2. ԹԲԻԼԻՍԻԻ ԽՈՋԻՎԱՆՔԻ ՊԱՆԹԵՈՆ
Կոչվում է նաև հայ գրողների և հասարակական գործիչների Հավլաբարի
պանթեոն: Հիմնադրվել է XVII դարում՝ Վրաց Ռոստոմ թագավորի
ատենադպիր, ժամանակի «ուսյալ և կրթյալ այրերից» Աշխարհբեկ
Բեյբությանի՝ թագավորից իբրև նվեր ստացած գերեզմանատեղում:
Թագավորը նրան շնորհել է նաև «խոջա» (պարսկերեն է. նշանակում
է տեր) պատվանունը: Գերեզմանատեղում կառուցվել է խոջայի
վանքը, որը ժամանակի ընթացքում հնչյունափոխվել է և դարձել
Խոջիվանք: Վանքի շրջակայքը ժամանակին վերածվել է հայկական
գերեզմանատան, որտեղ թաղվել են 1000-ից ավելի ճանաչված
հասարակական, գրական և մշակույթի գործիչներ:
1930-ական թվականներին գերեզմանատունն ավերվել է. միայն
բեմանկարիչ Գրիգոր Շարբաբչյանի ջանքերով է հաջողվել փրկել
սակավաթիվ աճյուններ և Րաֆֆու շիրմաքարի շուրջը ձևավորել
ներկայիս պանթեոնը:
Պանթեոնը ձևավորվել է ճարտարապետ Ռուբեն Աղաբաբյանի
նախագծով. բացվել է 1961 թ-ին, հիմնովին նորոգվել 2002 թ-ին:
3. ԿՈՄԻՏԱՍԻ ԱՆՎԱՆ ԶԲՈՍԱՅԳՈՒ
ՊԱՆԹԵՈՆ
Հիմնադրվել է 1936 թ-ին, երբ Կոմիտասի աճյունը մահից 1 տարի
անց Ֆրանսիայից տեղափոխվել է Երևան և ամփոփվել
այդտեղ:
Հետագայում գերեզմանատունը վերածվել է մշակույթի
գործիչների և անվանի մարդկանց պանթեոնի:
Կոմիտասի անվան պանթեոնում են թաղված նաև Մարտիրոս
Սարյանի (Սարյան Լուսիկ, 1893–1974 թթ.), Ավետիք
Իսահակյանի (Իսահակյան Սոֆյա, 1882– 1966 թթ.), Ստեփան
Զորյանի (Զորյան Սաթենիկ, 1901–1975 թթ.) կանայք:
Պանթեոնից քիչ հեռու՝ մեկուսի մի անկյունում, բանաստեղծուհի
Շուշանիկ Կուրղինյանի (1876–1927 թթ.) գերեզմանն է:
4. ԵՌԱԲԼՐԻ ՊԱՆԹԵՈՆ
Ստեղծվել է 1992 թ-ին Երևանում` Եռաբլուր բարձունքում:
Այնտեղ ամփոփվել են Ղարաբաղյան պատերազմում և
զինադադարից հետո զոհված ազատամարտիկների ու
զինծառայողների, հայ ազգային-ազատագրական
շարժման գործիչներ զորավար Անդրանիկի (1865–1927
թթ.), Սոսե Մայրիկի (1868–1953 թթ.), Հայաստանի
Ազգային հերոսներ Ջիվան Աբրահամյանի (1961–1991
թթ.), Մոնթե Մելքոնյանի (1957–1993 թթ.), սպարապետ
Վազգեն Սարգսյանի (1959–1999 թթ.) աճյունները
(շուրջ 700): Պանթեոնում է նաև Հայաստանի
ազատագրության հայ գաղտնի բանակի զոհված
մարտիկներին նվիրված հուշակոթողը, որի տարածքում
տեղադրվել են նրանց խորհրդանշական
տապանաքարերը (39):
5. ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆՆԵՐԻ ՊԱՆԹԵՈՆ
Ստեղծվել է 1965 թ-ին` Բյուրական գյուղի գերեզմանատան
հարևանությամբ` աստղաֆիզիկոս Վիկտոր Համբարձումյանի
նախաձեռնությամբ: Այնտեղ ամփոփված են նրա հոր` թարգմանիչ և
գրականագետ Համազասպ Համբարձումյանի (1880–1965 թթ.), քրոջ`
մաթեմատիկոս Գոհար Համբարձումյանի (1907–1979 թթ.),
հետագայում նաև իր` Վիկտոր Համբարձումյանի (1908–1996 թթ.) և
նրանց գերդաստանի մյուս անդամների աճյունները:
6. ԴԱՄԲԱՐԱՆ
Դամբարանը հանգուցյալների ամփոփատեղի է: Քարի դարի
դամբարաններից են հողածածկ արհեստական բլուրները, դոլմենները,
կրոմլեխները, բրոնզի դարում թաղումները կատարվել են քարարկղերի,
մ. թ. ա. I հազարամյակում՝ կավե դագաղների մեջ: Յուրօրինակ
դամբարաններ են Եգիպտական բուրգերը: Լուքսոր քաղաքից ոչ հեռու
նույնպես հայտնաբերվել է ննջեցյալների քաղաք` 64 դամբարանով,
որոնց թվում է նաև Թութանհամոնի հայտնի դամբարանը:
Մոնումենտալ դամբարանները կոչվում են մավսոլեոն՝ Կարիայի արքա
Մավսոլեսի անունով, որի դամբարանը Հալիկառնասում (մ. թ. ա. 353 թ.)
