕn, ph¬ng thøc, logic, tiÕn ®é lÉn kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶. Trong d¹y häc, nÕu ®· qua bµi Ph¬ng tr×nh bËc hai th× chóng ta biÕt râ ®· dïng hÕt mÊy tiÕt häc, bao nhiªu häc sinh n¾m ®îc lý thuyÕt vµ cã kü n¨ng gi¶i ph¬ng tr×nh nµy, ®Ó cñng cè th× cÇn mÊy bµi tËp, bµi kiÓm tra. Nhng qua bµi LÔ ®é(M«n ®¹o ®øc), çi mµ chóng ta n¾m ®îc thùc sù vÉn lµ nhËn thøc cña häc sinh vÒ phÈm chÊt lÔ ®é, cßn em nµo thËt sù lÔ ®é vµ vµo lóc nµo th× x¶y ra ®iÒu ®ã, em nµo tiÕn bé ®Õn ®©u vÒ viÖc rÌn luyÖn phÈm chÊt nµy, em nµo ®Õn c¶ ®êi cha ch¾c ®· biÕt lÔ ®é… th× kh«ng thÓ nhËn ®Þnh ch¾c ch¾n ®îc. KÓ c¶ nh÷ng biÖn ph¸p s ph¹m còng kh«ng thÓ ho¹ch ®Þnh ch¾c ch¾n, thÝ dô cho em cha biÕt lÔ ®é häc thªm vµi bµi ®¹o ®øc n÷a th× kÕt qu¶ vÉn cã 3 kh¶ n¨ng: cµng kh«ng biÕt lÔ ®é, vÉn nh tríc, trë nªn lÔ ®é h¬n. NÕu trï ®Þnh trªn nh÷ng häc sinh kh¸c, th× mäi ®iÒu l¹i trë vÒ t×nh tr¹ng ®o¸n mß, lóc nµo nh÷ng vô viÖc nµy còng ®Òu nh míi tinh, kh«ng thÓ cÇm ch¾c tõ tríc ®îc. Nh vËy, cã rÊt nhiÒu H§GD nhng chØ cã mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc duy nhÊt bao gåm nhiÒu mÆt, nhiÒu khÝa c¹nh, nhiÒu quan hÖ, nhiÒu chøc n¨ng vµ nhiÒu chÊt lîng. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc thùc chÊt còng lµ mét hiÖn tîng thø cÊp, nã kh«ng tån t¹i ®éc lËp ®îc mµ dùa vµo çi lâi lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. ChÝnh qu¸ tr×nh d¹y häc quy tô quanh nã tÊt c¶ nh÷ng H§GD kh¸c, ®em l¹i cho chóng ®Æc tÝnh qu¸ tr×nh vµ qu¸ tr×nh tæng thÓ nµy mang nhiÒu chÊt lîng h¬n, phøc t¹p h¬n nhng còng hoµn thiÖn h¬n so víi qu¸ tr×nh d¹y häc. Tµi liÖu tham kh¶o 1.Gi¸o dôc häc. Chñ biªn: Iu. K. Babansky. Gi¸o dôc häc, M. 1988. 2.C¬ së lý luËn cña qu¸ tr×nh d¹y häc trong nhµ trêng X« ViÕt. Chñ biªn: V.V. Craevsky, I.Ia. Lerner. Gi¸o dôc häc, M. 1989. 21

22. 3.Cuéc t×m kiÕm s ph¹m. Biªn so¹n: I.N. Bagienova. Gi¸o dôc häc, M. 1987. 4.Nh÷ng ®Æc trng cña ph¬ng ph¸p d¹y häc theo t tëng gi¸o dôc tÝch cùc trong nhµ trêng phæ th«ng hiÖn nay. §Ò tµi cÊp Bé B96-49-15, ViÖn KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: §Æng Thµnh Hng. 5.Th¸i Duy Tuyªn. Mét sè vÊn ®Ò hiÖn ®¹i gi¸o dôc häc. Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1998. ch¬ng iii. §èi tîng vµ môc tiªu cña Lý luËn d¹y häc 1.MÆc dï vÊn ®Ò ®èi tîng vµ môc tiªu cña bÊt kú ngµnh khoa häc nµo còng lu«n ®îc ®Æt ra ngay tõ buæi ®Çu h×nh thµnh khoa häc ®ã, song nã còng lu«n lµ vÊn ®Ò bøc xóc ë mäi giai ®o¹n ph¸t triÓn khoa häc. VÒ ®èi t- îng vµ môc tiªu cña Lý luËn d¹y häc (LLDH) cho ®Õn nay vÉn cßn rÊt nhiÒu ®iÒu ph¶i th¶o luËn thªm. §Ó bµn cô thÓ, cÇn ph©n biÖt ®èi tîng vµ môc tiªu. Trong quan hÖ víi chñ thÓ ho¹t ®éng ( nghiªn cøu, qu¶n lý, giao tiÕp…), ®èi tîng lu«n lµ çi kh¸ch quan, thuéc hiÖn thùc bªn ngoµi chñ thÓ ®ã. §èi tîng n»m ë kh¸ch thÓ, ®èi diÖn víi chñ thÓ. Trong ho¹t ®éng khoa häc hay nghiªn cøu khoa häc, ®èi tîng lµ çi cha ®îc nhËn thøc, cha biÕt, cha ®îc m« t¶ vµ gi¶i thÝch, hoÆc ®îc nhËn thøc cha ®Çy ®ñ, cha ®Õn møc tho¶ m·n ®îc nhu cÇu vµ ®¸p øng ®îc môc tiªu cña chñ thÓ nghiªn cøu. Trong ph¹m vi mçi ho¹t ®éng cô thÓ, chñ thÓ vµ ®èi tîng lu«n g¾n liÒn víi nhau, cïng mét lóc xuÊt hiÖn hoÆc cïng mét lóc biÕn mÊt. Ç nh©n chØ lµ chñ thÓ ho¹t ®éng khi anh ta cã ®èi tîng ho¹t ®éng, vµ chÝnh sù vËt ®· khiÕn ç nh©n Êy trë thµnh chñ thÓ còng lËp tøc trë thµnh ®èi tîng ho¹t ®éng cña anh ta. Khi ai ®ã cha cã ( cha x¸c ®Þnh) ®èi tîng ho¹t ®éng, ®¬ng nhiªn ho¹t ®éng cha diÔn ra, vµ còng ®¬ng nhiªn ngêi ®ã cha ph¶i lµ chñ thÓ ho¹t ®éng. Khi mét sù vËt nµo ®ã cha tham gia vµo ho¹t ®éng, cha cã t¸c dông ®éng c¬ ho¸ mét ç nh©n nµo ®ã th× nã cha ph¶i lµ ®èi tîng ho¹t ®éng cña ng¬× Êy. 22

23. Tuy dÝnh liÒn víi chñ thÓ nh h×nh víi bãng, song ®èi tîng cã c¬ së kh¸ch quan. Cho dï ngêi ta chÊm døt, bá dë hay thay ®æi ho¹t ®éng, th× sù vËt kh¸ch quan lµm c¬ së n¶y sinh ®èi tîng vÉn tån t¹i. Vµ cã thÓ vµo thêi ®iÓm kh¸c, trong hoµn c¶nh kh¸c, mét ®èi tîng kh¸c l¹i tõ c¬ së ®ã n¶y sinh cïng víi chñ thÓ míi. C¬ së kh¸ch quan cña ®èi tîng thêng ®îc gäi b»ng thuËt ng÷ Kh¸ch thÓ. Chñ thÓ cßn hay mÊt, biÕt hay kh«ng biÕt, c¶m hay nghÜ g×…th× kh¸ch thÓ vÉn kh«ng v× thÕ mµ thay ®æi, nã vÉn lµ nã. ThÝ dô : hiÖn thùc d¹y häc ®ang diÔn ra trong nhµ trêng, trong gia ®×nh…, bao gåm nh÷ng quan hÖ, t×nh huèng, xu thÕ, ®Æc ®iÓm, thuéc tÝnh nµo ®ã vÉn cø diÔn ra mét çch kh¸ch quan, bÊt kÓ çc nhµ Lý luËn d¹y häc cã biÕt hay hiÓu nã hay kh«ng, cã quan t©m hay thê ¬ víi nã hay kh«ng, thËm chÝ khi cha ra ®êi LLDH hoÆc lÜnh vùc lý luËn nµy ®ét nhiªn biÕn mÊt th× hiÖn thùc ®ã vÉn ®· tån t¹i vµ sÏ cßn tån t¹i. Môc tiªu lµ çi chñ quan, lµ kÕt qu¶ dù kiÕn vµ mong muèn sÏ ®¹t ®îc. Nã lµ ý ®å, ý tëng trong t duy cña ngêi ta, hoÆc lµ m« h×nh ng«n ng÷ ( m« t¶ cÊu tróc, néi dung b»ng ng«n b¶n), m« h×nh logic ( con sè, chØ sè, kh¸i niÖm…), m« h×nh biÓu trng hay ®å ho¹ ( ®å thÞ, h×nh vÏ, tranh ¶nh), m« h×nh kü thuËt v.v… VÒ nguyªn t¾c, khi chñ thÓ nhËn thÊy sù vËt nµo ®Êy cã thÓ vµ høa hÑn ®¸p øng ®îc môc tiªu ho¹t ®éng cña m×nh, th× sù vËt nµy trë thµnh ®èi tîng cña ho¹t ®éng. Trong trêng hîp ph¸n ®o¸n ®óng vµ tiÕn hµnh ho¹t ®éng phï hîp víi b¶n chÊt cña ®èi tîng, th× chñ thÓ nãi chung sÏ ®¹t ®îc môc tiªu. NÕu ngîc l¹i, th× nãi chung ho¹t ®éng sÏ kh«ng dÉn chñ thÓ tíi ®- îc môc tiªu tøc lµ kÕt qu¶ mµ anh ta mong muèn, nã sÏ dÉn tíi nh÷ng hËu qu¶ kh«ng mong muèn hoÆc bÊt ngê ®èi víi chñ thÓ. Nãi mét çch h×nh tîng, th× môc tiªu Èn phÝa sau ®èi tîng ho¹t ®éng. Nhng chóng lµ hai thø hoµn toµn kh¸c nhau : ®èi tîng n»m ë kh¸ch thÓ ®éc lËp víi chñ thÓ, cßn môc tiªu l¹i hoµn toµn phô thuéc vµo chñ thÓ. Trªn mét ®èi tîng, chñ thÓ cã thÓ nh»m mét hoÆc mét sè môc tiªu, lóc nµy x¸c ®Þnh môc tiªu lµ A nhng cã thÓ sau mét thêi kú nghiªn cøu míi nhËn ra ®· nhÇm hoÆc nÈy ra ý ®å kh¸c nªn cÇn ph¶i x¸c ®Þnh l¹i môc tiªu lµ B. Trong nhiÒu trêng hîp, ngêi nghiªn cøu ph¶i ®iÒu chØnh môc tiªu ( ý ®Þnh chñ quan cña m×nh) nhiÒu lÇn trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. NÕu môc tiªu lµ kiªn ®Þnh, ch¼ng h¹n dï thÕ nµo còng ph¶i m« t¶ vµ thiÕt kÕ ®îc nh÷ng kü thuËt 23

24. th¶o luËn cã hiÖu qu¶ trong çc chñ ®Ò häc tËp cña m«n §Þa lý, th× lóc nµy çi ph¶i ®iÒu chØnh l¹i chÝnh lµ ®èi tîng nghiªn cøu nÕu chñ thÓ nhËn thÊy, víi ®èi tîng ®· x¸c ®Þnh tríc ®©y th× rÊt Ýt triÓn väng ®¹t môc tiªu, cÇn lùa chän mét ®èi tîng kh¸c cã triÓn väng h¬n. Cã thÓ x¶y ra sù ®iÒu chØnh ®èi tîng nh sau : lóc ®Çu, nã ®îc x¸c ®Þnh lµ Nh÷ng h×nh thøc sö dông trùc quan, giao tiÕp ng«n ng÷, quan hÖ s ph¹m thµy- trß trong giê lªn líp, vÒ sau nã ®îc x¸c ®Þnh l¹i víi sù bæ sung Nh÷ng t×nh huèng d¹y häc, nh÷ng ph¬ng thøc ho¹t ®éng nhãm cña häc sinh. Víi ®èi tîng míi, kh¶ n¨ng ®¹t môc tiªu sÏ cao h¬n nÕu chñ thÓ tiÕn hµnh nghiªn cøu phï hîp vÒ mÆt logic vµ ph¬ng ph¸p. XÐt tæng thÓ, nÕu trong LLDH hiÖn nay cã viÖc ®Æt ra môc tiªu quan träng lµ x©y dùng çc ph¬ng ph¸p d¹y häc hiÖu qu¶ cao theo nguyªn t¾c ph¸t hiÖn- t×m tßi ch¼ng h¹n, th× chóng ta cÇn nhËn thøc vµ gi¶i thÝch ®îc nh÷ng tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm cña çc hµnh ®éng t×m tßi trong viÖc häc tËp cña häc sinh, mèi quan hÖ gi÷a néi dung tµi liÖu, ph¬ng tiÖn häc tËp vµ çc ph- ¬ng thøc ho¹t ®éng (giao tiÕp, nhËn thøc, häc tËp) cña häc sinh. NÕu x¸c ®Þnh ®èi tîng nghiªn cøu lµ néi dung, qu¸ tr×nh d¹y häc hoÆc nh÷ng biÖn ph¸p s ph¹m nµo ®ã… th× sÏ sai lÇm. Çc gi¸o viªn, çc nhµ qu¶n lý chuyªn m«n cña trêng häc míi nghiªn cøu néi dung, qu¸ tr×nh hoÆc çc biÖn ph¸p d¹y häc, cßn LLDH ph¶i coi nh÷ng thø nµy lµ môc tiªu, tøc lµ ph¶i nghiªn cøu çi g× ®Ó t¹o ra qu¸ tr×nh d¹y häc hoÆc tõng thµnh tè cña nã ( néi dung, ph¬ng ph¸p, biÖn ph¸p…) díi h×nh th¸i lý thuyÕt vµ kü thuËt. Tãm l¹i, qu¸ tr×nh d¹y häc còng nh nh÷ng thµnh tè cña nã lµ môc tiªu cña nh÷ng nghiªn cøu LLDH xÐt vµo thêi ®iÓm tríc vµ trong khi tiÕn hµnh nghiªn cøu, mÆt kh¸c chóng lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng nghiªn cøu LLDH xÐt vµo thêi ®iÓm kÕt thóc thµnh c«ng ho¹t ®éng nghiªn cøu. C¶ môc tiªu vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu- mét thø ®îc ®Æt ra tríc khi nghiªn cøu, mét thø ®¹t ®îc sau khi nghiªn cøu- ®Òu lµ nh÷ng sù vËt kh¸c h¼n ®èi tîng nghiªn cøu. 2. LLDH cho ®Õn nay vÉn lµ mét thuËt ng÷ kh«ng dÔ hiÓu. Trong trêng s ph¹m cã nh÷ng gi¸o tr×nh, ch¬ng tr×nh, m«n häc mµ sinh viªn ph¶i nghiªn cøu, gi¶ng viªn ph¶i tr×nh bµy trªn gi¶ng ®êng vµ híng dÉn sinh viªn nghiªn cøu, cßn gi¸o viªn trêng phæ th«ng vµ çc nhµ qu¶n lý trêng häc thØnh tho¶ng ph¶i më ra xem l¹i cho khái quªn nh÷ng bµi b¶n chuyªn m«n, ®îc 24

25. gäi lµ Lý luËn d¹y häc. M«n LLDH lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña sinh viªn vµ cña nh÷ng ai thÝch nghiªn cøu nã, cßn b¶n th©n nã kh«ng nghiªn cøu çi g× c¶, chØ ®¬n gi¶n lµ mét m«n häc, hay häc phÇn trong néi dung ®µo t¹o s ph¹m. §ã lµ b¶n rót gän vµ tinh gi¶n cña néi dung vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc trong lÜnh vùc Lý luËn d¹y häc. LÜnh vùc nµy bao gåm nh÷ng ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc, cßn m«n LLDH chØ lµ n¬i tr×nh bµy kÕt qu¶ nghiªn cøu, nh÷ng gi¸ trÞ øng dông ®Ó gióp sinh viªn häc nghÒ d¹y häc. M«n häc lu«n lµ m«i trêng nghiªn cøu häc tËp cña sinh viªn, chø kh«ng ph¶i lµ ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc. Nhng l©u nay viÖc ph©n biÖt chuyªn ngµnh khoa häc Lý luËn d¹y häc vµ m«n häc cïng tªn víi nã l¹i Ýt ®îc quan t©m. Do t×nh tr¹ng kh«ng râ rµng nµy, ®«i khi nh÷ng ®èi tîng häc tËp ( néi dung m«n häc) cña sinh viªn nh giê häc, ph¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, nguyªn t¾c, quy t¾c, kü n¨ng d¹y häc, thËm chÝ c¶ qu¸ tr×nh d¹y häc, ch¬ng tr×nh d¹y häc… ®îc x¸c ®Þnh lµ ®èi t- îng nghiªn cøu cña nhiÒu c«ng tr×nh LLDH trong ®Ò tµi, luËn v¨n, luËn ¸n. §iÒu nµy lµ mét nçi ¸m ¶nh, g©y trë ng¹i rÊt lín cho viÖc h×nh thµnh gi¶ thuyÕt khoa häc, x©y dùng nhiÖm vô, néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. Kh«ng Ýt nhµ nghiªn cøu chuyªn nghiÖp, sinh viªn, häc viªn, nghiªn cøu sinh trong ®Ò tµi cña m×nh ®· kh«ng x¸c ®Þnh ®îc ®èi tîng nghiªn cøu khoa häc, v× ®· tëng r»ng ®äc, hiÓu, gi¶i thÝch, vËn dông ®îc nh÷ng thø viÕt trong gi¸o tr×nh vµ s¸ch LLDH tøc lµ nghiªn cøu lý luËn, nh÷ng ph¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, kü n¨ng… ®îc tr×nh bµy trong s¸ch lµ ®èi tîng nghiªn cøu. TÊt nhiªn chóng còng lµ mét thø ®èi tîng nghiªn cøu, song ®ã lµ nghiªn cøu häc tËp. ViÖc nghiªn cøu häc tËp s¸ch vë lµ yªu cÇu ®¬ng nhiªn cña çc nhµ khoa häc, nhng chØ lµ yªu cÇu tèi thiÓu, bëi v× ngay c¶ sinh viªn còng ph¶i n¾m ®îc nh÷ng ®iÒu tèi gi¶n nµy. Nghiªn cøu cña sinh viªn, gi¸o viªn chñ yÕu nh»m häc tËp, hiÓu vµ vËn dông nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc. Trong khi ®ã, çc nghiªn cøu LLDH ph¶i nh»m s¸ng t¹o ra néi dung, ph¬ng ph¸p, kü n¨ng, çc m« h×nh, c¬ cÊu, logic… cña qu¸ tr×nh d¹y häc, vµ thiÕt kÕ toµn bé nh÷ng yÕu tè nµy thµnh mét hÖ thèng tù gi¸c. Trong nhËn thøc khoa häc còng nh trong ®êi thêng, ®èi täng vµ môc tiªu ®¬ng nhiªn lµ nh÷ng sù vËt kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, víi môc tiªu lµ h«n nh©n, th× viÖc t×m hiÓu vµ chinh phôc mét ç nh©n kh¸c giíi chÝnh lµ qu¸ 25

26. tr×nh ®¹t môc tiªu. Ç nh©n ®ã khi ®· ®îc chän chÝnh lµ ®èi tîng nhËn thøc, giao tiÕp, chinh phôc cña chñ thÓ. Râ rµng ë ®©y ®èi tîng lµ ngêi, cßn môc tiªu lµ h«n nh©n. Khi ®¹t ®îc h«n nh©n, môc tiªu ®îc hiÖn thùc ho¸ nh lµ kÕt qu¶ cña nhËn thøc, giao tiÕp, chinh phôc ®èi tîng nhÊt ®Þnh. Néi dung cña kÕt qu¶ nµy lµ nh÷ng gi¸ trÞ ( häc vÊn, ®¹o ®øc, n¨ng lùc lao ®éng nghÒ nghiÖp, thÓ chÊt, b¶n lÜnh lµm chñ gia ®×nh v.v…) mµ ngêi ta ph¸n ®o¸n vµ sau ®ã thu ®îc tõ ®èi tîng. NÕu kh«ng ®¹t ®îc h«n nh©n, tøc lµ môc tiªu biÕn mÊt hoÆc thay ®æi, th× ç nh©n kh¸c giíi vèn lµ ®èi täng sÏ kh«ng v× thÕ mµ biÕn mÊt theo môc tiªu cña chñ thÓ. Ngêi ®ã vÉn tån t¹i vµ cã thÓ trë thµnh ®èi tîng cña mét quan hÖ kh¸c ( bÇu b¹n, anh chÞ em…) víi chÝnh chñ thÓ cò, hoÆc cña quan hÖ h«n nh©n víi mét chñ thÓ míi, kh¸c tríc. 3. Ngãt tr¨m n¨m nay, quan ®iÓm phæ biÕn ( vµ gi÷ vai trß thèng trÞ rÊt ®¬ng nhiªn trong LLDH) vÒ ®èi tîng cña LLDH cho r»ng ®èi tîng cña LLDH lµ qu¸ tr×nh d¹y häc. Kh«ng râ v× sao kh«ng thÊy ai b¸c bá quan ®iÓm nµy, mÆc dï nã sai lÇm qu¸ râ rµng vµ do sai lÇm nµy mµ LLDH hÇu nh kh«ng cã ®èi tîng nghiªn cøu, kh«ng tiÕn thªm ®îc mét bíc nµo vÒ häc thuËt kÓ tõ ®Çu thÕ kû 20 ®Õn nay. Nh÷ng tri thøc vµ kü n¨ng cã tÝnh chÊt míi mÎ ®îc bæ sung vµo LLDH hoµn toµn lµ c«ng lao cña çc khoa häc t©m lý, çc khoa häc gi¸p ranh nh sinh lý häc, tin häc, çc khoa häc hµnh vi, çc gi¸o häc ph¸p bé m«n nh To¸n ph¸p, V¨n ph¸p, Ph¸t triÓn ng«n ng÷, LÞch sö ph¸p…, vµ mét phÇn cña nh÷ng nhµ gi¸o tµi n¨ng. T¹i sao xem qu¸ tr×nh d¹y häc lµ ®èi tîng cña LLDH l¹i lµ sai lÇm? Qu¸ tr×nh d¹y häc tõ thêi J.A. C«menxky ®Õn nay tuy ®îc gi¶i thÝch vµ m« t¶ tõ nhiÒu lËp trêng kh¸c nhau, song vÒ nh÷ng ®iÓm sau ®©y th× ai ai còng thõa nhËn nh nhau. -Nã lµ çi ®· biÕt, ®· hiÓu, ®· ®îc thiÕt kÕ vµ ho¹ch ®Þnh kh¸ chÆt chÏ c¶ trªn v¨n b¶n ( luËt, chÝnh s¸ch, ch¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa, tµi liÖu häc tËp vµ gi¶ng d¹y, ph¬ng tiÖn d¹y-häc…) lÉn trong m«i trêng vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn (nhµ gi¸o , häc sinh, bé m¸y qu¶n lý, c¬ cÊu trêng líp, tµi chÝnh, kh«ng gian, thêi gian, çc d¹ng ho¹t ®éng…). Ai còng biÕt, tÊt nhiªn LLDH cµng biÕt râ h¬n hÕt, hµng n¨m, hµng th¸ng, hµng ngµy, hµng giê, qu¸ tr×nh d¹y häc b¾t ®Çu vµ kÕt thóc khi nµo; cã bao nhiªu m«n häc, bµi häc, m«n nµo, bµi nµo; cã bao nhiªu vµ nh÷ng kú kiÓm tra, thi cö nµo; cã nh÷ng s¸ch 26

27. gi¸o khoa vµ nh÷ng tµi liÖu tham kh¶o nµo; ®Þnh híng vµ yªu cÇu ph¬ng ph¸p d¹y häc nµo, ph¬ng tiÖn d¹y häc nµo; tØ lÖ ®Çu t/ häc sinh, quy m« líp, tØ lÖ gi¸o viªn/häc sinh v.v… Kh«ng nh÷ng ®· biÕt, ngßi ta cßn tæ chøc ®îc qu¸ tr×nh d¹y häc vµ nh÷ng thµnh tè cña nã mét çch chÆt chÏ trong lý thuyÕt ( v¨n b¶n) vµ trong thùc tiÔn nhµ trêng thµnh nh÷ng bµi b¶n cã tÝnh chÊt hµnh chÝnh, s ph¹m, kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi. Ngay trong ®Þnh nghÜa qu¸ tr×nh d¹y häc, ngêi ta ®· kh¼ng ®Þnh nã lµ çi d· ®îc nhËn thøc, ®îc thiÕt kÕ, ®îc tæ chøc vµ ®îc thùc thi trong thùc tiÔn ( lµ qu¸ tr×nh chuyÓn giao kinh nghiÖm x· héi tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c, tù gi¸c vµ híng ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã ®iÒu khiÓn, cã ph¬ng ph¸p v.v… nh»m ®¹t môc tiªu vò trang tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o…, rÌn luyÖn çc phÈm chÊt nh©n çch… -Çc thµnh tè cña qu¸ tr×nh d¹y häc: môc tiªu, néi dung, ph¬ng ph¸p, ph¬ng tiÖn, çc ho¹t ®éng cña thµy vµ trß… ®îc m« t¶ vµ gi¶i thÝch t¬ng ®èi râ trong çc v¨n b¶n hµnh chÝnh vµ chuyªn m«n. §èi víi LLDH, chóng lµ nh÷ng thø ®· ®îc nhËn thøc råi vµ ®ang ®îc øng dông trong thùc tiÔn gi¸o dôc. Mét sè nhµ LLDH cßn nªu lªn ®éng lùc, çc quy luËt, çc nguyªn t¾c vµ ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh d¹y häc vµ nh÷ng yªu cÇu ph¶i tu©n thñ chóng ®óng ®¾n trong c«ng t¸c gi¶ng d¹y. VÒ nguyªn t¾c, çi ®· biÕt vµ ®ang øng dông ( thùc thi) kh«ng bao giê lµ ®èi tîng cña nghiªn cøu khoa häc. Ngµnh khoa häc nµo còng t×m hiÓu, nhËn thøc çi cha biÕt. Qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng nh÷ng lµ çi ®· biÕt, mµ d· ®îc ho¹ch ®Þnh vµ tiÕn hµnh mét çch bµi b¶n. Nã kh«ng thÓ lµ ®èi tîng cña LLDH. Trong c«ng t¸c nghiªn cøu hiÖn nay, kh¸ nhiÒu luËn ®iÓm, nguyªn t¾c chØ ®¹o gi¸o dôc, thÝ dô : “ bèn trô cét cña gi¸o dôc” do UNESCO ph¸t biÓu, “ GiÊo dôc híng vµo ngêi häc” v.v… vèn lµ sù ®óc kÕt rÊt kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu cña nghiªn cøu khoa häc vµ cña thùc tiÔn gi¸o dôc, l¹i vßng vo trë thµnh ®èi tîng nghiªn cøu cña mét sè ®Ò tµi gi¸o dôc häc. Nãi chung, ®Ò tµi khoa häc kh«ng cÇn nghiªn cøu l¹i nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu, h¬n n÷a lµ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· qu¸ râ rµng, ®îc tæng kÕt ®Õ møc rÊt chung, kh«ng cã g× ph¶i bµn c·i n÷a. Nãi cho c«ng b»ng, cã mét vµi lo¹i h×nh nghiªn cøu LLDH lÊy ®èi tîng nghiªn cøu lµ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ngêi kh¸c hoÆc cña nh÷ng giai ®o¹n nghiªn cøu tríc. §ã lµ nh÷ng 27

28. nghiªn cøu triÕt häc gi¸o dôc, lÞch sö gi¸o dôc, t tëng gi¸o dôc vµ gi¸o dôc häc, gi¸o dôc so s¸nh. Môc tiªu cña nh÷ng nghiªn cøu nµy kh«ng ph¶i lµ c«ng cô t¸c ®éng vµo thùc tiÔn gi¸o dôc, tøc lµ néi dung, ph¬ng ph¸p, kü thuËt, c«ng nghÖ d¹y häc, hay nãi chung lµ hÖ thèng vµ qu¸ tr×nh d¹y häc, mµ lµ nh÷ng m« h×nh ®¸nh gi¸, m« h×nh dù b¸o v¹ch ra nh÷ng xu thÕ chung vµ phæ biÕn cña sù ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ gi¸o dôc häc, nh÷ng bµi häc vµ gi¸ trÞ lÞch sö cña nh÷ng nÒn gi¸o dôc, t tëng gi¸o dôc vµ lý thuyÕt gi¸o dôc cña loµi ngêi ®èi víi thêi ®¹i vµ t¬ng lai cña gi¸o dôc. 4. Trong hiÖn thùc x· héi, cã mét m¶ng hiÖn thùc gäi lµ d¹y häc. HiÖn thùc d¹y häc chÝnh lµ kh¸ch thÓ cña LLDH. Nã bao gåm hai lo¹i hiÖn t- îng rÊt gÇn gòi nhau, hoµ trén lÉn nhau, dÔ nhÇm víi nhau nhng kh¸c nhau vÒ nguyªn t¾c. Lo¹i hiÖn tîng thø nhÊt ph¶n ¸nh tæng thÓ vµ toµn bé nh÷ng yÕu tè cÊu thµnh qu¸ tr×nh d¹y häc, chóng ®· ®îc nhËn thøc vµ ®îc thiÕt kÕ trong LLDH vµ KHGD nãi chung, ®ang ®îc tæ chøc vµ thùc thi trong nhµ trêng. Lo¹i hiÖn tîng thø hai- cã thÓ tån t¹i vµ t¸c ®éng ë rÊt nhiÒu h×nh thøc, cïng tÇng cïng líp hoÆc kh¸c tÇng kh¸c líp, nhng lu«n cã nh÷ng mèi liªn hÖ vµ quan hÖ nµo ®ã víi qu¸ tr×nh d¹y häc, vµ kh«ng ®ång nhÊt víi qu¸ tr×nh d¹y häc- cha ®îc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch vÒ mÆt khoa häc hoÆc ®- îc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch cha ®Çy ®ñ nh qu¸ tr×nh d¹y häc. ChÝnh chóng hîp thµnh ®èi tîng cña Lý luËn d¹y häc. Nh vËy, ®èi tîng cña LLDH lµ nh÷ng hiÖn tîng s ph¹m cha ®îc nhËn thøc hoÆc ®îc nhËn thøc cha ®Çy ®ñ vÒ mÆt khoa häc, ®ang tån t¹i vµ t¸c ®éng trong hiÖn thùc d¹y häc. ViÖc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch khoa häc ®èi t- îng nµy cho phÐp ph¸t triÓn nh÷ng thµnh phÇn lý thuyÕt vµ øng dông kh¸c nhau trong LLDH, t¹o ra nh÷ng luËn cø vµ nguyªn t¾c míi ®Ó ®Þnh híng ®óng ®¾n h¬n, hiÖu qu¶ h¬n trong viÖc c¶i thiÖn hoÆc tæ chøc míi qu¸ tr×nh d¹y häc ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cao h¬n. Trong khi tiÕp cËn ®èi tîng nghiªn cøu, tÊt nhiªn LLDH ph¶i kh¶o s¸t vµ gi¶i thÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm, tr¹ng th¸i, liªn hÖ ( nhÊt lµ liªn hÖ nh©n qu¶), khuynh híng hiÖn cã cña qu¸ tr×nh d¹y häc thùc tÕ, ®¸nh gi¸ chóng ®Ó x¸c lËp nh÷ng c¨n cø thùc tiÔn. Song kh«ng ph¶i v× vËy mµ qu¸ tr×nh d¹y häc l¹i ®îc xem lµ ®èi tîng cña LLDH. Lý luËn d¹y häc chØ xem viÖc kh¶o s¸t, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng qu¸ tr×nh d¹y häc lµ ®iÓm xuÊt ph¸t thùc tiÔn ®Ó ®Æt ra vÊn ®Ò, x¸c ®Þnh môc tiªu, h×nh thµnh 28

29. gi¶ thuyÕt khoa häc, tæ chøc néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu, lùa chän ®Þa bµn, thêi gian vµ quy m« nghiªn cøu trong nh÷ng trêng hîp cô thÓ. Tµi liÖu tham kh¶o 1.Hµ ThÕ Ng÷- §Æng Vò Ho¹t. Gi¸o dôc häc. TËp I, Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1987. 2.Th¸i Duy Tuyªn. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n Gi¸o dôc häc hiÖn ®¹i. Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1998. 3.Kharlam«v I. F. Gi¸o dôc häc. Minxc¬, 1976. 4.¤c«n V. Lý luËn d¹y häc. Gi¸o dôc häc, Maxc¬va, 1989. ch¬ng iv. B¶n chÊt cña d¹y häc hiÖn ®¹i VÒ ph¬ng diÖn x· héi-lÞch sö, d¹y häc lµ qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ cña sù t¸i s¶n xuÊt vµ ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ vµ kinh nghiÖm x· héi c¬ b¶n, cã chän läc, ë tõng ç nh©n thuéc nh÷ng thÕ hÖ ngêi häc nhÊt ®Þnh ®Ó thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng ph¸t triÓn ç nh©n vµ céng ®ång. Trong khu«n khæ mét thêi ®¹i, mét quèc gia, d¹y häc ®îc chÕ ®Þnh bëi çc thÓ chÕ chñ yÕu sau: hÖ t tëng x· héi- chÝnh trÞ, ph¸p luËt vµ chÝnh s¸ch; chÕ ®é kinh tÕ; nhu cÇu häc tËp cña d©n c; çc tÇng v¨n ho¸(tiÒm Èn, trung gian vµ têng minh); hÖ gi¸ trÞ ®¹o ®øc. D¹y häc vµ gi¸o dôc ë h×nh thøc hiÖn thùc cã cïng cÊu tróc : ë ®©u cã d¹y häc th× ë ®ã cã gi¸o dôc, chØ cã ®iÒu gi¸o dôc ®ã lµ gÝa trÞ hay lµ ph¶n gi¸ trÞ xÐt theo chuÈn mùc cña x· héi cô thÓ. Ngîc l¹i, gi¸o dôc kh«ng thÓ kh«ng dùa trªn d¹y häc. Dï ë ph¬ng thøc nµo th× ®Ó gi¸o dôc ngêi kh¸c vµ tù gi¸o dôc, nhÊt thiÕt ph¶i cã chuyÖn d¹y vµ häc çi g× ®ã. D¹y häc tuy nhiªn ®îc ph©n biÖt víi gi¸o dôc ë tÝnh chÊt cña nã. Trong khi gi¸o dôc lµ nh÷ng qu¸ tr×nh liªn tôc, trõu tîng, cã tÝnh môc ®Ých, cã tÝnh tù trÞ vµ cã logic tù ph¸t triÓn, th× d¹y häc chØ lµ ph¬ng tiÖn, kh«ng cã gi¸ trÞ tù th©n, cã tÝnh phô thuéc rÊt chÆt chÏ vµo häc chÕ, cã tÝnh gi¸n ®o¹n. Qu¸ tr×nh d¹y häc ®îc kiÓm so¸t vµ can thiÖp dÔ dµng tõ bªn ngoµi: khi ®· ®Þnh khai gi¶ng vµo 5/9 th× ch¾c r»ng ngµy ®ã ®óng lµ ngµy häc sinh ®Õn trêng, khi ®· quy ®Þnh thi 4 hay 6 m«n th× häc sinh sÏ tr¶ thi ngÇn Êy m«n, khi b·o 29

30. lôt x¶y ra g©y thiÖt h¹i cho trêng së vµ trang thiÕt bÞ th× qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i t¹m thêi dõng l¹i, khi thay ®æi, chØnh lý ch¬ng tr×nh vµ s¸ch th× häc tr×nh(néidung, ph¬ng ph¸p, tiÕn ®é, môc tiªu…) còng thay ®æi. ChÝnh v× vËy, d¹y häc kh«ng tù nã liªn tôc- liªn tôc hay kh«ng lµ do con ngêi qu¶n lý, ®iÒu hµnh; kh«ng cã tÝnh tù trÞ v× nã ®îc ho¹ch ®Þnh rÊt chÆt chÏ tíi ch©n t¬ kÏ tãc- tõ môc tiªu, tiÕn tr×nh cho ®Õn kÕt qu¶ cuèi cïng, tõ vËt lùc tíi nh©n lùc, tõ ®iÒu kiÖn cho ®Õn kh«ng gian-thêi gian. Môc ®Ých lý tëng cña d¹y häc xÐt ë ph¬ng diÖn nµy lµ gi¸o dôc con ngêi ph¸t triÓn hµi hoµ vÒ çc mÆt: t©m trÝ(trÝ tuÖ, t×nh c¶m, ý chÝ); thÓ chÊt(thÓ lùc, thÓ h×nh, thÓ n¨ng); n¨ng lùc ho¹t ®éng thùc tiÔn( n¨ng lùc kü thuËt tæng hîp-M¸c; kü n¨ng sèng- Ph¬ng T©y; kü n¨ng x· héi- UNESCO). Néi dung tæng qu¸t cña d¹y häc lµ huÊn luyÖn, båi dìng, ph¸t triÓn cã ®Þnh híng çc thµnh phÇn thùc thÓ cña con ngêi- T©m hån vµ ThÓ x¸c; çc chøc n¨ng c¬ b¶n thiÕt yÕu cña mçi ngêi ®èi víi sù ph¸t triÓn cña chÝnh hä-nhËn thøc, biÓu ®¹t xóc c¶m vµ th¸i ®é, vËn ®éng thÓ chÊt vµ t©m lý; çc ph¬ng thøc vµ kinh nghiÖm hµnh vi vµ ho¹t ®éng cÇn thiÕt ®Ó con ngêi sèng an toµn, h¹nh phóc, thµnh ®¹t- ng«n ng÷, ®¹o ®øc, nghÖ thuËt, logic, khoa häc, c«ng nghÖ, sinh ho¹t, tay nghÒ… Néi dung nµy ph¶n ¸nh çc m«i trêng vµ çc nhiÖm vô ®Æc thï cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn con ngêi á mét céng ®ång x¸c ®Þnh mµ kh«ng cã ë bÊt kú céng ®ång nµo kh¸c. Ph¬ng thøc tæng qu¸t cña d¹y häc lµ qu¸ tr×nh d¹y häc, tøc lµ qu¸ tr×nh x· héi ho¸ ç nh©n b»ng çc c«ng cô vËt chÊt vµ tinh thÇn cô thÓ, ®îc ho¹ch ®Þnh chÆt chÏ vÒ nhiÒu mÆt, ®îc tiÕn hµnh cã hÖ thèng, cã quy tr×nh, cã nguyªn t¾c vµ ph¬ng ph¸p nhÊt ®Þnh. B¶n th©n d¹y häc ®îc xem nh mét qu¸ tr×nh v× chøc n¨ng chñ yÕu cña nã lµ xö lý: ®ã lµ viÖc xö lý kinh nghiÖm x· héi tõ h×nh th¸i x· héi thµnh h×nh th¸i ç nh©n, tõ trõu tîng thµnh cô thÓ, tõ kh¸ch quan thµnh chñ quan, ®îc thùc hiÖn bëi ng- êi häc trong m«i trêng ®ù¬c tæ chøc ®Æc biÖt vÒ mÆt s ph¹m do nhµ gi¸o t¹o ra vµ gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh. Qu¸ tr×nh d¹y häc diÔn ra trªn c¬ së b¶n thÓ luËn cña nã lµ néi dung d¹y häc. Hai mÆt nµy lu«n thèng nhÊt víi nhau trong d¹y häc dï nãi ë quy m« nµo, tÇng bËc nµo, thêi ®iÓm nµo, ®Þa ®iÓm nµo còng vËy. Néi dung s 30

31. ph¹m cña d¹y häc lµ mét thÓ tÝch hîp ®a thµnh tè. C¶ néi dung vµ qu¸ tr×nh d¹y häc ®îc ph¶n ¸nh vµ thiÕt kÕ ®ång thêi, nhÊt qu¸n víi nhau trong v¨n b¶n häc tr×nh hay ch¬ng tr×nh. Cã nghÜa lµ, ch¬ng tr×nh chØ lµ v¨n b¶n m« t¶ néi dung vµ qu¸ tr×nh d¹y häc, tù nã kh«ng ph¶i lµ häc tr×nh thùc tÕ. Mçi häc tr×nh thùc tÕ diÔn ra ®Òu biÓu hiÖn nh lµ thÓ tÝch hîp mÆt néi dung vµ mÆt qu¸ tr×nh cu¶ d¹y häc. Mçi thµnh tè cña néi dung d¹y häc tù nã ®· lµ tËp hîp nhiÒu hiÖn tîng. Tuy vËy, cã thÓ nhãm chóng l¹i dùa vµo vai trß vµ chøc n¨ng chung cña chóng. Khi ®ã cã thÓ ph©n biÖt ®îc 5 thµnh tè sau: 1/ Néi dung häc vÊn, bao gåm 4 yÕu tè lµ Tri thøc vÒ tù nhiªn, x· héi, con ngêi, khoa häc,nghÖ thuËt, kü thuËt vµ vÒ nh÷ng ph¬ng thøc ho¹t ®éng; Çc ph¬ng thøc ho¹t ®éng; Kinh nghiÖm ho¹t ®éng s¸ng t¹o; Kinh nghiÖm ®êi sèng c¶m xóc vµ ®¸nh gi¸. Néi dung nµy ®îc tæ chøc vµ thiÕt kÕ thµnh çc lÜnh vùc häc tËp vµ çc ho¹t ®éng kh¸c. §©y lµ thµnh tè ®Þnh híng cña d¹y häc, t¬ng ®èi tÜnh vµ æn ®Þnh; 2/ Çc ho¹t ®éng vµ chñ thÓ ho¹t ®éng, trong ®ã chñ yÕu lµ ho¹t ®éng gi¶ng d¹y vµ ho¹t ®éng cña ngêi häc, çc quan hÖ gi¸o dôc, çc hµnh vi giao tiÕp. §©y lµ thµnh tè n¨ng déng, cã chøc n¨ng chñ yÕu lµ vËn hµnh vµ thùc hiÖn çc nhiÖm vô d¹y-häc; 3/ Çc nh©n tè vµ t×nh huèng t©m lý, ®¹o ®øc, x· héi- ®Æc biÖt quan träng lµ nhu cÇu d¹y vµ nhu cÇu häc, ®éng c¬ d¹y vµ ®éng c¬ häc, ý chÝ, t×nh c¶m… cña thµy vµ trß. ®©y lµ thµnh tè ®éng lùc cña d¹y häc; 4/ Çc nguån lùc vËt chÊt cña d¹y vµ häc, nh s¸ch, dông cô häc tËp vµ gi¶ng d¹y, c¶nh quan s ph¹m, çc ®iÒu kiÖn vËt lý, ®Þa lý… tham gia vµo m«i trêng d¹y häc cô thÓ. §©y lµ thµnh tè cã chøc n¨ng ®iÒu kiÖn cña d¹y häc; 5/ Çc s¶n phÈm cña d¹y häc, tøc lµ tri thøc, kü n¨ng, th¸i ®é, n¨ng lùc nhËn thøc, n¨ng lùc ®¸nh gi¸, n¨ng lùc vËn ®éng…Chóng ph¶n ¸nh nh÷ng môc tiªu cña ngêi häc ë ®Çu vµo cña häc tr×nh vµ nh÷ng kÕt qu¶ hay thµnh tô cña hä ë ®Çu ra cña häc tr×nh. Thµnh tè nµy cã chøc n¨ng qu¶n lý lµ chÝnh. VÒ ph¬ng diÖn t©m sinh lý, d¹y häc g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn con ng- êi vµ x· héi. Nã lµ h×nh thøc phæ biÕn cña sù ph¸t triÓn ç nh©n vµ céng ®ång. Mçi ç nh©n trong bÊt kú x· héi nµo còng ®Òu ®ång thêi ph¸t triÓn díi hai h×nh thøc: h×nh thøc ç biÖt, ®Æc thï, cña riªng anh ta, do gen vµ m«i trêng ho¹t ®éng ç nh©n cña ngêi ®ã quy ®Þnh; h×nh thøc phæ 31

32. biÕn, chung cho c¶ thÕ hÖ hoÆc vµi thÕ hÖ ngêi thuéc céng ®ång nhÊt ®Þnh- tøc lµ d¹y häc cña céng ®ång ®ã. Nh vËy, ngoµi h×nh thøc ç biÖt, ç nh©n nµo còng ph¶i ph¸t triÓn díi mét h×nh thøc n÷a, cã tÝnh chÊt phæ biÕn, ®ã lµ d¹y häc. Nhê chøc n¨ng t¹o d¹ng cho sù ph¸t triÓn ç nh©n, th«ng qua ph¸t triÓn nh©n tè con ngêi cã ®Þnh híng mµ d¹y häc còng cã chøc n¨ng h×nh thøc nh vËy ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi nãi chung. Trong tõng lÜnh vùc hay xÐt chung ë quy m« toµn x· héi, d¹y häc quy ®ång çc ph¬ng thøc ph¸t triÓn kh¸c nhau cña çc ç nh©n kh¸c nhau trªn nh÷ng chuÈn mùc chung, nh÷ng thang gi¸ trÞ chung, nh÷ng bæn phËn vµ lîi Ých chung, song nã kh«ng quy nhÊt tiÕn tr×nh vµ thµnh tùu ph¸t triÓn cña nh÷ng ç nh©n nµy. V× vËy ç nh©n lu«n cã hai ph¬ng thøc ph¸t triÓn, trong ®ã kh«ng thÓ kh¼ng ®Þnh çi nµo lµ quyÕt ®Þnh h¬n çi nµo. Cã nh÷ng nguyªn t¾c kh«ng thÓ bá qua khi suy nghÜ vÒ d¹y häc. NÕu hiÓu mét çch x¸c ®¸ng b¶n chÊt t©m sinh lý cña d¹y häc th× ph¶i thõa nhËn tÝnh quy ®Þnh sinh häc trong sù ph¸t triÓn t©m lý lµ v« cïng quan träng, vµ tõ ®ã ph¶i luËn chøng vµ thiÕt kÕ d¹y häc sao cho thÝch ®¸ng. NÕu chØ nhÊn m¹nh mét chiÒu r»ng, trÎ con lµ s¶n phÈm cña ngêi lín vµ x· héi, mµ quªn mÊt r»ng ®iÒu ®ã tuy ®óng, nhng cha ®óng b»ng mét thùc tÕ: trÎ con lµ “cha mÑ” cña ngêi lín. Ai ai còng vËy, dï th©n phËn ra sao, còng ®Òu trùc tiÕp lµ s¶n phÈm cña chÝnh m×nh trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn, lµ “con ®Î” cña chÝnh cËu bÐ, c« bÐ ngµy nµo b©y giê trëng thµnh lªn. “Häc ®Ó trë thµnh chÝnh m×nh”- Learning to be - ®ã lµ quy luËt mµ d¹y häc ngµy nay cÇn coi träng. D¹y häc cã chøc n¨ng ph¸t triÓn ngêi, song ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa nã lµ nguyªn nh©n cña sù ph¸t triÓn, nã ®Î ra trÝ tuÖ, t×nh c¶m, ho¹t ®éng vµ gi¸ trÞ ë ç nh©n. Chøc n¨ng ®ã cã tÝnh h×nh thøc: ®Þnh híng, t¹o ®iÒu kiÖn, lµm béc lé çc tiÒm n¨ng. Sù ph¸t triÓn ç nh©n vµ d¹y häc cã quan hÖ phô thuéc chÆt chÏ trong thêi ®¹i hiÖn nay, kû nguyªn bíc vµo x· héi häc tËp, nÒn kinh tÕ tri thøc. MÆc dï vËy, gi÷a chóng kh«ng ph¶i quan hÖ nh©n qu¶. D¹y häc muèn trë thµnh nguyªn nh©n thùc sù cña tiÕn tr×nh vµ thµnh tùu ph¸t triÓn ë ç nh©n nµo ®ã, th× tríc hÕt nã ph¶i gióp ç nh©n chuyÓn häc vÊn cña m×nh thµnh kh¶ n¨ng vµ nhu cÇu häc ®éc lËp, thµnh gi¸ trÞ bªn trong, thµnh ho¹t ®éng vµ ý chÝ tù gi¸o dôc. D¹y häc b¾t buéc ph¶i th«ng qua häc tËp míi thùc hiÖn ®îc chøc n¨ng ph¸t triÓn. Cã thÓ cã chuyÖn d¹y 32

33. häc mµ kh«ng cã sù ph¸t triÓn nµo c¶. §iÒu nµy do hai lÏ: 1/ NÕu b¶n th©n trÎ kh«ng häc, nhÊt lµ kh«ng cã ho¹t ®éng häc tËp; 2/ B¶n th©n ph¬ng thøc d¹y häc kh«ng cã tÝnh ph¸t triÓn. ThÝ dô, nÕu d¹y trÎ häc b¶ng cöu ch¬ng tõ 5 tuæi cho ®Õn khi nã 40 tuæi, th× cho dï cã 35 n¨m d¹y dç liªn tôc còng kh«ng cã sù ph¸t triÓn g× c¶; hoÆc nÕu lÊy néi dung ®îc thiÕt kÕ rÊt tèt ®Ó d¹y trÎ häc m«n nµo ®Êy, nhng trÎ ®ã kh«ng hÒ häc hµnh , vËy còng kh«ng cã sù ph¸t triÓn g× c¶. Ngoµi ra cßn xÈy ra kh¶ n¨ng ph¶n ph¸t triÓn, nÕu d¹y häc sai lÇm hoÆc häc tËp sai lÇm. Nh vËy, d¹y häc kh«ng ®¬ng nhiªn lµ nguyªn nh©n cña sù ph¸t triÓn. Cã lÏ nªn hiÓu mét çch tæng qu¸t r»ng, sù ph¸t triÓn cña con ngêi hiÖn ®¹i, cña tuyÖt ®¹i ®a sè ç nh©n, diÔn ra d- íi h×nh thøc d¹y häc(chÝnh quy vµ kh«ng chÝnh quy), cßn tiÕn tr×nh cô thÓ vµ thµnh tùu cô thÓ cña sù ph¸t triÓn ë mçi ç nh©n l¹i do kinh nghiÖm, gi¸ trÞ vµ ho¹t ®éng cña chÝnh ç nh©n ®ã quy ®Þnh. Vai trß cña çc yÕu tè bªn trong- néi lùc- ®èi víi sù ph¸t triÓn ç nh©n thËt v« cïng lín. Cha tõng cã b»ng chøng cho thÊy con ngêi cã kh¶ n¨ng häc tËp v« h¹n vµ tù ph¸t triÓn v« h¹n. Nhng còng kh«ng hÒ cã b»ng chøng nµo kh¼ng ®Þnh giíi h¹n trong sù häc tËp vµ tiÒm n¨ng ph¸t triÓn ®éc lËp cña ç nh©n con ngêi. RÊt nhiÒu trêng hîp kh«ng cã ai d¹y mµ nhiÒu ngêi vÉn ph¸t triÓn, thËm chÝ gÇn nh tèi ®a so víi tiÒm n¨ng cña m×nh. Quy luËt phæ biÕn trong mèi quan hÖ d¹y häc vµ ph¸t triÓn chÝnh lµ ho¹t ®éng. Kh¸i niÖm ho¹t ®éng cã thÓ gi¶i thÝch thuyÕt phôc tiÕn tr×nh vµ thµnh tùu ph¸t triÓn trong mäi trêng hîp vµ cÇn ph¶i ®îc ®Æt ra nh mét nguyªn t¾c chñ yÕu nhÊt cña d¹y häc hiÖn ®¹i. Sù ph¸t triÓn ç nh©n ph¶i dùa vµo ho¹t ®éng ç nh©n. Muèn tiÕn tr×nh ph¸t triÓn diÔn ra theo híng tiÕn bé, ®¹t nh÷ng tr×nh ®é ngµy cµng cao, th× ho¹t ®éng còng ph¶i ph¸t triÓn. Ngêi nµo kh«ng c¶i thiÖn ®îc, kh«ng ph¸t triÓn ®îc ho¹t ®éng cña m×nh liªn tôc th× b¶n th©n ngêi ®ã nãi chung kh«ng ph¸t triÓn ®îc. Tõ chç nãi vÒ d¹y häc l¹i trë thµnh nãi vÒ ho¹t ®éng cña ngêi häc, liÖu cã l¹c lâng kh«ng? Hoµn toµn kh«ng. Ho¹t ®éng chÝnh lµ b¶n chÊt t©m lý vµ sinh häc cña d¹y häc. Kh«ng ph¶i v« cí mµ ngêi ta ph©n kú t©m lý b»ng çc d¹ng ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ chñ ®¹o. Trong mçi løa tuæi, cã ho¹t ®éng chñ ®¹o, dÉn ®êng cho çc ho¹t ®éng kh¸c vµ çc h×nh thøc ph¸t triÓn ç nh©n. D¹y häc tríc hÕt lµ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ho¹t ®éng chñ ®¹o, tøc lµ 33

34. ®em l¹i cho ç nh©n c«ng cô ph¸t triÓn cña riªng nã, t¬ng thÝch víi b¶n chÊt cña nã. Nh÷ng ho¹t ®éng c¬ b¶n ë tõng løa tuæi cßn Ýt ®îc bµn ®Õn. §ã lµ mét thiÕu sãt cña KHGD. §iÒu ®ã lµm cho nhµ trêng lóng tóng khi tæ chøc çc ho¹t ®éng gi¸o dôc, thËm chÝ m¾c sai lÇm trong c¶ viÖc x©y dùng ch¬ng tr×nh, ph¬ng ph¸p gi¸o dôc. Ch¼ng h¹n, ngay c¶ gi¸o tr×nh chÝnh thøc cßn d¹y sinh viªn s ph¹m r»ng, trong trêng mÇm non ph¶i tæ chøc çc ho¹t ®éng sau cho trÎ: vui ch¬i, häc tËp, lao ®éng, x· héi, nghÖ thuËt. Ngêi ta bá quªn yÕu tè ®éng c¬ cña ho¹t ®éng ngêi. Kh«ng cã ®éng c¬ kiÕm sèng th× sao cã ®îc ho¹t ®éng lao ®éng? Kh«ng cã ®éng c¬ häc vÊn, tay nghÒ, b»ng cÊp, th× sao cã ®îc ho¹t ®éng häc tËp? VÒ ho¹t ®éng c¬ b¶n ë tõng løa tuæi, tuy kh«ng cã ®iÒu kiÖn th¶o luËn chi tiÕt nhng t«i xin cã ý kiÕn bíc ®Çu nh sau. Ho¹t ®éng c¬ b¶n ë trÎ mÉu gi¸o gåm: 1/ ho¹t ®éng nhËn thøc víi ®éng c¬ lµ hiÓu biÕt, ph¸t hiÖn çi cha biÕt; 2/ ho¹t ®éng giao tiÕp víi ®éng c¬ lµ tiÕp xóc, tho¶ m·n nhu cÇu t×nh c¶m, ®îc che chë, c¶m gi¸c an toµn; 3/ ho¹t ®éng ch¬i víi ®éng c¬ ë trong qu¸ tr×nh vµ hµnh ®éng ch¬i nh»m tho¶ m·n vµ thÓ hiÖn m×nh, tÝnh tÝch cùc chñ thÓ; 4/ çc hµnh ®éng sinh ho¹t, cha h¼n lµ ho¹t ®éng song cã vai trß c¬ b¶n kh«ng nh÷ng ë trÎ nhá, mµ ë bÊt cø løa tuæi nµo. ThiÕu mét trong nh÷ng ho¹t ®éng nµy, ç nh©n kh«ng thÓ sèng vµ ph¸t triÓn b×nh thêng ®îc, v× vËy ph¶i gäi chóng lµ ho¹t ®éng c¬ b¶n. Ngoµi ho¹t ®éng c¬ b¶n, cã trÎ cã thÓ cã ho¹t ®éng kh¸c, thÝ dô: thÓ thao, nghÖ thuËt, häc tËp… tuú thuéc kh¶ n¨ng tréi hay n¨ng khiÕu, hoµn c¶nh riªng cña ç nh©n trÎ. Ho¹t ®éng ch¬i cã vai trß chñ ®¹o. Trong tuæi tiÓu häc, çc ho¹t ®éng c¬ b¶n gåm: 1/ ho¹t ®éng nhËn thøc; 2/ ho¹t ®éng giao tiÕp;3/ ho¹t ®éng häc tËp; 4/ sinh ho¹t. Mçi ho¹t ®éng ®· cã tõ tríc ®Òu ph¸t triÓn h¬n tríc vµ thóc ®Èy sù h×nh thµnh ho¹t ®éng häc tËp. MÆc dï ®ang trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ho¹t ®éng häc tËp cã vai trß chñ ®¹o v× nã ®Þnh híng çc ho¹t ®éng kh¸c. §Õn tuæi trung häc, trong sè çc ho¹t ®éng c¬ b¶n cã thªm ho¹t ®éng x· héi, ho¹t ®éng häc tËp, ®ång thêi hai ho¹t ®éng nµy lµ chñ ®¹o. HÕt tuæi ®i häc, ë ngêi trëng thµnh th× çc ho¹t ®éng c¬ b¶n lµ: 1/ nhËn thøc; 2/ giao tiÕp; 3/ lao ®éng nghÒ nghiÖp; 4/ x· héi; 5/ sinh ho¹t, trong ®ã lao ®éng nghÒ nghiÖp lµ chñ ®¹o, 34

35. ç nh©n cã thÓ cã nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c nh thÓ thao, nghÖ thuËt, chÝnh trÞ, kinh tÕ,… nhng kh«ng ph¶i ai còng vËy vµ kh«ng b¾t buéc ai còng ph¶i cã. ViÖc lu ý çc ho¹t ®éng c¬ b¶n ë tõng løa tuæi cã ý nghÜa to lín ®Ó thùc hiÖn nguyªn t¾c ho¹t ®éng trong d¹y häc. ChØ trong t×nh huèng trÎ tiÕn hµnh çc ho¹t ®éng c¬ b¶n vµ chñ ®¹o çc em míi huy ®éng tèi ®a kinh nghiÖm nhËn thøc, t×nh c¶m, vËn ®éng, ng«n ng÷…vµ tÝnh tÝch cùc ç nh©n cña m×nh ®Ó häc vµ lµm viÖc, ®¹t ®îc kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cao nhÊt. ChØ trong nh÷ng ho¹t ®éng nµy, ç nh©n míi cã nhiÒu c¬ héi nhÊt thÓ hiÖn m×nh vµ ph¸t triÓn. VÒ mÆt s ph¹m, b¶n chÊt cña d¹y häc chÝnh lµ g©y ¶nh hëng cã chñ ®Þnh ®Õn hµnh vi häc tËp vµ qu¸ tr×nh häc tËp cña ngêi kh¸c, t¹o ra m«i trêng vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó ngêi häc duy tr× viÖc häc, c¶i thiÖn hiÖu qu¶, chÊt lîng häc tËp, kiÓm so¸t qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ häc tËp cña m×nh. D¹y häc chÝnh lµ c¬ cÊu vµ quy tr×nh t¸c ®éng ®Õn ngêi häc vµ qu¸ tr×nh häc. Chñ thÓ d¹y häc lµ nhµ gi¸o, thµy gi¸o, vµ bÊt kú ngêi nµo tiÕn hµnh b¶o ban ngêi kh¸c häc tËp. V× thÕ, d¹y häc tøc lµ d¹y, b¶o, chØ dÉn ng- êi kh¸c häc. NÕu d¹y trÎ häc, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ: 1/ D¹y trÎ Muèn häc(cã nhu cÇu häc tËp); 2/ D¹y trÎ BiÕt häc(cã kü n¨ng vµ biÖn ph¸p häc tËp); 3/ D¹y trÎ Häc lµnh m¹nh(cã ®éng c¬ ®óng ®¾n); 4/ D¹y trÎ Häc bÒn bØ(cã ý chÝ häc tËp); 5/ D¹y trÎ Häc thµnh c«ng(cã kÕt qu¶ vµ chÊt lîng); 6/ D¹y trÎ Häc chñ ®éng vµ ®éc lËp(cã kh¸t väng vµ ý thøc tù gi¸c häc tËp). NÕu lµm ®îc nh vËy th× nhµ gi¸o míi thËt sù lµ thµy vµ häc sinh míi thËt sù lµ ngêi häc. Thµy lµ ngêi d¹y trÎ häc tËp chø kh«ng ph¶i lµ çi loa hay çi b¨ng ghi ©m. Trß ph¶i cã ho¹t ®éng häc tËp th× míi lµ ngêi häc, nÕu kh«ng chØ lµ con vÑt hay çi m¸y ghi ©m. Qua ®iÒu nµy, thÊy râ trong d¹y häc kh«ng chØ cã chuyÖn nhËn thøc, mµ nhËn thøc còng cha ph¶i lµ quan träng g× so víi ho¹t ®éng cña ngêi häc. Tuy vËy ho¹t ®éng cña ngêi häc phô thuéc vµo ho¹t ®éng d¹y häc(ho¹t ®éng s ph¹m). Ho¹t ®éng d¹y häc do nhµ gi¸o vµ nhµ trêng tæ chøc vµ quyÕt ®Þnh quy m«, chÊt lîng, tÝnh chÊt s ph¹m cña nã. §ã lµ m«i trêng ho¹t ®éng cña trÎ, chøa ®ùng çc ®èi tîng, c«ng cô, ph¬ng tiÖn cña ho¹t ®éng mµ trÎ tiÕn hµnh. V× lµ m«i trêng ho¹t ®éng cña trÎ nªn ho¹t ®éng d¹y häc lµ mét trong nh÷ng thµnh tè träng yÕu nhÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc. HiÖn 35

36. nay, c¬ cÊu cña ho¹t ®éng d¹y häc gåm 2 bé phËn: 1/ ho¹t ®éng d¹y häc trong hÖ thèng çc m«n häc, çc lÜnh vùc häc tËp, hay çc häc tr×nh; 2/ ho¹t ®éng d¹y häc ngoµi hÖ thèng çc m«n häc. Trªn c¬ së kh¸i niÖm ho¹t ®éng, cã thÓ nªu lªn nh÷ng nguyªn t¾c chñ yÕu nhÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc hiÖn ®¹i: 1/ T¬ng t¸c- nhµ gi¸o vµ ho¹t ®éng d¹y häc cña hä ph¶i ph¸t ®éng ®îc vµ tæ chøc ®îc çc d¹ng t¬ng t¸c kh¸c nhau gi÷a ngêi häc vµ néi dung d¹y häc, gi÷a ngêi häc víi nhau vµ víi thµy, gi÷a çc h×nh thøc häc tËp vµ giao tiÕp; h¹n chÕ cµng nhiÒu cµng tèt tÝnh chÊt mét chiÒu trong quan hÖ d¹y-häc, ph¸t huy tèi ®a çc c¬ héi ho¹t ®éng cña ngêi häc; 2/Tham gia- ho¹t ®éng d¹y häc ph¶i cã t¸c dông ®éng viªn, khuyÕn khÝch ngêi häc trao ®æi, chia xÎ kinh nghiÖm, häc hái lÉn nhau, sao cho nç lùc cña mçi ngêi ®Òu gãp c«ng vµo môc tiªu vµ kÕt qu¶ häc tËp chung, vµ viÖc ®¹t ®îc kÕt qu¶ chung còng lµ çi b¶o ®¶m cho mçi ngêi thµnh c«ng trong häc tËp; trÝ tuÖ chung, ý chÝ chung, t×nh c¶m chung ®îc vun ®¾p tõ sù tham gia cña mçi ngêi, vµ chÝnh chóng trë thµnh chç dùa, thµnh søc m¹nh gÊp béi cña mçi ngêi; 3/ TÝnh vÊn ®Ò cña d¹y häc- t×nh huèng d¹y häc do nhµ gi¸o tæ chøc ph¶i cã gi¸ trÞ ®èi víi ngêi häc, ph¶i cã liªn hÖ víi kinh nghiÖm vµ gi¸ trÞ ç nh©n cña hä, tõ ®ã thóc ®Èy hä ho¹t ®éng trÝ tuÖ vµ thùc hµnh; çc yÕu tè trong t×nh huèng d¹y häc kh«ng ®îc v« tÝnh, trung tÝnh ®èi víi ngêi häc, trë thµnh nhµm ch¸n, nh¹t nhÏo, lµm suy gi¶m tÝnh tÝch cùc cña hä. Tµi liÖu tham kh¶o 1. §avydov V.V. Nh÷ng vÊn ®Ò cña d¹y häc ph¸t triÓn: nghiªn cøu lý luËn vµ thùc nghiÖm. Gi¸o dôc häc, M. 1986. 2. Guy Palmade. Çc ph¬ng ph¸p s ph¹m. XB ThÕ giíi, Hµ Néi, 1999. 3. Jean-Marc DenommÐ, Madelein Roy. TiÕn tíi mét ph¬ng ph¸p s ph¹m t- ¬ng t¸c. XB Thanh Niªn vµ Tri Thøc&C«ng NghÖ, Hµ Néi, 2000. 4. Nh÷ng ®Æc trng cña ph¬ng ph¸p d¹y häc theo t tëng gi¸o dôc tÝch cùc trong nhµ trêng phæ th«ng ViÖt Nam. §Ò tµi cÊp Bé B96-49-15. ViÖn KHGD, Hµ Néi, 1996. Chñ nhiÖm: §Æng Thµnh Hng. 5. §Æng Thµnh Hng. Tµi liÖu båi dìng gi¶ng viªn ngµnh s ph¹m mÇm non. Vô Gi¸o viªn, Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, Hµ Néi, 2000. 36

37. ch¬ng v. Mét sè xu thÕ cña d¹y häc hiÖn ®¹i Trong kho¶ng 20 n¨m tíi, çc qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ vµ tiªu chuÈn ho¸ sÏ lµ nh÷ng xu thÕ tæng qu¸t trong d¹y häc, kÓ c¶ chÝnh quy vµ kh«ng chÝnh quy. TÊt nhiªn néi dung cña hiÖn ®¹i ho¸ vµ tiªu chuÈn ho¸ ch¾c ch¾n ®îc ®Þnh híng vµo çc môc tiªu nh©n v¨n, d©n chñ vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Ch¼ng h¹n kh«ng nªn hiÓu ë ®©y chØ cã vÊn ®Ò t¨ng cêng çc yÕu tè khoa häc-c«ng nghÖ trong viÖc khai th¸c, sö dông çc nguån lùc gi¸o dôc, trong viÖc qu¶n lý, ®iÒu hµnh, ®¸nh gi¸ d¹y häc, trong viÖc ph¸t triÓn ch¬ng tr×nh vµ ph¬ng ph¸p, c«ng nghÖ d¹y häc…, mµ ®iÒu cèt lâi nhÊt chÝnh lµ v× sù ph¸t triÓn cña ngêi häc vµ con ngêi nãi chung. Ngêi ta nhÊt trÝ cho r»ng nh÷ng xu thÕ triÓn väng nhÊt trong d¹y häc vµ gi¸o dôc kh«ng thÓ kh«ng chÞu nh÷ng ¶nh hëng trùc tiÕp cña sù ph¸t triÓn nhu cÇu cña con ngêi, tríc hÕt lµ nh÷ng nhu cÇu g¾n liÒn víi häc vÊn, tri thøc, tay nghÒ, sù thµnh ®¹t vÒ mÆt x· héi, h¹nh phóc ç nh©n trong ®êi sèng céng ®ång ®a d¹ng. Trong ®iÒu kiÖn x· héi häc tËp vµ nÒn kinh tÕ tri thøc ngµy cµng më réng, nhu cÇu häc vÊn n©ng lªn râ rµng, ®a d¹ng h¬n, vµ dÆc biÖt cã tÝnh chÊt chän läc h¬n- ngêi ta kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ cÇn häc, muèn häc, thÊy bøc b¸ch r»ng ph¶i häc, mµ quan träng h¬n cßn ph¶i häc nh thÕ nµo, häc chÝnh x¸c çi g×, häc vµo nh÷ng lóc nµo vµ häc ®Õn møc ®é nµo th× ®ñ ®Ó biÕt, ®Ó lµm viÖc, ®Ó chung sèng vµ ®Ó lµm ngêi ®µng hoµng. Tuy vËy, häc thêng xuyªn vµ häc suèt ®êi vÉn lµ nh÷ng nÐt ®Ëm trong nhu cÇu häc tËp cña con ngêi trong nhiÒu thËp niªn tíi. Ch¬ng tr×nh vµ häc chÕ nhµ trêng ngµy cµng ®¸p øng cao h¬n nhu cÇu häc thêng xuyªn, häc suèt ®êi, chø kh«ng xem nã lµ chuyÖn tù ph¸t bªn lÒ nhµ trêng. ChÝnh nh÷ng häc tr×nh chÝnh quy míi cã kh¶ n¨ng lín nhÊt gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy. Chóng sÏ dÇn dÇn ®îc tæ chøc tèt h¬n theo chiÕn lîc chñ ®éng: häc tr×nh kh«ng ch¹y chªnh vªnh gi÷a hai çch tiÕp cËn ®èi lËp nhau nh suèt nöa thÕ kû tríc- mét mÆt buéc ngêi häc ph¶i thÝch øng víi nã, mÆt kh¸c l¹i tho¶ hiÖp vµ thÝch øng víi ngêi häc mét çch tèi ®a. Häc 37

38. tr×nh hiÖn ®¹i cã nh÷ng phÇn c¬ b¶n vµ chuÈn mùc ®ßi hái ngêi häc ph¶i cè g¾ng vµ thÝch øng, nhng phÇn nµy cÇn tinh gän vµ ®îc chän läc chÝnh x¸c. PhÇn ®a sè cßn l¹i cña häc tr×nh võa thÝch øng víi ngêi häc, võa t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn, c¬ héi gióp ngêi häc thÝch øng dÔ dµng h¬n. Nhê tÝnh chÊt linh ho¹t nµy, d¹y häc võa thùc hiÖn hiÖu qu¶ chøc n¨ng ph¸t triÓn(t¹o d¹ng vµ ®Þnh híng cho sù ph¸t triÓn) võa t¹o ®iÒu kiÖn vµ khuyÕn khÝch viÖc häc ®éc lËp ngay trong qu¸ tr×nh häc chÝnh quy còng nh bªn ngoµi nhµ trêng. Häc ®éc lËp lµ nhu cÇu cña ngêi häc ngay tõ khi cßn ngåi trªn ghÕ nhµ trêng vµ nÕu nhu cÇu nµy ph¸t triÓn tèt th× kh¶ n¨ng häc ®éc lËp sau nµy cña ngêi häc sÏ lµ con ®êng b¶o ®¶m nhÊt, hiÖu qu¶ nhÊt viÖc häc thêng xuyªn, häc suèt ®êi cña hä, cho dï hä tham gia häc tr×nh nµo, vµo thêi kú nµo vµ díi h×nh thøc nµo còng vËy. Kh¶ n¨ng häc ®éc lËp cña ngêi häc ngay trong qu¸ tr×nh d¹y häc cÇn ®- îc chó ý nhiÒu h¬n trong viÖc ph¸t triÓn ch¬ng tr×nh vµ ph¬ng ph¸p d¹y häc v× chóng cã sù t¬ng t¸c mËt thiÕt víi kh¶ n¨ng ®ã. Häc ®éc lËp n©ng cao gi¸ trÞ, tÝnh thÝch øng cña néi dung vµ cÊu tróc ch¬ng tr×nh, khai th¸c tèi ®a nh÷ng tiÒm n¨ng cña ch¬ng tr×nh vµ ®ång thêi h¹n chÕ rÊt nhiÒu nh÷ng nh- îc ®iÓm cña ch¬ng tr×nh. Do ®ã, ch¬ng tr×nh cã thÓ ®îc cÊu tróc vµ tæ chøc ®a d¹ng h¬n, phong phó h¬n, d·n réng h¬n tÇm h¹n gi÷a häc vÊn tèi thiÓu vµ häc vÊn tèi ®a, më réng h¬n çc lÜnh vùc häc tËp vµ çc h×nh thøc häc tËp(häc theo bµi, häc theo chñ ®Ò, häc theo dù ¸n vµ nh÷ng çch kh¸c). Nh÷ng ch¬ng tr×nh linh ho¹t vµ c¬ ®éng nh vËy còng cã hiÖu qu¶ cao båi d- ìng kü n¨ng vµ nhu c©ï häc ®éc lËp cña ngêi häc ngay trong qu¸ tr×nh d¹y häc chÝnh quy. Çc nhu cÇu häc thêng xuyªn, häc suèt ®êi cßn ®ßi hái viÖc më réng çc c¬ héi häc tËp vµ kh¶ n¨ng lùa chän cña ngêi häc. Nãi chung, häc tõ xa vÉn lµ mét xu thÕ m¹nh mÏ trong d¹y häc nhiÒu thËp niªn tíi v× nhu cÇu nµy ngµy cµng ®îc ®¸p øng ®Çy ®ñ h¬n trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn çc ph¬ng tiÖn c«ng nghÖ cao trong truyÒn th«ng, giao tiÕp, gi¸o dôc, sinh ho¹t vµ m«i trêng th«ng tin toµn cÇu ho¸. B¶n th©n häc tõ xa ®· chøa ®ùng c¬ héi lùa chän cña ngêi häc, chÝnh ph¬ng thøc häc tËp nµy ®· lµm gi¶m bít rÊt nhiÒu bã buéc do sè lîng c¬ së ®µo t¹o t¨ng lªn rÊt nhiÒu, tuú ý chän, do phong çch häc tËp ®îc tù do, kh«ng bÞ ai Ðp vµo mét khu«n mÉu 38

39. nµo. Nhng vÊn ®Ò n©ng cao kh¶ n¨ng lùa chän cña ngêi häc ngay trong qu¸ tr×nh d¹y häc chÝnh quy míi lµ cÇn thiÕt hµng ®Çu, vµ ®ã lµ mét viÖc khã. Cho ®Õn nay, ngoµi sù hç trî cña c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, cha cã çch nµo tèt h¬n çch tiÕp cËn ph©n ho¸, tÝch hîp vµ lµm mÒm ho¸ häc chÕ bé m«n truyÒn thèng. CÇn ph¶i ph¸t triÓn nhiÒu h¬n çc häc tr×nh tù chän(b¾t buéc vµ tuú ý), gi¶m bít sè lîng m«n häc ®îc tæ chøc theo häc chÕ bé m«n cøng, t¨ng cêng çc häc phÇn tÝch hîp theo chñ ®Ò vµ ho¹t ®éng thùc hµnh. Çch ph©n ho¸ tuyÖt ®èi cøng nh ph©n ban, ph©n luång thµnh çc diÖn ®µo t¹o riªng biÖt t¸ch rêi nhau nh ®· lµm trong nöa cuèi thÕ kû 20 sÏ kh«ng cã triÓn väng trong nh÷ng n¨m tíi. Ngêi ta cã híng x¸c ®Þnh çch ph©n ho¸ dùa vµo mét träng t©m nµo ®Êy, hoÆc lµ vÒ môc tiªu gi¸o dôc(gi¸o dôc tè chÊt- Trung Quèc), hoÆc lµ vÒ néi dung häc vÊn c¬ b¶n(häc vÊn h¹t nh©n- Mü vµ nhiÒu níc Ph¬ng T©y). Trªn c¬ së träng t©m nµy(thêng lµ phÇn häc vÊn æn ®Þnh, c¬ b¶n, cã cÊu tróc bé m«n) cã thÓ ph©n ho¸ rÊt ®a d¹ng b»ng nhiÒu häc tr×nh tù chän kh¸c nhau díi nh÷ng h×nh thøc häc tËp phong phó. PhÇn æn ®Þnh thêng ®îc ¸p vµo lÜnh vùc häc vÊn hµn l©m. Ngêi ta vÉn coi träng häc vÊn hµn l©m vµ kh«ng ngõng t×m kiÕm con ®êng n©ng cao nã h¬n n÷a, chø kh«ng ph¶i h¹ thÊp nã trong nhµ trêng phæ th«ng. VÊn ®Ò lµ x¸c ®Þnh cô thÓ häc vÊn hµn l©m lµ nh÷ng g×? Quan niÖm nµy sÏ ®îc x¸c ®Þnh chi tiÕt vµ chuÈn mùc h¬n. Ph¶i ch¨ng mäi phÇn cña To¸n häc, çc Khoa häc, TiÕng mÑ ®Î, Ngo¹i ng÷, LÞch sö, Quèc v¨n… ®Òu lµ häc vÊn hµn l©m? Cã lÏ ph¶i cã çch tiÕp cËn míi ë ®©y. Ch¼ng h¹n, ngay trong mét m«n häc vÉn ®îc xem lµ m«n hµn l©m cÇn ph¶i ®¸nh gi¸ cô thÓ ®Ó chän lÊy nh÷ng thµnh phÇn nµo ®óng lµ hµn l©m thËt sù. Lµm nh vËy tøc lµ tinh gi¶n chÝnh çc m«n hµn l©m, n¨ng cao tÝnh hµn l©m cña chóng, kh¾c phôc bít nh÷ng phÇn lý thuyÕt su«ng dµi dßng, v« Ých. VÒ cuéc tranh luËn tõ nöa thÕ kû tríc r»ng cÊu tróc bé m«n sÏ cßn tån t¹i hay kh«ng, cã thÓ dù ®o¸n gÇn nh ch¾c ch¾n: nã vÉn tån t¹i, Ýt nhÊt trong häc tr×nh çc m«n hoÆc çc lÜnh vùc ®µo t¹o hµn l©m vµ trong mét sè ph¬ng ¸n c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh d¹y häc chÝnh quy(trong nhiÒu ph¬ng ¸n ph©n ho¸ d¹y häc, cã thÓ cã nh÷ng ph¬ng ¸n ®îc tæ chøc theo cÊu tróc bé m«n). HiÖn ®¹i ho¸ vµ tiªu chuÈn ho¸ ch¾c ch¾n cßn ®i vµo çc quan hÖ vµ nh÷ng mÆt kh¸c nhau, kh«ng ph¶i lµ phÇn kü thuËt, néi dung, ph¬ng tiÖn, 39

Giáo trình dạy học hiện đại

Giáo trình dạy học hiện đại

Giáo trình dạy học hiện đại

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances(20)

Similaire à Giáo trình dạy học hiện đại

Similaire à Giáo trình dạy học hiện đại(20)

Plus de jackjohn45

Plus de jackjohn45(20)

Dernier

Dernier(20)

Giáo trình dạy học hiện đại