աշխարհի 7 հրաշալիքներից է:
1924 թ-ին՝ Մոսկվայում, հետագայում տարբեր մայրաքաղաքներում
կառուցվել են դամբարաններ՝ իրենց հանգուցյալ
առաջնորդների զմռսված մարմինները պահելու համար:
Հայաստանում հայտնաբերվել են բրոնզի դարի (մ. թ. ա. IV–III
հազարամյակներ) դամբարաններ ու դամբարանադաշտեր:
Հայտնի են Սիսիանի իշխանական դամբարանը (մ. թ. ա. II–I դարեր), Անիի
ստորերկրյա վիմափորները (IV դար), Ամարասում՝ Գրիգորիսի
դամբարանը (489 թ.), Մեսրոպ Մաշտոցինը` Օշականում (V դար):
Դամբարանային ճարտարապետության բնորոշ օրինակներ են Եղվարդի
(1301 թ.), Նորավանքի (1339 թ.), Կապուտանի (1349 թ.) դամբարան-
եկեղեցիները, Գեղարդում` Պապաքի և Ռուզուքանի դամբարանը (1288
թ.), Անիում` Տիգրան Հոնենցի դամբարանը (XIII դար):
Թբիլիսիի Խոջիվանքի պանթեոնի պատկերը տես Թբիլիսի հոդվածում:
7. ՆԵԿՐՈՊՈԼԻՍ
Նեկրոպոլիսը («ննջեցյալների քաղաք») մեծ գերեզմանոց է:
Հանրահայտ են Սանկտ Պետերբուրգի Ալեքսանդր Նևսկու
Մայրավանքի և Մոսկվայի Կրեմլի պատի նեկրոպոլիսները:
Ալեքսանդր Նևսկու Մայրավանքի նեկրոպոլիսը հիմնադրել է
Պետրոս I-ը 1710 թ-ին: Այնտեղ թաղված են Միխայիլ
Լոմոնոսովը, Ալեքսանդր Սուվորովը, Իվան Կռիլովը, Միխայիլ
Գլինկան, Պյոտր Չայկովսկին, Նիկոլայ Կարամզինը և
ուրիշներ:
Մոսկվայի Կրեմլի պատի նեկրոպոլիսը հիմնվել է 1917 թ-ին՝
Հոկտեմբերյան հեղափոխության զոհերի խմբային
թաղումներով: Հետագայում թաղումներն արվել են 2 ձևով՝
Կրեմլի պատի տակ՝ առանձին գերեզմաններով, և պատի մեջ՝
աճյունասափորների տեղադրումով: Կրեմլի նեկրոպոլիսի
կենտրոնում Լենինի դամբարանն է:
8. ԿԱՏԱԿՈՄԲ
Կատակոմբը ստորգետնյա դամբարան է. կազմված է նեղ
սրահներից, միջանցքներից, խցերից, որտեղ քրիստոնյաները
թաղում էին ննջեցյալներին շրջափակումների և
պաշարումների ժամանակ: Սկզբնապես կատակոմբ են
անվանել Հռոմի Սբ Սեբաստիանոս եկեղեցու ստորգետնյա
թաղման սրահները, որից և տարածվել է այդ անունը: Առավել
հայտնի են Հռոմի (Ապպինյան ճանապարհի երկարությամբ),
Փարիզի, Նեապոլի, Ալեքսանդրիայի, Պալերմոյի, Մալթայի,
Վարձիայի (Վրաստանում), Անիի, Լոռու, Սյունիքի և այլ
կատակոմբներ:
Հին եգիպտացիների համար կատակոմբը մումիաների
պահպանման վայր էր:
Հայաստանում մ. թ. ա. II հազարամյակի կատակոմբային
դամբարաններ կան Արթիկում, Հառիճում, Քեթիում,
Նորաբացում և այլուր:
Տես նաև Աշխարհի յոթ հրաշալիքները:
